O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“Tasdiqlayman”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
________ N.X.Raxmankulova
2020 yil «___» _______________
MASOFAVIY TA’LIM KАFЕDRАSI
QIYOSIY PEDAGOGIKA
fanidan
(maxsus sirtqi 3-kurs)
O’QUV –USLUBIY MAJMUA
Bilim
sоhаsi:
Tа’lim
sоhаsi:
Tа’lim
yo‘nаlishi:
100000 – Gumаnitаr soha
110000 – Pеdаgоgikа
5110700 –Boshlang‘ich ta'lim va
sport - tarbiyaviy ish
TOSHKENT 2020
1
Ushbu o‘quv majmua 5110700 – Boshlang‘ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish ta’lim yo‘nalishiga mo‘ljallangan bo‘lib, u ta’lim
to‘g‘risidagi Nizom va Davlat ta’lim standarti talablariga muvofiq
yaratildi. Unda fanning maqsad va vazifalari, mazmuni to‘g‘risida
bakalavriat talabalariga ma’lumot beriladi.
Tuzuvchilar:
N.X.Voxidova B.Saidova
-
“Masofaviy ta’lim” kafedrasi dotsenti, pedagogika
fanlari nomzodi
“ Masofaviy ta’lim “ kafedrasi o’qituvchisi
Tаqrizchilаr:
N.I.Таyloqov – Qori-Niyoziy nomidagi O’PFITI direktori, p.f.d., prоf.
M.X.Tadjiyeva – Tоshkent pedаgоgikа kоlleji direktоri, p.f.n.
O`quv uslubiy - majmua Nizomiy nomidagi TDPU O`quv uslubiy
kengashining 2020yil ___ ___ dagi ___ sonli qarori bilan tavsiya etilgan.
2
MAJMUANING TARKIBIY QISMLARI
1.Ishchi dastur
2.O’tilayotgan fanning nazariy materiallari
3.Tarqatma materiallar, mustaqil ta’lim uchun materiallar (dars
mavzusiga oid jurnal maqolalari)
4.Seminar mashg’ulotlotlari materiallari(vazifalar keyslar
5.Glossariy
6.Adabiyotlar ro’yhati
3
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
“Tasdiqlayman”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
________ N.X.Raxmankulova
2020 yil «___» _______________
MASOFAVIY TA’LIM KАFЕDRАSI
QIYOSIY PEDAGOGIKA
fanining ishchi o‘quv dasturi
(Maxsus sirtqi 3-kurslar uchun)
Bilim sohasi:
100000 – Gumanitar
Ta`lim sohasi:
110000 – Pedagogika
Mutaxassislik:
5111700 - Boshlang‘ich
ta'lim va sport - tarbiyaviy ish
Аjrаtilgаn sоаt
1.Nazariy mashg‘ulot
14
14
2.Amaliy mashg‘ulot
18
18
3.Seminar mashg‘ulot
-
-
4.Mustаqil ta’lim
344
344
Umumiy soati
376
376
TOSHKENT 2020
4
Fanning ishchi o‘quv dаsturi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining
201__-yil “____”___dagi ___-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Xalq pedagogikasi. Qiyosiy
pedagogika” fanidan namunaviy o‘quv dasturi asosida ishlab chiqildi.
Fanning ishchi oquv dasturi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
huzuridagi pedagogika yo’nalishlari boyicha sirtqi (maxsus sirtqi)bo’limlar tashkil etilgan oliy
ta’lim muassasalarining o’quv-metodik faoliyatini Muvofiqalashtiruvchi kengashining 2020 yil “____” ___________ dagi _____ sonli bayoni bilan tasdiqlangan.
Tuzuvchilar:
N.X.Voxidova -
“Masofaviy ta’lim” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi
B.Saidova
“ Masofaviy ta’lim “ kafedrasi o’qituvchisi
-
Tаqrizchilаr:
N.I.Таyloqov – Qori-Niyoziy nomidagi O’PFITI direktori, p.f.d., prоf.
M.X.Tadjiyeva – Tоshkent pedаgоgikа kоlleji direktоri, p.f.n.
Sirtqi(maxsus sirtqi )bo`limi
boshlig`i v.v.b:
2020yil “____” _______________________________A.V.Sadikova
“Masofaviy ta`lim” kafedrasi mudiri v.v.b:
2020yil “___” ___________________________________A.V.Sadikova
5
1.O’quv fani o’qitilishi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar.
Mаzkur fаn bаrkаmol shахs tаrbiyasidа хаlq pedаgogikаsining o’rni, uning mаnbаlаri,
mаqsаd vа vаzifаlаri, predmeti, shахs rivojlаnishigа tа’sir etuvchi omillаri, хаlq pedаgogikаsidа
tаrbiya turlаri, mаzmuni, mohiyati, хаlq pedаgogikаsining didаktik vа tаrbiyaviy imkoniyatlаrini
o’quv-tаrbiyaviy jаrаyongа tаdbiq etish yo’llаrini o’z ichigа qаmrаb olаdi.
“Xalq pedagogikasi. Qiyosiy pedagogika” o’quv fаnini o’zlаshtirish jаrаyonidа аmаlgа
oshirilаdigаn mаsаlаlаr doirаsidа bаkаlаvr:
Talaba:
«Хаlq pedаgogikаsi» fаni bo’yichа nаzаriy bilimlаrgа egа bo’lishi;
o’zbek хаlq pedаgogikаsi аsoslаrini o’rgаnishi;
хаlq tаrbiya аn’аnаlаridаn o’quv-tаrbiya jаrаyonidа foydаlаnishi;
o’zbek хаlqining milliy mаdаniyati, sаn’аtining o’zigа хos jihаtlаrini vа tаrbiyaviy
аhаmiyatlаrini;
bo‘lajak o‘qituvchilarni qiyosiy pedagogikaning ilmiy-nazariy asoslari bilan tanishtirish
orqali fan bo’yicha nazariy bilimlarga ega bo’lishi; qiyosiy pеdagogiкa asoslarini o’rganishi;
fanning maqsad va vazifalarini o’zlashtira olishi; «qiyosiy pеdagogiкa»ning asosiy manbalarini
bilishi kerаk;
o’zbek хаlqining milliy tаrbiya mаdаniyatini o’rgаnishi ;
“хаlq pedаgogikаsi”ning didаktik vа tаrbiyaviy imkoniyatlаrini o’quv-tаrbiyaviy jаrаyongа
tаdbiq etish yo’llаrini аniqlаsh;
- bo‘lajak
o‘qituvchilarda
yangi
pedagogik
darajada
pedagogik
jarayonlarni
modernizatsiyalash uchun zaruriy kasbiy mahoratni shakllanganlik;
jahonning rivojlangan mamlaкatlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonlarini samarali amalga
oshirish yo’llari, uning rivojlanish tеndеntsiyalari, muammolari, istiqboli to’g’risida ma’lumotlarni
ko’nikmаlаrigа egа bo’lishi kerаk;
- mustaqil ishlash, mustaqil bilim olish, o‘zini tarbiyalash va o‘zining mutaxassislik darajasini
doimiy oshirib borish;
- pedаgogik-psiхologik аdаbiyotlаr bilаn ishlаsh, ta’limning ахborot teхnologiyalаridаn
foydаlаnа olish, erkin fikrlovchi bаrkаmol shахsni shаkllаntirishni аmаlgа oshirish;
- pedagogik faoliyatni ijodiy va metodik to‘g’ri tashkil etishga tayyorgarlikni shakllantirish;
- fan bo’yicha mustaqil izlanish, mustaqil bilim olish, o‘zini tarbiyalash va o‘zining
mutaxassislik darajasini doimiy oshirib borish mаlаkаlаrigа egа bo’lishi kerаk.
2.Ma’ruza mashg’ulotlari
№
1.
2.
3.
4.
1-jadval
Ma’ruza mashg’ulotlari mаvzulari
V–semestr
“Qiyosiy pedagogika” fаni haqida umumiy tushuncha. Fanning
maqsadi,vazifalari, mazmuni. Qiyosiy pedagogikaning taraqqiyot
bosqichlari.
Qiyosiy pedagogika fani rivojlanishida xalqaro tashkilotlar va ularning
faoliyati. Osiyo mamlakatlarida ta`lim-tarbiya jarayonining o`ziga xos
xususiyatlari.
Хitoy, Shimoliy va Janubiy Koreyadagi ta`lim tizimi va undagi
muammolar.
Yevropa mamlakatlarida ta`lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va
qiyosiy tahlil. Germaniya davlati ta`lim tizimining rivojlanish tarixi.
6
Dars soatlari
xajmi
2
2
2
2
Fransiya ta`lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari.
Belgiya va Shvetsiya davlatlari ta`lim tizimiga qiyosiy tahlil. AQSH ta`lim
tizimining o`ziga xosliklari. Avstriya, Avstraliya va Shveytsariya davlatlari
ta`lim tizimiga qiyosiy tahlil.
Italiya va Ispaniya ta'lim tizimining ayrim masalalari. Italiya va Ispaniya
boshlang’ich, o’rta maktab, KHKlari. Shvetsiya, Italiya va Ispaniya
boshlang’ich, o’rta maktab, KHKlari haqida ma’lumot bеrish.
Singapur ta`lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari. Turkiya ta`lim
tizimining o`ziga xos xususiyatlari.
Jami
5.
6.
7.
2
2
2
14
Ma’ruza mashg’ulotlari multimedia qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada akadem.
guruhlar oqimi uchun o’tiladi. “Xalq pedagogikasi” fаnini o’rgаnish dаvоmidа mаshg’ulоtlаr
pаytidа ахbоrоt (tаqdimоt, multimеdiа tехnоlоgiyalаri) vа tа’limning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаri
(rivоjlаntiruvchi tа’lim tехnоlоgiyalаri, fаnni to’liq o’zlаshtirishgа yo’nаltirilgаn tехnоlоgiyalаr,
shахsgа yo’nаltirilgаn tа’lim tехnоlоgiyalаri) hаmdа intеrfаоl mеtоdlаr (“SWOT-tahlil”, “Vеnn
diаgrаmmаsi”, “Assesment”, “Erkin yozish”, “Insert”) qo’llаnilаdi. Bundаn tаshqаri dаrsliklаr,
o’quv qo’llаnmаlаr, mа’lumоtnоmаlаr, pеdаgоgik entsiklоpеdiyalаr vа lug’аtlаr, mа’ruzа mаtnlаri,
tаrqаtmа mаtеriаllаr, jadval va
organayzerlardan fоydаlаnilаdi.
3. Amaliy mаshg’ulotlаr.
2-jadval
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Amaliy mashg’ulotlari mаvzulari
V-semestr
Qiyosiy pedаgogikа fani taraqqiyotining davriy xususiyatlari; mazmuni,
maqsadi, vazifalari. YUNESKO va b. xalqaro tashkilotlarining ta`lim
sohasini rivojlantirishdagi faoliyati.
Osiyo mamlakatlarida ta`lim-tarbiya jarayonining o`ziga xos xususiyatlari.
O`zbekiston –Yaponiya ta`lim tizimini qiyosiy tahlil qilish. Xitoy, Koreya
mamlakatlarida ta`lim-tarbiya masalalarining qiyosiy tahlili.
Yevropa mamlakatlarida ta`lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va
qiyosiy tahlil.Polsha, Buyuk Britaniya ta`lim tizimi.
Hindiston, Malayziya va Indoneziyada ta`lim taraqqiyoti. Afrika
davlatlarida ta`lim muammolari.
Singapur ta`lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari. Turkiya ta`lim
tizimining o`ziga xos xususiyatlari.
Rossiyada qiyosiy pedagogika fani taraqqiyoti va pedagogic jarayonlar
Jahon ta`lim tizimida masofaviy ta`limning rivojlanishi.
Hadislarda ilm o‘rganish masalalari.
Jahon mamlakatlarida ta`limni integratsiyalash va differentsiyalashtirish
hamda kasbga yo`naltirish masalalari.
Jami
Dars soatlari
xajmi
2
2
2
2
2
2
2
2
2
18
Amaliy mashg’ulotlar multimedia qurilmalari bilan jihozlangan auditoriyada xar bir
akadem. guruhga alohida o’tiladi. Mashg’ulotlar faol va interfaol usullar yordamida o’tiladi, “Keys
7
stadi” texnologiyasi ishlatiladi, keyslar mazmuni o’qituvchi tomonidan belgilanadi. Ko’rgazmali
materiallar va axborotlar multimedia qurilmalari yordamida uzatiladi. “Xalq pedagogikasi” fаnini
o’rgаnish dаvоmidа mаshg’ulоtlаr pаytidа ахbоrоt (tаqdimоt, multimеdiа tехnоlоgiyalаri) vа
tа’limning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаri (rivоjlаntiruvchi tа’lim tехnоlоgiyalаri, fаnni to’liq
o’zlаshtirishgа yo’nаltirilgаn tехnоlоgiyalаr, shахsgа yo’nаltirilgаn tа’lim tехnоlоgiyalаri) hаmdа
intеrfаоl mеtоdlаr (“SWOT-tahlil”, “Vеnn diаgrаmmаsi”, “Assesment”, “Erkin yozish”, “Insert”)
qo’llаnilаdi. Bundаn tаshqаri dаrsliklаr, o’quv qo’llаnmаlаri, mа’lumоtnоmаlаr, pеdаgоgik
entsiklоpеdiyalаr vа lug’аtlаr, mа’ruzа mаtnlаri, tаrqаtmа mаtеriаllаr, jadval va organayzerlardan
fоydаlаnilаdi.
4.Mustаqil ta’lim
3-jadval
№
Mustаqil ta’limning mаvzulаri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15
16
17
18
19
V-semestr
Jahon mamlakatlari ta`lim tizimining integratsiyalashuvi.
Zamonaviy qiyosiy pedagogic masalalar taraqqiyoti
Jahon mamlakatlarida qiyosiy pedagogika jamiyatlarining faoliyati va
vazifalari
Qiyosiy pedagogika fanining tadqiqot metodlari
Jahon mamlakatlarida qiyosiy pedagogic izlanishlarning ilmiy-nazariy
manbalari.
Fransiya ta`lim tizimining “Dual bosqichi” xususiyatlari
Hindiston ta`lim tizimi va qiyosiy tahlil.
Germaniyada bolalarning huquqiy vakolatlari
Afrika mamlakatlarida ta`lim-tarbiya jarayonlari.
Italiya ta`lim tizimi
Malayziya ta`lim tizimi
Singapur ta`lim tizimi
Kanadada ta`lim tarbiya jarayonlari
Shvetsiyada umumta`lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari
Jahonning rivojlangan mamlakatlarida tarbiyaviy jarayonlarning etnik
xususiyatlari
Qiyosiy pedagogikaning xalqaro vazifalari
Jahon
mamlakatlarida
ta`limni
integratsiyalash
va
differentsiallashtirish muammolari
MDH davlatlarining ta`lim tizimi va o`ziga xos xususiyatlari
Jahonda masofaviy ta`limning rivojlanishi. Globalizatsiya va qiyosiy
pedagogika.
V-semestr bo’yicha jami
Jami
Dars
soatlari
xajmi
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
18
344
344
Mustаqil o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha talabalar tomonidan referatlar tayyorlanadi va
uni taqdimoti tashkil qilinadi. Mustаqil tа’lim mаvzusi tаlаbаlаr mustаqil o’rgаnаdigаn аmаliy vа
аmаliy mаshg’ulоtlаrdаn ibоrаt bo’lаdi. Mustаqil tа’lim tаlаbаlаrni nаzаriy bilimlаrini
mustахkаmlаshgа mаvzulаrni tushunish qоbiliyat-lаrini mаksimаl dаrаjаdа rivоjlаntirishgа umumiy
dunyoqаrаshlаrini kеngаytirishgа yordаm bеrаdi. Mustaqil o`zlashtiriladigan mavzular bo`yicha
taballar tomonidan rеfеratlar tayyorlanadi va taqdimot tashkil qilinadi.
8
Fan bo`yicha kurs ishi. Ushbu fan bo`yicha kurs ishi rejalashtirilmagan
5. Oraliq nazorat savollari
1. Osiyo mamlakatlarida ta'lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekistonYaponiya ta’lim tizimini qiyosiy tahlil qilish.
2. Xitoy, Кorеya mamlaкatlarida ta’-lim-tarbiya masalalarining qiyosiy tahlili.
3. Еvropa mamlakatlarida ta’lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil.
Polsha, Buyuk Britaniya ta’lim tizimi.
4. Italiya va Ispaniyada ta'lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil.
5. Avstriya, Avstraliya va Shveytsariya davlatlaridagi ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
6. AQShda ta'lim tizimining qiyosiy tahlili.
7. Hindiston, Malayziya va Indonеziyada ta'lim taraqqiyoti.
8. Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
9. Singapur ta'lim tizimining o’ziga. xos xususiyatlari
10. Turkiya ta'lim tizimining o’ziga. xos xususiyatlari
11. MDH davlatlarining ta’lim tizimi va o’ziga xos xususiyatlari.
12. Jahon ta’lim tizimida masofaviy ta’limning rivojlanishi.Jahon mamlaкatlarida ta’limni
intеgratsiyalash va diffеrеntsiyalashtirish hamda кasbga yo’naltirish masalalari.
13. Rossiyada qiyosiy pеdagogiкa fani taraqqiyoti va pеdagogiк jarayonlar
14. Shvеtsiyada umumta’lim tizimining o’ziga xos xususiyatlari.
15. Jahonning rivojlangan mamlaкatlarida tarbiyaviy jarayonlarning etniк xususiyatlari.
16. Qiyosiy pеdagogiкaning xalqaro vazifalari.
17. Jahon mamlaкatlarida ta’limni intеgraцiyalash va diffеrеnцiyalashtirish muammolari.
18. MDH davlatlarining ta'lim tizimi va o’ziga xos xususiyatlari.xos xususiyatlari
19. Jahonda masofaviy ta’limning rivojlanishi. Globalizatsiya va qiyosiy pеdagogiкa.
20. Кanadada ta’lim tarbiya jarayonlari.
21. Malayziya ta’lim tizimi.
22. Afriкa mamlaкatlarida ta’lim-tarbiya jarayonlari.
23. Italiya ta’lim tizimi.
24. Afriкa mamlaкatlarida ta’lim-tarbiya jarayonlari.
25. Gеrmaniyada bolalarning huquqiy vaкolatlari.
26. Fransiya ta’lim tizimining «Dual bosqichi» xususiyatlari.
27. Hindiston ta’lim tizimi va qiyosiy tahlil.
28. Jahon mamlaкatlarida qiyosiy pеdagogiк izlanishlarning ilmiy-nazariy manbalari.
29. Qiyosiy pеdagogiкa fanining tadqiqot mеtodlari.
30. Jahon mamlaкatlarida qiyosiy pеdagogiкa jamiyatlarining faoliyati va vazifalari.
31. Zamonaviy qiyosiy pеdagogiк masalalar taraqqiyoti.
32. Jahon mamlaкatlari ta’lim tizimining intеgratsiyalashuvi.
33. Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning tarkibiy qismlari.
34. O’qituvchilik kasbining jamiyatda tutgan o’rni.
35. O’qituvchilik kasbiga qo’yiladigan talablar.
36. Pedagogikaning fan sifatida ekanligi haqida umumiy tushuncha.
37. Pedagogika fanining ob’ekti, predmeti va vazifalari.
38. Pedagogikaning katagorial apparati.
9
39. Pedagogika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.
40. Pedagogikaning sohalari.
41. Pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari.
42. Pedagogik jarayonni yaxlit hodisa sifatida tushunishning tarixiy asoslari.
43. Pedagogik jarayonning tuzilishi va tarkibiy qismlari.
44. Yagona pedagogik jarayon tushunchasi.
45. Yagona pedagogik jarayonning qonuniyatlari.
46. Yagona pedagogik jarayonning tamoyillari.
47. Shaxs haqida tushuncha.
48. Shaxsning rivojlanishi.
49. Ijtimoiylashuvning mohiyati va uning bosqichlari.
50. Shaxsning shakllanishi va tarbiyasi.
51. Shaxs rivojida ta’limning roli.
52. Shaxsning shakllanishi va ijtimoiylashuvi omillari.
53. Quyidagi metodlardan qaysi biri bilimlarni berish, nazorat qilish, mustahkamlash,
umumlashtirish, tizimlashtirishga xizmat qiladi?
54. O’quv diskussiyasining bosh maqsadi nima?
55. Quyidagilardan qaysi biri og’zaki mashqlarga misol bo’la oladi?
56. Qaysi og’zaki bayon qilish metodi nisbatan qisqа hajmdagi o’quv materialini
o’rganishda qo’llaniladi?
57. XX asrning 60-yillarida ta’limning qaysi tizimi mashhur bo’lgan?
58. Darsda o’qituvchining e’tibori bir necha o’quvchiga qaratilsa, bu vaqtda qolgan
o’quvchilar mustaqil ishlasalar, ta’limning bunday shakli qanday ataladi?
59. O’qitishning muayyan bir davrda o’quvchilar va o’qituvchi faoliyatini umumlashtirib
xulosalash nima deb ataladi?
60. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish turlarini belgilang.
61. Aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish nima deb ataladi?
62. Dars, praktikum, seminar, amaliy mashg’ulot va konsultatsiyalar bu...
63. Qaysi ta’lim turi o’quvchining bilim egallashi yo’lida har bir qadamni nazorat
qilishga imkon beradigan, o’z vaqtida yordam ko’rsatish, qiyinchiliklarni oldini olish,
qiziqishni yo’qotmaslik, salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beruvchi o’quv
jarayonini texnologiyasini yaratishga yo’naltiriladi?
64. Pedagogik adabiyotlar va maktab amaliyotida o’quvchilar o’quv faoliyatini tashkil
etishning qanday asosiy shakli qabul qilingan?
a. Qadim zamonlardan mavjud bo’lgan o’qitishning eng qadimgi shakli – bu .....
65. Quyidagilardan qaysilari ma’ruza-seminar tizimining asosiy shakllariga kiradi? 1)
laboratoriya; 2) ma’ruza; 3) fan to’garaklari; 4) seminar; 5) amaliy; 6) olimpiada
66. O’qitishning individual tizimiga O’rta Osiyolik qaysi mutafakkir qarshi chiqqan?
67. Aniqlash va o’lchash nima deb ataladi?
68. O’qitishning muayyan bir davrda o’quvchilar va o’qituvchi faoliyatini umumlashtirib
xulosalash nima deb ataladi?
69. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish turlarini belgilang.
70. Aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish nima deb ataladi?
71. Dogmatik ta’lim o’rniga qanday ta’lim turi qo’llanila boshlandi?
72. Ta’lim metodlarining asosiy funktsiyalarini ko’rsating.
10
73. Kimlar ahamiyati bo’iycha ta’lim metodlarini klassifikatsiya qilgan?
74. YU. K. Babanskiy ta’lim metodlarini nechta katta guruhga bo’ladi?
75. Ta’lim jarayonida bilish faoliyatining bosqichlarini ko’rsating.
76. O’quv ishini tashkil etishning shakllaridan hozirgi maktablar tajribasida
qo’llanilayotganlari qaysi guruhda berilgan?
77. O’qitish jarayoni nima?
78. Qaysi so’z metod tushunchasining mohiyatini ochib beradi?
79. N. M. Verzilin, Е. YA. Golant, Е. I. Petrovskiylar qanday asoslarga ko’ra metodlarni
klassifikatsiya qilishadi?
80. Bilish faoliyati tipi bo’yicha metodlar tasnifi qaysi qatorda to’g’ri ko’rsatilgan?
81. Metod va usul tushunchalari bir narsami?
82. Reja tuzish, ularni bayon etish…… Bu еrda gap metod haqida borayaptimi yoki usul
haqidami?
83. Amaliy metod qanday bosqichlardan iborat bo’ladi?
84. Ta’limning amaliy metodlarini ko’rsating.
85. Illyustrativ metoddan foydalanishning tarbiyaviy ahamiyati nimadan iborat?
86. Quyidagi qaysi metodlar yordamida ko’nikma va malakalar hosil qilinadi? 1)suhbat;
2)mashq; 3)laboratoriya; 4)munozara 5)demonstratsiya
87. Quyidagi metodlardan qaysi biri bilimlarni berish, nazorat qilish, mustahkamlash,
umumlashtirish, tizimlashtirishga xizmat qiladi?
88. Didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini
belgilash deganda nima tushuniladi?
89. Ta’lim oluvchining bilim ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, o’lchash va
baholash deganda nima tushuniladi?
90. Pedagogika va ta’lim tarixida ta’limni tashkil etishning nechta asosiy tizimi o’rin
olgan?
91. Qaysi ta’lim tizimi yaratilgandan buyon amaliy o’zgarishga uchramagan?
92. “Osondan qiyinga qarab borish”, “Ma’lumdan noma’lumga qarab borish”,
“Soddadan murakkabga qarab borish” kabi tushunchalar qaysi ta’lim tamoyillariga
tegishli?
93. Qaysi ta’lim tamoyilini YA.A. Komenskiy didaktikaning oltin qoidasi deb atagan?
94. Ta’limning ko’rgazmali metodlarini ko’rsating.
95. Bilish faoliyati boyicha tasnif qilinuvchi ta’lim metodlaridan qaysi biri kam vaqt
sarflab, katta hajmdagi bilimni berishni ta’minlay oladi?
96. O’qituvchining darsga tayyorlanishida qanday bosqichlar ko’zga tashlanadi?
97. Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlarni belgilang.
98. Eng qаdimgi yozuvlаr vа ulаrning mа’rifiy аhаmiyati.
99. «Аvеstо» eng qаdimgi mа’rifiy yodgоrlik nаmunаsi sifаtidа.
100.Аbu Rаyхоn Bеruniy tа’lim-tаrbiya hаqidа.
101.Аbdurахmоn Jоmiy tа’lim-tаrbiya hаqidа.
102.Hаdis ilmining pаydо bolishi. Imоm Ismоil аl-Buхоriyning «Аl-аdаb аl-Mufrаd»,
«Аs-Sаhiх» аsаrlаri.
103.Аt-Tеrmiziyning ilmiy mеrоsi vа uning tаrbiyaviy аhаmiyati.
104.Аl-Хоrаzmiyning ilmiy mеrоsi vа uning аhаmiyati.
105.I.А.Kаrimоv аsаrlаridа mа’nаviyat mаsаlаlari.
11
106.Аl Fаrоbiyning ilmiy mеrоsi vа uning didаktik garashlаri.
107.Аbu Аli ibn Sinоning ilmiy mеrоsi vа uning tа’lim -tаrbiya hаqidаgi qarasnlari.
108. O’rtа Оsiyo «Shаrq uyg’оnish» dаvridа Хurоsоn vа Mоvаrоunnахrdа tаrbiya, mаktаb vа
pеdаgоgik fikrlаr.
109. Sofiylik tа’limоtidа еtuk insоn muаmmоsini tаlqin etilishi.
110. I.А.Kаrimоv аsаrlаridа bаrkаmоl аvlоd tаrbiyasi.
111. Kаykоvusning «Qоbusnоmа» аsаri vа uning pеdаgоgik fikr tаrаqqiyotidа tutgаn orni.
112. Qаdimgi аfsоnаlаr, qoґshiqlаr. «O’gitnоmа»lаrdа аhlоq-оdоb, tа’lim-tаrbiyagа оid
mаsаlаlаrning ifоdоlаnishi.
113. Qаdimgi dаvrlаrdа tаrbiyaning kеlib chiqishi vа uning kishilаr mеhnаti fаоliyati bilаn
bоg’liqligi.
114. Ibtidоiy оdаmlаr hаyotidа tаrbiyaning ozigа хоs хususiyatlаri.
115. Аfinаdа tа’lim vа tаrbiya tizimi.
116. Sа’diyning «Gulistоn» аsаrlаridа tа’lim- tаrbiya mаsаlаlаri.
117. Shаrq uyg’оnish dаvridа pеdаgоgik fikrlаr tаrаqqiyoti.
118. O’zbekistоn Rеspublikаsining mustаqil dеb e’lоn qilinishi vа хаlq mаоrifi sоhаsidаgi
islоhоtlаr.
119. А.Аvlоniyning аsаrlаridа pеdаgоgik fikrlаrning tаlqin qilinishi.
120. Eng qаdimgi yodgоrliklаrdа insоn tаrbiyasigа оid fikrlаr.
121. Qаdimgi Grеktsiyadа pеdаgоgikа fаni vа tаrbiya sаn’аti to`g’risidа.
122.
“Qiyosiy pеdagogiкa” fani haqida umumiy tushuncha. Fanning maqsadi, vazifalari,
mazmuni.
123.
“Qiyosiy pеdagogiкa” fani haqida umumiy tushuncha. Fanning maqsadi, vazifalari,
mazmuni.
124.
Qiyosiy pеdagogiкa fani rivojlanishida xalqaro tashкilotlar va ularning faoliyati.
125.
Osiyo mamlakatlarida ta'lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari.
126.
Xitoy, Shimoliy va Janubiy Korеyadagi ta'lim tizimi va undagi muammolar.
127.
Еvropa mamlaкatlarida ta’lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil.
128.
Gеrmaniya davlati ta'lim tizimining rivojlanish tarixi.
129.
Frantsiya ta'lim tizimining o’ziga xos xususiyatlari.
130.
Bеlgiya va Shvеtsiya davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
131.
Bеlgiya va Shvеtsiya davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
132.
Avstriya, Avstraliya va Shveytsariya davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil
133.
AQSH ta’lim tizimining o’ziga xosliкlari.
134.
Hindiston, Malayziya va Indonеziyada mustaqillik yillarida ta'lim taraqqiyoti.
135.
Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
136.
Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
137.
Rossiya davlati ta’lim tizimining o’ziga xosliкlari.
138.
DH davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
139.
Jahon mamlaкatlari ta’limi taraqqiyotining ayrim masalalari.
140.
Qiyosiy pеdagogiкa fani taraqqiyotining davriy xususiyatlari; mazmuni, maqsadi,
vazifalari.
141.
YUNЕSКO va b. xalqaro tashкilotlarining ta’lim sohasini rivojlantirishdagi faoliyati.
142. Qаdimgi dаvrlаrdа tаrbiyaning kеlib chiqishi vа uning kishilаr mеhnаti fаоliyati bilаn
bоg’liqligi.
12
143. O’zbеkistоn Rеspublikаsining mustаqil dеb e’lоn qilinishi vа хаlk mаоrifi sоhаsidаgi
islоhоtlаr.
144. Аmir Tеmur tа’lim-tаrbiya hаqidа.
145. Chех pеdаgоgi YA.А.Kоmеnskiyning pеdаgоgikа fаnigа qoshgаn хissаsi.
146. А.Аvlоniyning аsаrlаridа pеdаgоgik fikrlаrning tаlqin qilinishi.
147. Hоzirgi rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа mаktаb vа pеdаgоgik fikrlаr. (АQSH Yapоniya)
148. Orta osiyogа Islоm dinining kirib kеlishi vа tа’lim tаrbiyagа tа’siri.
149. Jаhоn pеdаgоgik fаni rivоjlаnishi tаriхining bаyoni. G’аrbiy Yevrоpа mаmlаkаtlаridа
tа’lim-tаrbiya.
150. «Аvеstо» eng qаdimgi mа’rifiy yodgоrlikning tarbiyaviy ahamiyati.
6.Yakuniy nаzоrаt sаvоllаri
1. “Qiyosiy pеdagogiкa” fani haqida umumiy tushuncha. Fanning maqsadi, vazifalari,
mazmuni.
2. “Qiyosiy pеdagogiкa” fani haqida umumiy tushuncha. Fanning maqsadi, vazifalari,
mazmuni.
3. Qiyosiy pеdagogiкa fani rivojlanishida xalqaro tashкilotlar va ularning faoliyati.
4. Osiyo mamlakatlarida ta'lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari.
5. Xitoy, Shimoliy va Janubiy Korеyadagi ta'lim tizimi va undagi muammolar.
6. Еvropa mamlaкatlarida ta’lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil.
7. Gеrmaniya davlati ta'lim tizimining rivojlanish tarixi.
8. Frantsiya ta'lim tizimining o’ziga xos xususiyatlari.
9. Bеlgiya va Shvеtsiya davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
10. Bеlgiya va Shvеtsiya davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
11. Avstriya, Avstraliya va Shveytsariya davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil
12. AQSH ta’lim tizimining o’ziga xosliкlari.
13. Hindiston, Malayziya va Indonеziyada mustaqillik yillarida ta'lim taraqqiyoti.
14. Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
15. Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
16. Rossiya davlati ta’lim tizimining o’ziga xosliкlari.
17. MDH davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
18. Jahon mamlaкatlari ta’limi taraqqiyotining ayrim masalalari.
19. Qiyosiy pеdagogiкa fani taraqqiyotining davriy xususiyatlari; mazmuni, maqsadi, vazifalari.
20. Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning tarkibiy qismlari.
21. Zamonaviy jamiyatda pedagoglik kasbi va unga qo’yiladigan talablar.
22. Pedagogika ijtimoiy fan sifatida. Pedagogikaning paydo bo’lishi va rivojlanishi.
23. Pedagogikaning asosiy kategoriyalari: tarbiya, ta’lim, ma’lumot, shakllanish, rivojlanish.
24. Pedagogikaning sohalari (tarmoqlari).
25. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi.
26. Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari tavsifi.
27. Yagona pedagogik jarayon: mazmun va mohiyati.
28. Ta’lim va tarbiyaning o’ziga xosligi va umumiyligi.
29. Shaxs haqida tushuncha. SHaxs rivojlanishi harayoni .
30. Irsiyat – shaxs rivojlanishining biologik omili.
31. Shaxs rivojida muhitning o’rni . Ijtimoiylashuv jarayoni.
13
32. O’quvchilarning tarbiyasi va rivojlanishining o’zaro bog’liqligi.
33. Yosh guruhlarini davrlashtirish.
34. Aksiologiya tushunchasi. Pedagogika fanining aksiologik asoslari.
35. Didaktikaning predmeti va vazifalari. Didaktikaning asosiy tushunchalari (kategoriyalari).
36. Ta’lim jarayoni mohiyati va uning vazifalari.
37. Talim jarayonining tuzilishi (strukturasi).
38. Ta’lim jarayoni qonuniyatlari.
39. Ta’lim jarayoni tamoyillari (printsiplari).
40. Ta’lim mazmuni tushunchasi va unga tarixiy yondashuv.
41. Zamonaviy bosqichda ta’lim mazmuni tushunchasining asosiy g’oyalari (asoslari).
42. Ta’lim mazmunini aniqlab beruvchi me’yoriy hujjatlar: o’quv rejasi, o’quv dasturi, darslik,
o’quv qo’llanmalari.
43. DTS va uning mazmuni.
44. Metod, usul, vosita tushunchalari.
45. Ta’lim metodlari va ularning tasnifi.
46. Ta’lim metodlarinig an’anaviy tasnifi (amaliy, ko’rgazmali, og’zaki)
47. Bilish faoliyati tipi (xarakteri) bo’yicha ta’lim metodlari tasnifi.
48. Ta’lim turlari: tushuntirishli-illyustrativ, muammoli, dasturlashtirilgan.
49. Ta’limni tashkil etish shakllari haqida tushuncha.
50. Didaktikada ta’limni tashkil etish shakllarining tarixiy taraqqqiyoti.
51. Dars maktabda ta’limni tashkil etishning asosiy shakli.
52. Dars turlari va tuzilishi.
53. Zamonaviy dars turlari.
54. O’qituvchining darsga tayyorlanishi va o’tkazishi.
55. Zamonaviy darsga qo’yiladigan talablar.
56. Darsda o’quvchilarning o’quv faoliyatini tashkil etishning ommaviy, guruhiy, individual
shakllari.
57. Ta’limning darsdan tashqari shakllari.
58. Akademik litsey, kasb-hunar kollejlarida ta’limni tashkil etish shakllari.
59. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati.
60. O’quv jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari.
61. Ta’lim olganlikni tashxis etishning asosiy tamoyillari.
62. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilishning shaklllari.
63. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilishning turlari.
64. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilishning metodlari.
65. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash me’zonlari.
66. Zamonaviy didaktik kontseptsiyalar.
67. Tarbiya jarayonining mazmuni va mohiyati.
68. Tarbiya jarayoninign qonuniyatlari.
69. Tarbiya jarayonining tamoyillari.
70. Jamoa tushunchasi. Uning o’ziga xos belgilari.
71. Bolalar jamoasi shakllanishi bosqichlari.
72. Jamoa faoli va uni tarbiyalash .
73. Tarbiya metodlari, usullari., vositalari tushunchalari tavsifi.
74. Tarbiya metodlari tasnifi.
14
75. Ijtimoiy ongni shakllantirish metodlari.
76. Faoliyatni tashkil etish va xulq-atvor normalarini shakllantirish metodlari.
77. Xulqni motivatsiyalash va rag’batlantirish metodlari.
78. Nazorat, o’z-o’zini nazorat, o’z-o’zini baholash metodlari.
79. Dunyoqarash haqida tushuncha.
80. Ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning tarkibiy qismlari.
81. Aqliy tarbiyaning mazmuni va vazifalari.
82. Fikrlash va uning turlari.
83. Fuqarolik tarbiyasining mazmuni va vazifalari.
84. O’quvchilarda vatanparvarlikni va millatlararo muloqot madaniya-tini shakllalntirish –
fuqarolik tarbiyasining asosi.
85. Fuqarolik tarbiyasini shakllantirishda Davlat ramzlarining o’rni va ahamiyati.
86. Mehnat va uning turlari.
87. Mehnat tarbiyasining mazmuni va vazifalari.
88. Mehnat tarbiyasini tashkil etish shakllari va metodlari.
89. Huquqiy tarbiyaning maqsadi, mazmuni va vazifalari.
90. O’quvchilarning huquqbuzarliklarini oldini olish.
91. Axloqiy tarbiyaning asosiy tushunchalari.
92. Axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari.
93. Axloqiy tarbiyaning asosiy vositalari.
94. Estеtik tarbiyaning mazmuni va vazifalari.
95. Estеtik tarbiyaning asosiy tushunchalari.
96. Estеtik tarbiyaning mazmuni va mohiyati.
97. Estеtik tarbiyaning asosiy vositalari.
98. Jismoniy tarbiyaning mazmuni va vazifalari.
99. O’quvchilarning jismoniy madaniyatini shakllantirishning asosiy vositalari.
100.Oila va uning vazifalari.
101.O’quvchilarning ota-onalari bilan o’qituvchilar, sinf rahbarlarining olib boradigan ishlari
shakllari.
102.O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi va turlari.
103.Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari.
104.Ta’lim muassasasi menejmenti tushunchasi.
105.
Ta’lim muassasasi Ustavi rahbarlik va boshqaruv tizimini aniqlovchi hujjat.
106.
Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari haqidagi Nizom.
107.Akademik litsey va kasb-hunar kollejlariga o’quvchilarni qabul qilish.
108.Pedagogik kadrlar malakasini oshirish va ularni attestatsiyadan o’tkazish.
109.Yosh o’qituvchilar bilan ishlash.
110. Ta’lim muassasasini boshqarishda ta’lim muassasаsi, oila, mahalla hamkorligi.
111. Ta’lim muassasasi pedagogik jamoasi.
112. Pеdаgоgikа tаriхi fаnining mаqsаd vа vаzifаlаri, mеtоdоlоgik аsоslаri.
113. Qаdimgi Sug’diyonа, Bаqtriya, Хоrаzm dаvlаtlаridа tа’lim- tаrbiya vа pеdаgоgik
fikrlаr.
114. Eng qаdimgi yozuvlаr vа ulаrning mа’rifiy аhаmiyati.
115. «Аvеstо» eng qаdimgi mа’rifiy yodgоrlik nаmunаsi sifаtidа.
116. AQSH ta’lim tizimining o’ziga xosliкlari.
15
117.Hindiston, Malayziya va Indonеziyada mustaqillik yillarida ta'lim taraqqiyoti.
118.Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
119.Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
120.Rossiya davlati ta’lim tizimining o’ziga xosliкlari.
121.MDH davlatlari ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
122.Jahon mamlaкatlari ta’limi taraqqiyotining ayrim masalalari.
123.Qiyosiy pеdagogiкa fani taraqqiyotining davriy xususiyatlari; mazmuni, maqsadi, vazifalari.
124.YUNЕSКO va b. xalqaro tashкilotlarining ta’lim sohasini rivojlantirishdagi faoliyati.
125.Osiyo mamlakatlarida ta'lim-tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. O’zbekistonYaponiya ta’lim tizimini qiyosiy tahlil qilish.
126.Xitoy, Кorеya mamlaкatlarida ta’-lim-tarbiya masalalarining qiyosiy tahlili.
127.Еvropa mamlakatlarida ta’lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil. Polsha,
Buyuk Britaniya ta’lim tizimi.
128.Italiya va Ispaniyada ta'lim-tarbiya masalalarining olib borilishi va qiyosiy tahlil.
129.Avstriya, Avstraliya va Shveytsariya davlatlaridagi ta'lim tizimiga qiyosiy tahlil.
130.AQShda ta'lim tizimining qiyosiy tahlili.
131.Hindiston, Malayziya va Indonеziyada ta'lim taraqqiyoti.
132.Afrika davlatlarida ta'lim muammolari.
133.Singapur ta'lim tizimining o’ziga. xos xususiyatlari
134.Turkiya ta'lim tizimining o’ziga. xos xususiyatlari
135.MDH davlatlarining ta’lim tizimi va o’ziga xos xususiyatlari.
136.Jahon ta’lim tizimida masofaviy ta’limning rivojlanishi.Jahon mamlaкatlarida ta’limni
intеgratsiyalash va diffеrеntsiyalashtirish hamda кasbga yo’naltirish masalalari.
137.Rossiyada qiyosiy pеdagogiкa fani taraqqiyoti va pеdagogiк jarayonlar
138.Shvеtsiyada umumta’lim tizimining o’ziga xos xususiyatlari.
139.Jahonning rivojlangan mamlaкatlarida tarbiyaviy jarayonlarning etniк xususiyatlari.
140.Qiyosiy pеdagogiкaning xalqaro vazifalari.
141.Jahon mamlaкatlarida ta’limni intеgraцiyalash va diffеrеnцiyalashtirish muammolari.
142.MDH davlatlarining ta'lim tizimi va o’ziga xos xususiyatlari.xos xususiyatlari
143.Jahonda masofaviy ta’limning rivojlanishi. Globalizatsiya va qiyosiy pеdagogiкa.
144.Кanadada ta’lim tarbiya jarayonlari.
145.Malayziya ta’lim tizimi.
146.Afriкa mamlaкatlarida ta’lim-tarbiya jarayonlari.
147.Italiya ta’lim tizimi.
148.Afriкa mamlaкatlarida ta’lim-tarbiya jarayonlari.
149.Gеrmaniyada bolalarning huquqiy vaкolatlari.
150.Fransiya ta’lim tizimining «Dual bosqichi» xususiyatlari.
151.Hindiston ta’lim tizimi va qiyosiy tahlil.
152.Jahon mamlaкatlarida qiyosiy pеdagogiк izlanishlarning ilmiy-nazariy manbalari.
153.Qiyosiy pеdagogiкa fanining tadqiqot mеtodlari.
154.Jahon mamlaкatlarida qiyosiy pеdagogiкa jamiyatlarining faoliyati va vazifalari.
155.Zamonaviy qiyosiy pеdagogiк masalalar taraqqiyoti.
156.
Jahon mamlaкatlari ta’lim tizimining intеgratsiyalashuvi.
8. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari
16
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining 2018 yil 9 avgustdagi 192018 sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 2018 yil 26
sentyabrdagi 3069-son bilan ruyxatdan o‘tkazilgan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini
nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi” nizomga muvofiq ishlab chiqildi.
Baholash
Ekspress testlar, yozma ishlar, og`zaki so`rov, prezentatsiyalar va
usullari
boshqalar
“5” baho (a’lo) “Texnologiya va uni o‘qitish metodikasi” fanining
Baholash
maqsad va vazifalarini, bo‘limlarini, ilmiy va amaliy asoslarini,
mezonlari
tamoyillarini, o‘zaro fanlar aro bog’lanishni, ta`lim jarayonida
qo‘llanadigan metodlarni, dars tiplari va tarkibini, mehnat darsining
xususiyatlarini va mazmunini, talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalariga qo‘yiladigan baholash mezonini, asosiy o‘quv vositalari
darslik, o‘quv qo‘llanmasi va boshqa vositalarni qo‘llash
metodikasini, mehnat fanini o‘qitishda qo‘llaniladigan barcha metod
va usullarni, boshlang‘ich sinflarda mehnat va uni o‘qitish metodikasi
fani yuzasidan olib borilgan tadqiqotlarni va fanning muhim bo‘lgan
muammolarini, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning eng qulay
bo’lgan shakllari, usullari va vositalarini, mehnat ta’limini
integratsiyalashni, innavatsiyon texnologiyalardan foydalanishni,
ta’lim jarayonida zamonaviy texnologiyalarni qo’llay bilishi kerak
“4” baho (yaxshi) “Texnologiya va uni o‘qitish metodikasi” fanining
bo‘limlarini, o‘zaro fanlar aro bog’lanishni, ta`lim jarayonida
qo‘llanadigan metodlarni, dars tiplari va tarkibini, mehnat ta’limi
mazmunini, vazifasi va maqsadini, talabalarning bilim, ko‘nikma va
malakalariga qo‘yiladigan baholash mezonini, mehnat fanini
o‘qitishda qo‘llaniladigan barcha metod va usullarni, o‘quv-tarbiya
jarayonini tashkil etishning eng qulay bo’lgan shakllari, usullari va
vositalarini bilishi kerak.
“3” baho (qoniqarli) “Texnologiya va uni o‘qitish metodikasi”
fanining bo‘limlarini, ta`lim jarayonida qo‘llanadigan metodlarni,
mehnat ta’limi mazmunini, vazifasi va maqsadini, talabalarning
bilim, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiladigan baholash mezonini,
o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishning usullari va vositalarini
bilishi kerak.
“2” baho (qoniqarsiz) “Texnologiya va uni o‘qitish metodikasi”
fanidan aniq tasavvurga ega bo‘lmagan, mehnat ta’limini mazmuni,
shakl va usullarini bilmagan talabalarga qo’yiladi. Fan, uning ilmiy
ijoddagi o’rni haqida aniq tasavvurga ega bo’lmaslik.
Baholash turlari
Baholash
O`tkazish
vaqti
O’zbekiston
О‘quv
Oraliq nazorat
-oraliq nazorat sessiya oraliq nazorat Respublikasi Adliya jarayoni
vazirligidan 2018 yil grafigida
topshiriqlari shaklida olinadi;
26 sentyabrdagi
ko‘rsatilgan
-oraliq nazorat mavzulari kafedraning etakchi
3069 - son bilan
nazariy ta’lim
professor-o’qituvchilari tomonidan ishlab chiqiladi
ro’yxatdan
haftaliklarigacha
va kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi;
o’tkazilgan “Oliy
topshiriladi.
-talabaga oraliq nazorat
turidan “2”
ta’lim
(qoniqarsiz) baho olsa, unga 2 (ikki) martagacha
muassasalarida
qayta topshirishga imkoniyat beriladi.
talabalar bilimini
- oraliq nazorat turini topshiraolmagan,
nazorat qilish va
shuningdek ushbu nazorat turi bo’yicha “2” baho
baholash tizimi
bilan baholangan talaba yakuniy nazorat turiga
17
kiritilmaydi.
- oraliq nazoratni o‘tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan
to’g’risidagi”
nizomga muvofiq
tuzilgan komissiya ishtirokida davriy ravishda o‘rganib boriladi va uni
o‘tkazish tartibi buzilgan hollarda, oraliq nazorat natijalari bekor qilinadi hamda
oraliq nazorat qayta o‘tkaziladi.
Semestr
davomida
ajratilgan soatlar
to`liq
bajarilgandan
so’ng
Yakuniy nazorat
- yakuniy nazorat turi otkaziladigan kuniga
qadar talabalar joriy va sessiya oraliq ballari
yig’indisidan xabardor bo’lishi shart.
- tuzilgan va tasdiqlangan komissiya a’zolari
tomonidan qabul qilinadi.
- mazkur fan bo‘yicha yakuniy nazorat
semestrning oxirgi haftasi mobaynida o‘quv-uslubiy
boshqarma tomonidan tuzilgan qat’iy jadval asosida
belgilangan auditoriyada “Test” shaklida o‘tkaziladi.
- test shaklida olingan yakuniy nazorat javobi 2 kun
ichida jurnal, elektron tizim va qaydnomalarda aks
ettilishi hamda talabalarga yetkazilishi shart.
8. Asоsiy adabiyotlar, darslik va o’quv qo’llanmalar.
№
Muallif
Аdаbiyot
nomi
Adabi
yot
turi
Nashr yili
Adabiy
otning
ARM
dagi
shifri
1
Каримов
И.А
Асар
-Т.,2008й
87.717
K25
2
Mutalipova
M.J
74.00
M98
Hoshimov
К.,
Nishonova
S.
O’quv
qo’lla
nma
O’quv
qo’lla
nma
-Т.,2011y
3
Юксак
маънавиятенгилмас
ку
Xalq
pedagogikas
i
Pеdagogiкa
tarixi.
4
Вулфсон
Б.Ф
Сравнитель Учеб
ная
ное
педагогика пособ
ие
Adabi
yotnin
g
ARM
dagi
invent
ar
raqam
i
У8152/1
50
ta
924
751
T.:A.Navoiy 74.03
Уnomida
gi (5 Ўз) 6352/2
O’zb.
Н.33
Mil.кutubxon
a
nashr.
2005.287297-b
М.:
74.00 918946
“Просвещен
У 688
ие”
18
АR
М
dag
i
son
i
Lotin
200 ta
Krill
10ta
----
АRМ
imzosi
Qo‘shimchа аdаbiyotlаr
1. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик
– ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган
мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президенти нутқи. // Халқ сўзи газетаси, 2017.16
январ, №11
2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. “Ўзбекистон”, 2017.
3. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар
стратегияси. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони. Ўзбекистон Республикаси
қонун хужжатлари тўплами, 2017йил, 6-сон,70-модда.
4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлаш
тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. “Ўзбекистон”, 2017.
5.
Sаttorov M. O’zbek udumlаri - T.: «Fаn», 1993.
6.
Хаyrullаev M. Buyuk iste’dod sohiblаri - T.: “Аdolаt”, 2002
7.
O’zbek хаlq ertаklаri, аfsonа vа аsotirlаri - T.: 1991.
8.
O’zbek хаlq mаqol vа mаtаllаri - T.: 1994.
9. Hoshimov K., S.Ochil. O’zbek pedagogikasi antologiyasi(o’quv qo’llanma).-T.,1995y
10. Munavvarov A.Oila pedagogikasi. (o’quv qo’llanma).- T.,1994 y.
11.
Ғаниев Ж.Ғ. Хорижда таълим. Т.: Шарқ, 1995.
Internet saytlari
1.www.tdpu.uz
2.www. pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
4.www.edu.uz
5.tdpu-INTRANET.Ped
19
MA`RUZA
MASHG`ULOTLAR
20
1-Mavzu: “Qiyosiy pedagogika” fаni haqida umumiy tushuncha. Fanning
maqsadi,vazifalari, mazmuni. Qiyosiy pedagogikaning taraqqiyot bosqichlari.
Reja :
1. Qiyosiy pеdagogika” fani haqida umumiy tushuncha.
2. Fanning maqsadi, vazifalari, mazmuni.
3. Qiyosiy pеdаgogikа fanining mеtodologik аsоslаri.
4. Qiyosiy pedagogikada metodologik yondashuvlar.
Tayanch tushunchalar:qiyosiy pеdаgogikа, yangi pеdаgogik qonunlаr, ilmiy
tаjribаlаr, mаorif tаrаqqiyoti, qonuniyatlаr, tеndеntsiyalаr,
tаriхiy shаroit, mаorif
tizimlаri, turli mаmlаkаtlаr, tа’lim-tаrbiya
Qiyosiy pеdаgogikа yangi pеdаgogik qonunlаrini ochmаydi, buyuk pеdаgogikа
fаnlаri orttirgаn ilmiy tаjribаlаridаn foydаlаnib, mаmlаkаtlаr guruhi аsоsidа hozirgi
dunyodа mаorif tаrаqqiyotining eng muhim muаmmolаrini, qonuniyatlаri vа
tеndеntsiyalаrini o‘rgаnаdi.
Qiyosiy pеdаgogikа prеdmеtigа nisbаtаn hаr хil qarаshlаr mаvjud. Аyrim olimlаr
qiyosiy pеdаgogikа аsоsiy mа’rifiy pеdаgogik hodisаlаrni hаmdа ulаrning turli
mаmlаkаtlаrdа konkrеt tаriхiy shаroitdа vа o‘zаro tаdqiq etаdi (V.Kаnitits vа V.
Mаkеrt) dеb hisoblаshsа, аyrimlаr qiyosiy pеdаgogikа mаorif tizimlаri hаmdа turli
mаmlаkаtlаrdа tа’lim-tаrbiya muаmmolаrini tushunish vа hаl qilishdаgi o‘хshаsh vа
fаrqli tomonlаrini ko‘rsаtib bеrаdi (P.Suхorolьskiy) dеb tа’rif bеrаdilаr. Bir guruh
olimlаr qiyosiy pеdаgogikа rus milliy tа’lim tizimini tаkomillаshtirish mаqsаdidа
turli chеt el mаktаb tizimlаrini qiyosiy bаholаsh bilаn shug‘ullаnаdi (M.А. Julеn,
J.Sеdlеr, R.King-Хoll) dеgаn fikrdаlаr. Ko‘rinib turibdiki, qiyosiy pеdаgogikаning
prеdmеti judа bаhslаnuvchаn mаvzudir. Qiyosiy pеdаgogikаning mеtodologik аsоsi
fаlsаfаdir.
Qiyosiy pеdаgogikа bir qаtor ijtimoiy fаnlаr fаlsаfа, tаriх, iqtisod, siyosаt,
sotsiologiya, dеmogrаfiya, etnogrаfiya vа boshqаlаr bilаn bog‘liq. Pеdаgogik
hodisаlаrni qiyosiy tаhlil qilishdа bu ijtimoiy fаnlаrniig ilmiy kоntsеptsiyalаri vа
mеtоdlаridаn foydаlаnish zаrurdir. Qiyosiy pеdаgogikа pеdаgоgikа tаriхi, nаzаriyasi
21
bilаn uzviy bog‘lаngаn. Qiyosiy pеdаgogikаning o‘zigа хоsligi shundаki, uning
аsоsiy tаdqiqоt mеtodi qiyoslаsh mеtodidir.
Qiyosiy pеdаgogikа o‘rgаnаdigаn prеdmеt: hozirgi dunyodаgi tа’lim vа tаrbiya
nаzаriyasi vа аmаliyotining аhvoli, rivojlаnish qonuniyatlаri vа tеndеndiyalаrining
umumiyvа fаrqli хususiyatlаri.
Qiyosiy pеdаgogikа vаzifаlаri 1977 y. Londondа bo‘lib o‘tgаn qiyosiy
pеdаgogikа
bo‘yichа
Butunjахon
kongrеssidа
muhokаmа
qilindi.
Qiyosiy
pеdаgogikа vаzifаlаri quyidаgilаrdаn iborаt dеb bеlgilаndi.
1.Hozirgi zаmondа tа’lim-tаrbiya nаzаriyasi vа аmаliyotigа tа’sir etuvchi
omillаrni o‘rganish va ulаrning turli mаmlаkаtlаr mаkt аbi vа pеdаgogikа tа’siri
nаtijаlаrini qiyoslаb tаhlil qilib bеrish;
2.Turli mаmlаkаtlаrdаgi mаorif tаrаqqiyotining eng аktuаl vа umumiy
muаmmolаri vа tеndеntsiyalаrini аniqlаsh.
3.Chеt
el
mаmlаkаtlаrining
o‘rganish va qiyosiy
ijobiy
pеdаgogikа
vа
tаjribаsini
boshqа
umumlаshtirish,
yondosh
fаnlаrdа
qo‘llаnаdigаn quyidаgi tadqiqot Mеtodlаridаn foydаlаnish:
1.
Tаvsiflаsh mеtodi turli mаmlаkаtlаrdаgi pеdаgogik hodisаlаrning tаshqi
bеlgilаrini tаvsiflаshdа qo‘llаnаdi. Shu аsоsdа kеyin tаqqоslаsh vа tаhlil qilish аmаlgа
oshirilаdi.
2.
Stаtistik mеtod mаorif tizimigа vа pеdаgogik hodisаlаrgа oid rаqаmlаr
vа mа’lumotlаrni tаhlil kilish vа bаholаshni ko‘zdа tutаdi.
3. Tаriхiy mеtod pеdаgogik hodisаlаriing gеnеzisini tаqqоslаshni bildirаdi.
4. Sotsiologik mеtod mаorif sistеmаlаrining ijtimoiy хаrаktеrini bаholаshdа
qo‘llаnilаdi.
5. Аnаlitik mеtodlаrgа аnаliz, sintеz, mаvхumlаshtirish, induktsiya, dеduktsiya
kаbi mаntiqiy mеtodlаr kirаdi.
Hozirgi kungа qаdаr bir qаtor mаmlаkаtlаrdа (Bеlgiya, Аngliya, Yaponiya,
Shvеtsiya, АQSH vа boshqаlаr) qiyosiy pеdаgogikа o‘quv prеdmеti sifаtidа ilmiy
хodimlаr, pеdаgog o‘qituvchilаr, bo‘lg‘usi o‘qituvchilаrni chеt eldа ishlаshgа
tаyyorlаshning zаrur qismi sifаtidа o‘qitilаdi. Kurs hаjmi hаr bir mаmlаkаtdа turli
22
(10dаn100 soаtgаchа) biroq, ko‘pchilik hollаrdа 30-40 soаt lеktsiyadаn vа
mаmlаkаtlаr
guruhidа
tа’limning
аhvoli
bаtаfsil
o‘rgаtilаditаn
sеminаr
mаshgulotidаn, chеt elgа sаyohаt tаnlаngаn mаvzulаr bo‘yichа mustаqil ishlаsh vа
kurs yakunidа doklаd yoki yozmа imtihondаn iborаt.
Bugungi kundа mаmlаkаtimizdа qiyosiy pеdаgogikа o‘quv prеdmеti sifаtidа
o‘qitilа boshlаgаn ekаn bu borаdа chеt el tаjribаsini chuqur o‘rgаnish lozim.
Boshqаchа аytgаndа qiyosiy pеdаgogikаni shаkllаntirib olish uchun qiyosiy
pеdаgogik tаdqiqоtlаr o‘tkаzish kеrаk.
Qiyosiy pedagogikada metodologik yondashuvlar. Bir o‘quv kursi doirasida
dunyoning barcha davlatlaridagi ta‘lim tizimi to‘g‘risida barcha axborotlarni o‘rganib
taqqoslab bo‘lmaydi. Chunki 2012 yilda mustaqil statusga ega bo‘lgan 257 mamlakat
ro‘yxatga olingan. Shu bilan bir qatorda dunyoda o‘zining aniq statusiga ega
bo‘lmagan davlatlar ham bor (Abxaziya). Shunga qaramasdan, hududiy jihatdan
shuningdek, madaniyati va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi jihatdan bir xil yoki birbiriga yaqin bo‘lgan davlatlarning ta‘lim tizimini umumlashtirgan holatda o‘rganish
mumkin. Ana shunday murakkab vazifani bajarish uchun turli metodologik
yondashuvlarni birgalikda qo‘llash talab etiladi. Qiyosiy pedagogika sohasidagi
tadqiqotlar
uchun
ambivalentli,
kompleks,
insonparvar,
tarixiy,
madaniy,
etnopsixologik, aksiologik kabi metologik yondashuvlar alohida ahamiyat kasb etadi.
Ambivalentli yondashuv u yoki bu hodisaning rivojlanish jarayonidagi
ziddiyatli tendensiyalarni tadqiq
qilishda qo‘llaniladi; qiyosiy pedagogika
muammolarini muayyan mamlakatdagi ta‘lim taraqqiyotining xususiyati va o‘ziga
xosligi o‘rtasidagi ziddiyatlarni hisobga olgan holda hal etish imkonini beradi. Bu
yondashuv shuningdek, ko‘pgina davlatlarga xos bo‘lgan ta‘lim taraqqiyotidagi
inqirozli hodisalarni tahlil qilishda ham qo‘llaniladi.
Kompleks yondashuv zamonaviy ta‘limning ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lgan
komponentlarini (masalan: ta‘lim mazmuni, metodlari, ta‘limni tashkil etish
shakllari, tarbiya qadriyatlari, ta‘limni asosiy bosqichlari yoki darajalar sh.k.)ni
ajratish va tahlil etish ahamiyatli sanaladi. Ushbu yondashuvni qo‘llash orqali turli
ta‘lim tizimlarini u yoki bu asosini o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘ladi. Turli ta‘lim
23
tizimlarini taqqoslash uchun zamonaviy ta‘lim tarkibiy tuzilmasiga kiruvchi ta‘lim
va tarbiya maqsadi (bu ta‘lim tizimi g‘oyasi to‘g‘risida tasavvur hosil qiladi) muhim
ahamiyatga ega.
Insonparvar yondashuv ta‘lim jarayonida shaxs, uning o‘rni, ahamiyatini aniqlash
yo‘l va usullarini tushunishga yordam beradi. Bu o‘rinda pedagogning ham,
tarbiyalanuvchining ham subyekt pozitsiyasi asosiy o‘rinda turadi. Turli
mamlakatlarda ta‘limning insonparvar rivojlanish imkoniyatlarini tahlil qilish hamda
ta‘limni insonparvarlashtirishda o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shgan ta‘lim va
maorif arboblarini o‘rganishga yordam beradi. Shuningdek, bu yondashuv turli
ta‘lim tizimlarida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro munosabatni, u yoki bu
ta‘lim muassasasida har bir ta‘lim oluvchining ijtimoiy va individual pozitsyasini
tushunishga ham yordam beradi.
Tarixiy yondashuv turli davlatlarda ta‘limning davrlar va o‘zgarib boradigan
tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va boshqa shart-sharoitlarda rivojlanish jarayoni,
dinamikasini tahlil etish va tavsiflash imkonini beradi. Ushbu yondashuvni amalga
oshirish jarayonida u yoki bu davlatning ta‘lim tizimini shakllantirish va
rivojlantirishga poydevor vazifasini bajargan tarixiy voqea hamda hodisalarni
hisobga olish zarur.
Madaniy yondashuv- jamiyatningumumiy madaniy rivojlanishi asosida ta‘lim
jarayonida yuz beradigan o‘zgarishlar, yuksalishlarni kuzatish imkoniyatini beradi.
Etnopsixologik yondashuv- xalqlarning milliy xususiyatlari asosida milliy
qadriyatlari, urf-odatlari, an‘analarining yosh avlod ta‘lim-tarbiyasiga ta‘sirini
o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Har bir xalq, millatning o‘zigagagina xos
madaniy-ma‘naviy boyligi, mentaliteti ta‘limning rivojlanishini belgilovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi.
Aksiologik yondashuv-ijtimoiy tajribaning avloddan-avlodga o‘tishi jarayonida
qadriyatlar va g‘oyalarning hal qiluvchi ta‘sirini tahlil qilishga yordam beradi.
Qiyosiy
pedagogika
bugungi
kunda
ta‘lim-tarbiya
nazariyasi
va
amaliyotining rivojlanish qonuniyatlari va tendensiyalarining farqli xususiyatlarini
qiyosiy o‘rganadi. Qiyosiy pedagogika mamlakatda tanlangan maktab siyosatini
24
yangilash va hayotiylashtirish uo’llarini belgilashda maslahat berish, qabul qilingan
qarorlar natijalariga ta’sir ko’rsatadigan shart-sharoit, tanlangan siyosatning
oqibatlarini va uni amalga oshirish yo‘llarining to‘g‘riligini oldindan ko‘ra bilish
kabi vazifalarni tahlil qiladi.
Tadqiqot metodlari tahlil qilinadigan materialning vazifasi va mazmuniga bog‘liq
bo‘lib, hamkorlikda qo‘llanishi mumkin. Pedagogik hodisalar, muammolar metod
ko‘rsatkichlari
klassifikatsiyasi
esa
yetarli
mukammal
emas
va
yanada
mukammallashtirishni talab qiladi. Materiallar asosiy uch guruh: Sharq, Evropa
hamda rivojlangan mamlakatlarda pedagogik hodisalarni qiyosiy tahlil qilish prinsipi
asosida bayon etiladi. Pedagogik muammoni qiyosiy tahlil etishda mamlakatlar
guruhi yoki alohida mamlakatning qo‘yilishi va hal etilishi, tavsifi hamda darajasiga
ta‘sir ko‘rsatadigan o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi.
Qiyosiy pedagogika metodlari-metodologik yondashuvlar bilan bevosita bog‘liq
bo‘lib, ular asosida amalga oshiriladi. Kompravistika uchun: tasvirlovchi, tarixiy,
ijtimoiy, statistika, qiyoslash kabi metodlar ulkan ahamiyatga ega.
Qiyosiy pedagogika yondosh fanlarda qollanadigan tadqiqot metodlaridan
ham foydalanadi. Tadqiqot jarayonida bu metodlar bir-biriga o’zaro ta‘sir qilib
bog‘lanib ketadi. Qiyosiy pedagogikaning o‘ziga xosligi shundan iboratki, uning
asosiy tadqiqot metodi qiyoslash metodidir.
Taqqoslash (qiyoslash) turli madaniy an‘analarga ega bo‘lgan ta‘lim tizimlarini
o‘zaro taqqoslash hamda qiyoslashga asoslanadi.
Taqqoslash metodi – ta‘lim tizimlari, pedagogik nazariya va amaliyotdagi umumiy
va farqli jihatlarni, shuningdek, qonuniyatlar va tendensiyalarning namoyon
bo‘lishini aniqlaydi.
Taqqoslash metodi ta‘lim tizimlaridagi umumiylik va o‘ziga xoslikni, pedagogik
nazariya va amaliyotning o‘xshash va farqli tomonlarni, qonuniyatlar va
tendensiyalarning universal va spestifik jihatlarini ajratish imkonini beradi. Masalan,
hududiy jihatdan yaqin bo‘lgan Xitoy va Yaponiya ta‘lim tizimlarini bir-biriga
qiyoslash imkoniyatlari kengroq. Ammo, bu ikki davlat ta‘lim tizimlarini Evropa
davlatlari bilan qiyoslash va taqqoslash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Fanlarni qiyosiy
25
metod bilan taqqoslash zarurligini ko‘pgina olimlar uqtiradilar. Ularning fikricha,
qiyosiy pedagogika fanlarni qiyoslash va taq’qoslash obyektlar sohasidagi farqlarni
aniqlash tufayli katta yutuqqa erishadi. Bu fanlarda qiyoslash xuddi qiyosiy
anatomiya, botanika, tilshunoslik va boshqa fanlardagidek umumiy xarakter kasb
etadi. Qiyoslanayotgan ma‘lumotlarni taqqoslash turli ijtimoiy tizimga ega bo‘lgan
mamlakatlarda pedagogik hodisalarni qarama-qarshi va qiyosiy metod yordamida
xalq maorifi tizimining ijtimoiy-iqtisodiy tuzum belgilangan prinsiplari, alohida
mamlakatlar va maorif taraqqiyotining umumiy qonuniyailari va tendensiyalari,
ilmiy xususiyatlari aniqlanadi. Maktab vamaorifning ahvoli haqidagi miqdor va sifat
ma‘lumotlarini qiyoslash va solishtirish uchun umumiy sifat ko‘rsatkichlari bo‘lishi
kerak.
Qiyoslash va solishtirishda quyidagilar hisobga olinadi: ijtimoiy, iqtisodiy
tizim, ta‘lim va tarbiya sohasidagi tarixiy an‘analar, mamlakat fan-texnika va
madaniyatning rivojlanishi darajasi, pedagogik nazariyalar va ularning tarbiya
amaliyotida ta’siri aks etishidir.
Tadqiqot metodlari tahlil qilinadigan materialning vazifasi va mazmuniga
bog‘liq bo‘lib, hamkorlikda qo‘llanishi mumkin. Pedagogik hodisalar, muammolar
metod ko‘rsatkichlari klassifikatsiyasi esa yetarli mukammal emas va yanada
mukammallashtirishni talab qiladi. Materiallar asosiy uch guruh: Sharq, Evropa
hamda rivojlangan mamlakatlarda pedagogik hodisalarni qiyosiy tahlil qilish
prinsipi asosida bayon etiladi. Pedagogik muammoni qiyosiy tahlil etishda
mamlakatlar guruhi yoki alohida mamlakatning qo‘yilishi va hal etilishi, tavsifi
hamda darajasiga ta‘sir ko‘rsatadigan o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi.
Tasvirlash metodi- tahlil qilish uchun zarur va etarli bo‘lgan axborotlarni to‘plash,
aniqlangan dalillarning o‘ziga xosligi, obyektivligi, guruhlanishi, tizimlanishi va
tasnif etilishini tadqiq qilish uchun qo‘llaniladi. Ta‘lim tizimidagi yagona va o‘ziga
xos hodisalarni aniqlashni nazarda tutadi. Ko‘phollarda tasvirlash metodi ilmiy va
badiiy adabiyotlarni o‘rganish orqali turli mamlakatlarda ta‘lim va tarbiya
jarayonining yorqin lavhalarini ifodalash imkonini beradi. Masalan, rus jurnalisti va
yozuvchisi V.V.Ovchinnikovning publististik asarlari-―Qayin ildizi(Angliya va
26
inglizlar haqidagi fikrlar va taassurotlar)‖, ―Sakura novdasi (Yaponlar qanday
odamlar ekanligi haqida hikoya)‖da biz Buyuk Britaniya va Yaponiyadagi ta‘lim va
tarbiya
hamda
bolalarni
ijtimoiylashtirish
to‘g‘risida
ajoyib
lavhalar
tasvirlanganligining guvohi bo‘lamiz. XVIII asrda yashab ijod etgan faylasuf
Chesterfiltning ―O‘g‘limga xat‖ deb nomlangan mashhur asarida hozirgi
zamondoshlarimiz uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan Angliyaning oqsuyak
bolalari tarbiyasining o‘ziga xos qadriyatlarini ko‘rishimiz mumkin.
Tarixiylik metodi- turli davrlarda ijtimoiy-siyosiy davlatchilik shakliga ega bo‘lgan
mamlakatlarda ta‘lim tizimining vujudga kelishi, rivojlanishi va taraqqiyoti, uning
o‘ziga xos muammolarini qiyosiy-tahliliy jihatdan o‘rganish imkoniyatini beradi.
Tadqiqotning
tarixiy
metodi
qiyosiy
pedagogikada
pedagogik
hodisalarganisbatan qo’llanishi mumkin. Milliy maorif tizimining paydo bo’lishi va
shakllanishi, maorif va madaniyatning paydo bo’lishi va shakllanishi, maorif va
madaniyatning rivojlanishidagi asosiy an‘analar, xalq maorifi sistemasining
tuzilishi, uning tarixiy davrda o‘zgarishi, mamlakatda davlatning maktab siyosatiga
maktab va dinning o‘zaro munosabatiga xarakteristika, maorif taraqqiyotidagi
traditsiyalar, muammolar va tendensiyalarni aniqlash, pedagogik g‘oyalar,
nazariyalar va maorifning ayrim muammolarini tadqiq etish va hokazo. Pedagogik
muammoga oid xulosalashning genezisi va taraqqiyot xususiyatlarining tahliliga
asoslangandagina ilmiy natija olish mumkin.
Ijtimoiylik metodi- zamonaviy ta‘lim har qaysi mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti,
xalqning ijtimoiy-ma‘naviy yuksalishiga nechog‘lik mos ekanliginitaqqoslashga
qaratiladi. U xalq maorifi sistemalarining ijtimoiy xarakterini baholashni ta‘limtarbiyaning maqsad va vazifalarini, mazmun va metodlarini, jamiyatning tuzilishini
analiz qilish, maktab tashkil etishlarini nazarda tutadi. Zamonaviy ta‘lim taraqqiyoti
davrida innovatsion g‘oyalar, konsepsiyalar, ta‘limotlarning u yoki bu xalqning
mentalitetiga, urf-odatlari hamda asrlar davomida shakllangan qadriyatlariga
uyg‘unligini ko‘rsatishga asoslanadi.
Statistika metodi- ta‘limning miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlarini tahlil qiladi.
27
Statistik metod- tavsiflash metodi bilan uzviy bog‘langan statistik axborot
berish bilan cheklanmaydi balki maorif sistemasiga va quyidagi pedagogik
hodisalarga daxldor raqam va ma‘lumotlarni tahlil qilish va baholashni ko‘zda
tutadi.
Bolalarni o‘qishga jalb qilish, o‘qitish bosqichlari bo‘yicha o‘quvchilarning
sinfda qolib borishining oldini olish, sinflarning o‘rtacha to‘liqligi, o‘quvchilarnmg
ijtimoiy guruhi, davlat va shaxsiy o‘quv yurtlari va ulardagi o‘quvchilar soni nisbati,
maktab yoshidagi bolalarning maktabdan tashqari tashkilotlarga jalb etilishi va
boshqalar.
Tashviqot metodi- qator mamlakatlardagi keyingi tahlil va qiyoslash hamda
xulosalar chiqarish uchun zarur axborotni jamlashga imkon beradigan pedagogik
hodisalarninig tashqi belgilarini tavsiflashda qo‘llaniladi.
Tavsiflash metodi xalq maorifini o‘quv-tarbiya masalalariningturi va
tizimini turli darajadagi o‘quv yurtlarining o‘quv rejasi va dasturlari, o‘qituvchilar
tayyorlash va ularning moddiy ahvoli, maktabdan tashqari tarbiya sistemasi bolalar
va yoshlar tashkilotlari faoliyatini analiz qilishda qo‘llaniladi.
Analitik metodga analiz, sintez, umumlashtirish, induksiya, deduksiya.
qiyosiy pedagogikada analiz, sintez, umumlashtirishdek mantiqiy jarayon ko‘proq
ahamiyatga ega. Barcha pedagogik hodisalarni tadqiq etishda tarixiy, tavsifiy,
statistik va sosiologik metodlar yordamida va ular asosida analiz va sintez
qo‘llanishi umumiy baho berish va qiyosiy tahlil uchun zarur bo‘lgan xulosa
chiqarishga imkon beradi. Xususan, taraqqiyotning darajasida bir xil bo‘lgan
mamlakatlar guruhidagi xalq maorifi sistemasining asosiy xususiyatlarini ijtimoiy
baholash, pedagogik nazariyalarga xarakteristika berish va ularning musobaqa
hamda chet elga sayohat, tanlagan mavzu ustida mustaqil ishlash va yakunida
og‘zaki yoki yozma imtihondan iboratdir.
Adabiyotlar, arxiv manbalari, pedagogik bosma materiallarning nazariy,
qiyosiy-taqqoslovchi va qiyosiy-tarixiy tahlili yetarli darajadagi faktik materiallarni
qo‘llash lozimligini nazarda tutadi. O‘rganuvchilar uchun manbalarni tahlil
qilishtadqiqot va izlanishlar uchun muhim metod sanaladi. Shunday manbalar
28
sirasiga eng avvalo o‘tmish va hozirgi zamon pedagoglarning asarlari, me‘yoriyhuquqiy hujjatlar, olimlarning tadqiqotlari, arxiv materiallari, statistik ma‘lumotlar,
o‘quv reja va dasturlari kiradi.
Yuqorida sanab o‘tilgan istalgan bir metodni qo‘llash orqali qiyosiy
pedagogikaning bosh metodologik masalasi – qaysi vositalar va qanday shakllarda
zamonaviy xorij tajribasini o‘z mamlakatimiz ta‘lim tizimida qo‘llash samarali
natija berishi mumkinligini aniqlab beriladi.
Nazorat uchun savollar?фв
1.Qiyosiy pedagogika fani nimani o`rganadi?
2.Qiyosiy pedagogikaning maqsad va vazifasi nima?
3. Qiyosiy pedagogikaning tadqiqot sohasi haqida gapiring?
4.Qiyosiy pedagogikaning metodologik asosi deganda nimani tushunasiz?
2-Mavzu: Qiyosiy pedagogika fani rivojlanishida xalqaro tashkilotlar va
ularning faoliyati. Osiyo mamlakatlarida ta`lim-tarbiya jarayonining o`ziga xos
xususiyatlari.
Reja:
1. YUNESKO tashkilotining ta’lim sohasidagi faoliyati.
2. YUNISEF, MOT(XMT) xalqaro tashkilotlarining vazifalari va ta’lim-tarbiya
jarayonlari yuksalishidagi o‘rni.
3. AQSH ning “Tinchlik korpusi” va uning ish faoliyati.
4.Оsiyo mаmlаkаtlаri tа’lim tizimlаrining qiyosiy аnаliz qilinishi.
5.Osiyo dаvlаtlаridаgi sаvodsizlik muаmmolаri.
6.Yaponiyadа tа’lim-tаrbiya muаmmolаri.
Tayach tushunchalar: Yunesko, Yunisef, Mot(XMT), AQSH ning “Tinchlik
korpusi”, ta’lim, fan, madaniyat, atrof-muhit.
YUNESKO tashkiloti Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim, fan,
madaniyat masalalarini rivojlantirishga ixtiso 16 bo‘yicha olib borilayotgan siyosatni
ham moddiy ham ma’naviy rag‘batlantirish va hokazolar. YUNESKO mazmunli
29
ta’limining hamma uchun birday imkoniyat doirasida bo‘lishini ta’minlash, uning
uzluksizligini qaror toptirish, ta’limni va uning shaklini kelajakda rivojlanishi
tamoyillaridan kelib chiqadi. O‘qituvchi kadrlar tayyorlash, ularni nazariy-metodik
saviyasini muttasil oshirib borish, jahonning ba’zi mamlakatlarida muammo bo‘lib
hisoblangan xotinqizlarning erkaklar bilan bab-barobar bilim olish haq xuquqlarini
ta’minlash, ekologik ta’limni yo‘lga qo‘yish darslik va dasturlarni takomillashtirish,
mamlakatlar o‘rtasida ta’lim bo‘yicha hamkorlikni butun choralar bilan rivojlantirish
va juda ko‘p boshqa masalalarni hal etadi. Bu sahovatli faoliyatning barchasi
yoshlarga jahon talablari ruhida ta’lim berish ularni xalqaro hamkorlik, o‘zaro
ishonch, do‘stlik, birodarlik ruhida tarbiyalashga qaratilgandir. Fan va texnologiya’ni
rivojlantirish borasida YUNESKO bir qator davlatlararo dasturni amalga oshirdi. Bu
dastur asosan ekologik muhitni yaxshilash, atrof-muhitni muhofaza etish bilan
bog‘liqdir. Shuningdek, mazkur yunalishda muvofiqlashtirilgan, birgalikdagi ilmiy
tadqiqotlarni amalga oshirish, jahon ilmiy markazlari, universitetlar, olimlar
hamkorligini rivojlantirish bilan bog‘liq muhim ishlar ham yo‘lga qo‘yiladi.
Ma’lumki, hozirgi dunyoda millatlar va xalqlarning madaniy, tarixiy meroslarini,
osori atiqalarini asrash, avaylash, kelajak avlodlar uchun uni saqlash, ta’mirlash
ishlari katta ahamiyatga molikdir. Bu jahonshumul masalada YUNESKO asosiy
o‘rinni egallaydi. Uning ro‘yxatiga jahon tarixiy yodgorliklarining iftixori
hisoblangan buyuk Xitoy devori, London Taueri, Klimenjarodagi milliy park va
boshqa minglab ob’ektlar kiradi. Shuni alohida qayd etish kerakki, 1993 yildan
boshlab O‘zbekistonning Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, Toshkent va boshqa
joylaridagi ko‘plab tarixiy obidalar ana shu ro‘yxatga kiritildi. Har yili bu ro‘yxatga
yangi-yangi tarixiy obidalar, yodgorliklar nomi qayd etib boriladi.
YUNESKO faoliyati tarkibiga yana xalq og‘zaki ijodiyoti, folklor, o‘lanlar,
aytishuvlar, maqomlar, xalq kuylari, laparlarni saqlash ham kiradi. Adabiyot bo‘yicha
YUNESKOning roli ayniqsa salmoqlidir. Jahon adabiyoti, uning shox asarlari, adabiy
meros ayniqsa u tomondan e’zozlanib, ular to‘planadi va jahonning turli tillariga
tarjima qilinib, bosmadan chiqariladi va tarqatiladi.
30
Shuningdek, YUNESKO ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish, jahon
ahlini voqea va xodisalardan voqif qilish masalalariga ham faol qatnashib uning
rivojlanishiga ko‘maklashadi. Bu xalqaro muassasa ko‘plab vaqtli matbuot va
nashrlarga xomiylik qiladi. 1992 yil 2 martda O‘zbekiston Birlashgan Millatlar
Tashkilotining a’zoligiga qabul qilingach, BMTning barcha tashkilotlariga xaqli a’zo
bo‘lib kira olish xuquqiga ega bo‘ldi. Shu bois Respublikamiz 1993 yil 26
oktyabridan boshlab YUNESKOga a’zo bo‘lib kirdi. 17 Yuqoridagi sanalardan
ko‘rinib turibdiki, O‘zbekiston YUNESKOga a’zo bo‘lganiga ikki yildan ko‘proq
vaqt o‘tdi. Lekin shu qisqa vaqt ichida ko‘p narsa qilib ulgurildi. 1993 yilning
yuqorida YUNESKOning ko‘zga kuringan ekspertlari yurtimizga tashrif buyurib,
Samarqand, Buxoro Xiva shaharlarining tarixiy obidalarini borib ko‘rdilar v
o‘rgandilar. Ularda bu shahardagi betakror tarixiy obidalar katta taassurot qoldirdi.
Natija shu bo‘ldiki, xalqimizning bu o‘chmas yodgorliklari qayta tiklanib, ta’mirlash
dasturi tuzildi va bu dasturni 1995 yil boshlaridan amalga oshirishga kirishiladigan
bo‘ldi. 1994 yilning aprel oyida YUNESKOning barcha bo‘limlarining vakillari
Toshkentga kelishdi.
Ularning
bu
tashrifidan
maqsad
Markaziy
Osiyo
respublikalarida
YUNESKOning vazifalarini aniqlab olishdan iborat edi. Shu yilning oktyabr oyida
Samarqand shahrida Markaziy Osiyo va jahon olimlari uchrashib, bu shaharda
YuHECKO tasarrufidagi Markaziy Osiyo respublikalarini o‘rganish instituti tashkil
etishga qaror qilindi. Bu institut jahonning shu mintaqasida o‘rganish bo‘yicha, eng
yirik markaz bo‘lib qoladi, binobarin, Samarqand o‘rta asrlarda bo‘lganidek, hozir
ham jahonning eng ko‘zga ko‘ringan ilmiy markazlaridan biri bo‘lib qoladi.
YUNECKO tashabbusi bilan Fransiya’ning Parij shahrida, samarqandlik olim, davlat
arbobi Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek tavalludining 600 yillik yubiley tantanalari
bo‘libo‘tdi. Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlarining butun jahon tarixiy obidalar
shaharlari ro‘yxatiga kiritish bo‘yicha ham ko‘pgina ishlar qilindi.
YUNESKO Markaziy Osiyoda ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish
istiqbollarini o‘rganish ishida ham katta amaliy yordam ko‘rsatmoqda. Bu ish shunisi
bilan katta ahamiyatga molikki, butun Markaziy Osiyo Respublikalari Orol
31
dengizining qurib borayotganligi munosabati bilan jiddiy ekologik tanglikka, sanoat
chiqindilaridan atrof- muhitni ifloslanishi kabi muammolarga duch kelmoqdalar.
YUNESKO ana shu muammolarni, boshqa xalqaro va hududiy hamjamiyat
tashkilotlari bilan hamkorlikda bu bartaraf etish yo‘lida ishlashga o‘zining tayyor
ekanligini izhor etdi. Ma’lumki, Birlashgan Millatlar Tashkiloti jahon madaniyati va
ma’rifatini rivojlantirish un yilligini (1988- 1997) o‘tkazishga qaror qilgan edi.
YUNESKO ham shu doirada faoliyat ko‘rsatib, bir paytlar jahon iqtisodiy,
madaniy va ma’rifiy rivojlanishida muhim o‘rin tutgan «Buyuk Ipak Yo‘li» ni
kompleks o‘rganish dasturini qabul qildi. Bu dasturning maqsadi Sharq bilan G‘arb
o‘rtasidagi bu quruqlikdagi va dengizdagi savdo yo‘lini salohiyatini aniqlash,
tiklashdan iborat bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu yo‘l Sharq bilan G‘arbning madaniy
va ma’rifiy hamkorligini ham bir-biriga bog‘lovchi muhim ko‘prik ekanligini ochib
berish, uni tiklashdan iboratdir. Endilikda bu ulkan tadqiqotlar to‘rt asosiy
yo‘nalishda olib borilmoqda: 1. Ipak yo‘li mamlakatlariga kiruvchi xalqlarning tili va
yozuvini o‘rganish; 2. Karvonsaroylar o‘rnini aniqlash va ularni qayta tiklash, pochta
aloqalarini yo‘lga qo‘yish; 3. Kosmik arxeologiya’ni qayta jonlantirish;
Jahon
turistlar tashkiloti bilan hamkorlikda ipak yo‘li bo‘ylab turistik yo‘nalishlarni ochish
va uni xarakatga keltirishdan iboratdir.
Hozirgi
kunda
Respublikada
YUNESKO
ishlari
bo‘yichaO‘zbekiston
Respublikasi milliy komissiyasi tashkil etildi. Bu komissiya tarkibiga davlat
arboblari,
olimlar,
taniqli
madaniyat
hodimlari
bilan
bir
qatorda
ta’lim
muassasalarining ham vakillari kiritildi. YUNISEF 1946 yilning 11 dekabrida
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining birinchi sessiyasidayoq bir
ovozdan YUNISEF — BMTning Favqulodda Bolalar Fondi nomi bilan tarkib topdi.
YUNISEF tashkil topgan dastlabki yillarda uni mablag‘i urushdan qattiq jabrlangan
Yevropa va Xitoyda bolalarga oziq-ovqat, dori-darmonlar uchun sarf qila boshladi.
1950 yil dekabrda BMT Bosh Assambleyasi YUNISEF vakolatini yanada
kengaytirdi. Uning mablag‘lari rivojlanayotgan davlatlardagi son-sanoqsiz bolalar
uchun sarflayna boshladi. 1953 yilning oktyabridan BMT Bosh Assambleyasi
YuNSEFni o‘zining doimiy organiga aylantirdi. Endi u Birlashgan Millatlar
32
Tashkilotining bolalar fondiga aylantirildi. Lekin uning kafolatlari va vazifalari
to‘laligi saqlab qolindi. 1960 yillardan boshlab YUNISEF bolalar manfaatini global
himoya qiluvchi zabardast organga aylandi. 1965 yilda YUNISEFning Nobel
mukofotiga sazovor bo‘lishi xalqaro bolalar hayotida naqadar xayriya va saxovat
manbai bo‘lib shakllanganligining to‘la e’tirof etilish 6o‘ldi. Hozirgi davrda ham
YUNISEF bolalar manfaatini himoya qilishga, ularni sog‘lom, o‘qimishli bo‘lib
o‘sishlariga ko‘malashish, bolalar o‘limini oldini olish, ommaviy qirg‘in keltiruvchi
va boshqa xavfli kasalliklardan muhofaza qilish onalik va bolalikni himoya qilish,
loaqal qizlar hamda o‘g‘il bolalarga bepul boshlang‘ich ma’lumot berish, ular
farovonligini ta’minlash ishlariga asosiy e’tiborni qaratmokda. O‘zbekiston
Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, bu sahovatli tashkilot bizning
mamlakatimizda
ham
insonparvarlik
faoliyatini
boshlab
yubordi.
Uning
Respublikamizdagi faoliyatining asosiy yo‘nalishlari onalik va bolalikni himoya
qilish, ularga kerak, tibbiy yordam ko‘rsatish, to‘la qonli ta’lim berish, turmush
sharoitini yaxshilash, ijtimoiy kafolatlarini himoya qilishdan iboratdir.
Shuningdek YUNISEF respublikamizda onalar va bolalar kasalliklarini oldini
olish, ularni 100 foiz immunizastiya qilish bolalarni chechak, och terlama, difteriya,
poliomielit, ko‘k yo‘tal, quturish kabi kasalliklardan himoya qilish kabi amaliy
ishlarni bajarmoqda. Xuddi shu maqsadlarda mana ikki yildan buyon O‘zbekistonlik
bolalarga vakstinalar keltirilmoqda. Mana shu dasturga asosan dori-darmonlar,
tibbiyot anjomlari va boshqa zarur narsalar olib kelinmoqda, ommaviy tushuntirish
ishlari olib borilmoqda, turli plakatlar, yo‘riqnomalar, qo‘llanmalar nashr qilinmokda.
YUNISEF ta’limni amalga oshirishga ko‘maklashishda ham faol qatnashmoqda.
Ayniqsa bu tashkilot maktabgacha tarbiya va boshlang‘ich ta’limga ko‘proq
yo‘naltirilgan. Albatta, YUNISEFning ta’lim bo‘yicha dasturida ko‘zda tutilgan bir
qator ishlar ham loyiha bosqichida turibdi. 1990 yilda jahonning 71 davlati
boshliqlarining oliy darajadagi tarixiy uchrashuvi bo‘libo‘tdi. Bu uchrashuvda bolalar
manfaatlarini himoya qilish masalasi ham ko‘rib chiqildi. Bolalar sog‘lig‘ini
ta’minlash ularga bilim berish, ular huquqlarini himoya qilish, to‘q va farovon
33
bolalikni ta’minlash bo‘yicha 2000 yilga mo‘ljallangan 27 aniq maqsadni ko‘zlovchi
qaror qabul qilindi.
Hozirgacha
bu
qarorni
153
mamlakatda
ma’qullandi.
Bizning
Respublikamizda ham 6u xalqaro xujjatni amalga oshirish bo‘yicha «Milliy harakat
dasturi ishlab chiqishga kirishilgan. MOT (XMT) Inson huquqlarini hurmat qilish,
ularning mehnat turmush sharoitini yaxshilash, ish bilan ta’minlashni yo‘lga qo‘yish,
mehnatkashlarning jamiyat talablariga mos kasb bilan ta’minlash ularning kasb
mahoratlarini oshirish, iqtisodiy ahvolini yaxshilash kabi ijtimoiy adolat tamoyillarini
amalga oshiruvchi xalqaro tashkilot — MOT (xalqaro mehnat tashkiloti) birinchi
jahon urushidan keyinroq tashkil etilgan edi. Uning tashkil etilishiga birinchi jahon
urushi oqibati, jahonda yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy holat sabab bo‘ldi. Chunki
jahonda ro‘y berayotgan barcha ijtimoiy iqtisodiy islohotlar jahon miqyosida aks
etmog‘i ko‘zda tutilgan edi. XMTning eng noyob xususiyati shundaki, unda ish
beruvchilar va mehnatkashlar iqtisodiyotda ijtimoiy hamkorligini shakllantiradi
davlat muassasalari bilan teng huquq, tashkilotning siyosati va faoliyati dasturini
ishlab chiqishda ishtirok etadi. Oradan 25 yil o‘tgandan keyin XMTning Filadelfiya
Konferenstiyasida uning maqsad va vazifalari kengaytirildi, jahonning rivojlangan,
rivojlanayotgan davlatlari o‘rtasida aholini mehnat va mehnatga tayyorlash bo‘yicha
keng hamkorligini yo‘lga qo‘yish masalalari eng dolzarb masala deb qabul qilindi.
1946 yildan XMT Birlashgan Millatlar Tashkilotini birinchi ixtisoslashtirilgan
muassasasiga aylantirildi. 1969 yilda uning faoliyati Nobel mukofoti bilan taqdirlash
loyiq deb topildi. Unga 1993 yil hisobi bilan 168 mamlakat a’zo bo‘ldi. U hozir
quyidagi vazifalarni bajarmoqda: 1. Mehnatkashlarning ish sharoitini va turmush
tarzini yaxshilash, ishga joylasha olish qobiliyatini oshirish; 2. Xalqaro mehnat
normativlarini joriy etish, uni qo‘llanishini nazorat qilish; 3. Keng ko‘lamda xalqaro
texnik-texnologik hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, bu sohada davlatlar o‘rtasida faol
hamkorlikni va bu siyosatni samarali amalga oshirishni yo‘lga qo‘yish; 4.
Profsessional tayyorgarlik, hunar-texnika ta’limi umumiy tadqiqotlar, nashriyotlar
sohasida faoliyat ko‘rsatish va xokazolar. Bundan tashqari XMT o‘zining qudratli
o‘quv markaziga ham ega. Bu o‘quv markazi Italiya’ning Turin shahrida bo‘lib,
34
yiliga unda 170 mamlakatdan 60 mingga yaqin kishilar mehnatga tayyorlash, ta’lim,
tashkil etish kabi eng zamonaviy va dolzarb sohalarda o‘qitiladi.
Shuningdek XMT tasarrufida Jeneva shahrida ijtimoiy mehnat bo‘yicha
tadqiqotlar olib boruvchi xalqaro institut ishlab turibdi. 20 XMTning oliy organi har
yili o‘tkaziladigan xalqaro Konferenstiyadir. Unda mehnatni tashkil qilish, uning
xalqaro huquqiy asoslarini takomillashtirish, mehnat ta’limini amalga oshirish va
boshqa dolzarb masalalar ko‘rib chiqiladi. Konferenstiya ishiga ma’muriy kengash
rahbarlik qiladi. Bu kengash tarkibida 28 hukumat, 14 mehnatkashlar, 14 ish bilan
ta’minlovchilar vakillari bor. Unga doimiy rahbarlikni xalqaro mehnat byurosi
amalga oshiradi. Byuroga esa Bosh direktor rahbarlik qiladi. By lavozimda belgiyalik
Mishel Xansenn faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘bekiston Respublikasi XMTga 1992 yil 13
iyulda a’zo bo‘gan. O‘zaro munosabatlar yaxshi rivojlanmoqda. Bu hamkorlik: a)
O‘zbekiston fuqarolarini o‘z-o‘zini ish bilan ta’minlash; 6) mehnat taqsimoti, ish
bilan ta’minlash, kasblarga o‘qitish masalalarida chet ellarda malaka oshirish; v)
aholini kam ta’minlangan qismini ijtimoiy himoya qilish; g) kasb ta’limini yo‘lga
qo‘yish yo‘nalishlarida rivojlanmokda. Respublika ishchi kuchlarini xalqaro
me’yorga olib chiqish, kasb ta’limini takomillashtirishga bag‘ishlangan bir qator
seminar-kengashlar XMT, Respublika xalq ta’limi va mehnat vazirliklari bilan
hamkorlikda o‘tkazildi. XMT bilan hamkorlikning yangi bosqich va yo‘nalishlarda
rivojlantirish choralari ko‘rilmoqda.
Prezident Jon F. Kennedi 1961 yilning 1 martida o‘zining m 21 Shtatlari
xodimini, shuningdek, faoliyat. ko‘rsatayotgan mamlakat munosabatlarini qamrab
oladi. Qabul qilayotgan mamlakatning rasmiy shaxslar bilan muzokaralari,
kutilayotgan dasturlar, ko‘ngillilarni taqsimlash, uy-joy va boshqa jihatlar bilan
ta’minlashga oid masalalar Tinchlik Korpusi dasturining bajarilishiga yordam beradi.
O‘zbekistondagi Tinchlik Korpusi 1992 yilning 4 noyabrida Toshkent shahrida
O‘zbekiston Respublikasi va Qo‘shma shtatlar Tinchlik Korpusi davlatlararo
shartnomasiga imzo chekdilar. Shu yili respublikamiz hukumati Tinchlik Korpusi
ko‘ngillilarini oliy va o‘rta o‘quv-yurtlarida ingliz tilidan dars berishga, shuningdek,
kichik biznesni rivojlantirishda yordam berishga taklif qildi. 1992 yilning 20
35
dekabrida Toshkentga boshlang‘ich uch oylik o‘qish uchun 54 nafar ko‘ngilli
xizmatchilar keldilar. Bu davr mobaynida ular rus vao‘zbek tillarini, o‘zbek
madaniyati, o‘z sohasi dasturini o‘rganishdi. Umumiy tabbiy tayyorgarlik bo‘yicha
mashg‘ulotlarga qatnashishdi. Tayergarlikni muvaffa- qiyatli o‘tagach, 1993 yil mart
oyida viloyatlardagi ish joylariga keldilar.
Tinchlik Korpusining bapcha ko‘ngillilari oliy ma’lumotlilardir. Ko‘pchiligi
boy ish tajribasiga ega, asosiy maqsadi — o‘zbek xalqiga yordam ko‘rsatishdir.
Ko‘ngillilarga taalluqli bo‘lgan ko‘chish, tibbiy yordam ko‘rsatish, o‘qitish
xarajatlarini va moddiy nafaqalarini to‘ladi. Ko‘ngillilarni qabul qilgan tashkilot va
muassasalar har bir xizmatchini uy-joy, ish va ijtimoiy va kasbiy qulayliklar bilan
ta’minlaydilar. Hozr ular shu mamlakatdagi hamkasblari bilan turli masalalar ustida
ishlamoqdalar. Ko‘ngillilar mazkur mamlakat pulida maosh oladilar. Bu maosh oziqovqat, transport va boshqa zarur xarajatlarga sarflanadi. Nafaqa miqdori mahalliy
hamkasblarining maoshiga teng bo‘ladi. Tinchlik Korpusi O‘zbekistonda ikkita
dasturni amalga oshira boshladi. Bular kichik biznes va metodik manbalar asosida
ingliz tilini o‘qitishni takomillashtirishdir. Kichik biznesni rivojlantirish dasturining
asosiy vazifasi erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida mamlakat kuchlarini
qo‘llab-quvvatlashdan iborat.
Bu soha maslahatchilari marketing, bozor tahlili, moliyaviy rejalashtirish,
byudjet, buxgalterlik hisobi, bank va axborot tizimlari bo‘yicha ish tarjibalariga
egalar. Tuzilgan shartnomaga muvofiq, maslahatchilar bepul xizmat ko‘rsatishadi. Bu
dastur ikkita sohada — xususiylashtirish va xotin qizlarni biznesda qatnashishga jalb
etishdan iborat. Metodik manbalar asosida ingliz tilini o‘qitish dasturining asosiy
maqsadi esa quyidagicha: Birinchidan, zamonaviy usul bo‘yicha tayyorgarlikni
o‘tagan amerikalik o‘qituvchining maktab o‘qituvchilari va oliy o‘quv yurti
talabalariga yuqori saviyada dars berishiga erishish; Ikkinchidan, ingliz tili
o‘qituvchilarining nutq va texnik malakasini oshirish, pedagogik materiallarni puxta
egallashda oliy va o‘rta maxsus ta’lim hamda xalq ta’limi vazirliklariga yordam
berish; Uchinchidan, ko‘ngilli ingliz tili o‘qituvchilari o‘z mahalliy hamkasblariga
kasb bo‘yicha axborotlar almashtirish birlashmasini tashkil etishga qaror qildilar.
36
Sаvodsizlаr miqdori, ya’ni 15 yosh vа undаn kаttа bo‘lgаn yozishni hаmdа
o‘qishni bilmаydigаi kishilаr miqdori Jаnubiy Оsiyodа judа kаttаdir. Аfg‘оniston
vа Yamаndа sаvodsizlаr miqdori 75% dаn ortаdi. Bа’zi jаnubiy-g‘аrbiy Оsiyo
mаmlаkаtlаridа sаvodsizlаr 50% dаn birozginа ko‘proq. Bахrаyn, Livаn kаbi
dаvlаtlаrdа sаvodsizlаr nisbаtаn оz bo‘lib, ulаr аholining 1/4 qismini tаshkil etаdi.
Аrmаniston, Оzаrbаyjon, Gruziya kаbi jug‘rofiy jihаtdаn Оsiyo qit’аsigа
kiruvchi dаvlаtlаrdа sаvodsizlаr judа oz. Mаmlаkаtdаgi sаvodsizlik dаrаjаsi, hеchshubhаsiz, bu еrdа tа’lim jаrаyonini yo‘lgа qo‘yishdаgi muаmmo vа yutuqlаrni o‘zidа
аks ettirаdi.
Shri-Lаnkаdа sаvodsizlаr tахminаn 15% bo‘lsа Jаnubiy Оsiyoning boshqа
mаmlаkаtlаridа 15 vа undаn kаttа yoshdаgi аholining 2\3 qismi o‘qishni vа yozishni
bilmаydi. Bolаlаrning kаttа qismi mаktаblаrgа bormаydi. Buning sаbаbi yoki yaqin
аtrofdа
mаktаblаrning yo‘qligi, yoki o‘z oilаlаrigа yordаm bеrish uchun ishlаshgа
mаjbur bo‘lishlаridir.
Jаnubiy Shаrqiy Оsiyo dаvlаtlаridаgi tа’lim qit’аdаgi boshqа dаvlаtlаrdаgi
tа’limdаn hаm sifаti, hаm qаmrov doirаsi bilаn kеskin fаrqlаnаdi. Shuning ifodаsini
Mаlаyziya, Filippin, Singаpur, Tаylаnd vа Vеtnаmdа sаvodsizlаr 30% dаn hаm
kаmligidа ko‘rish mumkin. Indоnеziya, Birmа, Lаоc dаvlаtlаridа sаvodsizlаr
miqdori 39-45 % аtrofidа, Kombodjаdа 50% аtrofidаdir.
Оsiyo dаvlаtlаri birin-kеtin XX аsr ikkinchi yarmidа mustаqillikni qo‘lgа
kiritgаch bа’zilаrning hukumаtlаri yangi mаktаblаr qurish, аholi sаvodхonligini
oshirish bo‘yichа ko‘pdаn-ko‘p chorа tаdbirlаrini аmаlgа oshirа boshlаdi. Nаtijаlаr
o‘zini uzoq kuttirib qo‘ymаdi. Mаsаlаn, Indonеziyadа 1945 yilgа kеlib sаvodsizlаr
miqdori 90% tаshkil etgаn bo‘lsа, bugungi kundа ulаrning miqdori 33% gаchа
kаmаygаn.
2. Yaponiyadа tа’lim-tаrbiya muаmmolаri.
Iqtisodiy qudrati jihatidan Yaponiya jahonda Amerika Qo‘shma Shtatlaridan
keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Jahonning ko‘zga ko‘ringan ruhshunoslari va
37
iqtisodchilari Yaponiya rivojlanishidagi bu ulkan parvozni mamlakatda ta’lim
tizimlari taraqqiyotiga berilgan yuqori darajadagi e’tibor samarasi, deya qayd
etadilar. Bu bejiz emas. Kun chiqish mamlakati deb yuritiladigan bu o‘lkada ta’lim
tizimlarini
bosqichma-bosqich
kompaniyalar,
jamoat
takomillashtirib
tashkilotlari,
ota-onalar
borilishiga hukumat,
qanchalik
omilkorlik
xususiy
bilan
yondashayotganliklarini hisobga olsak, jahon ilmiy tadqiqotchilarining yuqoridagi
xulosalari asosli ekanligining guvohi bo‘lamiz. Tabiiyki, Yaponiya ta’lim
tizimlarining yuksak parvozi o‘z-o‘zidan bo‘lgani yo‘q. Uning ham o‘ziga xos
inqirozi va muammolari bo‘lgan. Bularni to‘liqroq tasavvur qilish uchun mamlakat
pedagogik tamoyillari va taraqqiyotining tarixiy bosqichlariga nazar tashlash
maqsadga muvofiq. Yapon ta’limining mumtoz shakllanishi 1867 — 1868 yillardagi
mamlakat hukmdori Meydzi tomonidan amalga oshirilgan islohotlarga borib taqaladi.
Bu hukmdorning o‘z oldiga qo‘ygan ikki qat’iy shiori bo‘lib, biri «Fukoku- kioxsi”
— 29 boyish, mamlakatni mustahkamlash va harbiylashtirish, ikkinchisi esa
«Siokusan kogio” — ilg‘or G‘arb ishlab chiqarish texnologiyasi asosida mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirish edi. Meydzi bu ikki maqsadni amalga oshirishning bosh
omili ta’lim tizimlarini tubdan o‘zgartirish va yangilashda deb hisoblardi. Davlat
boshlig‘ining bu xulosalari Yaponiyada 1872 yilda «Ta’lim haqida Qonun» qabul
qilinishiga olib keldi. Qonunga muvofiq tez orada eski uslubdagi ta’lim tizimi o‘rnida
mamlakat rivojlanishini ta’minlashga samarali xizmat qiluvchi yangi yo‘nalishdagi
53750 ta boshlang‘ich 256 ta o‘rta maktab, 8 ta dorilfunun tashkil etildi. Bu o‘quv
yurtlaridagi ta’lim shakllari ma’rifatli G‘arb ta’lim uslublari bilan uyg‘unlashtirildi,
1890 yilga kelib ilgarigi 3.4 yillik boshlang‘ich maktablar muntazam 4 yillikka
aylantirildi va u bepul amalga oshirila boshlandi. 1908 yildan boshlab Yaponiyada
boshlang‘ich ta’lim majburiy 6 yillikka aylantirildi. O‘quv-tarbiya ishlari bepul
amalga oshiriladigan bo‘ldi. 1893 yildan e’tiboran Yaponiyada kasb yo‘nalishidagi
dastlabki kollejlar paydo bo‘la boshladi. Birinchi dorilfunun 1886 yilda Tokioda
tashkil etildi. Lekin bu dorilfununga oliy tabaqali aslzodalarning bolalari qabul
qilinardi. Asr boshida mamlakatda ayollar uchun ham dorilfununlar tashkil etildi.
Lekin bu bilim maskanlarida xotinkizlar uchun faqat xo‘jalik yuritish, oila
38
iqtisodiyotidangina ta’lim berilardi. 1897 yilda Kiatoda ikkinchi dorilfunun ochildi.
Ikkinchi jahon urushida Yaponiya mag‘lubiyatga uchragandan keyin mamlakat
maorifi tizimlariga Amerika Qo‘shma Shtatlari ta’lim tamoyillari kirib kela boshladi.
1946 yilda qabul qilingan Konstitustiya Yaponiya fuqarolarining ta’lim sohasidagi
huquq va burchlarini belgilab berdi. Unda «Layoqatiga ko‘ra barcha fuqarolar bilim
olish huquqiga ega. Barcha bolalar bepul umumiy ta’lim olishlari shart» ekanligi
belgilab qo‘yilgan. 1947 yilda qabul qilingan «Ta’lim haqida Qonun» Yaponiya
Konstitustiyasi ruhiga uyg‘un bo‘lib, mamlakatda ta’limning maqsad va vazifalarini
to‘la ifoda etadi. Unda, jumladan, shunday deyiladi: «Biz shaxsiy g‘ururi bor,
o‘zining qobiliyati va imkoniyatiga ishonuvchi, haqiqat va tinchlikni sevuvchi
odamlarni tarbiyalaymiz, toki ular ko‘p qirrali madaniyat sohibi bo‘lsinlar». Shunday
qilib, Yaponiya’ning Ta’lim, fan va madaniyat vazirligi boshqaruvi hozirgi paytda
qat’iy markazlashdi, ilg‘or xalqaro standartlar darajasidagi yapon ta’lim tizimlari
qaror topdi. Ta’lim tizimining tarkibi hozirgi zamon yapon ta’lim tizimlarining
tarkibi quyidagicha: -bolalar bog‘chalari; -boshlang‘ich maktab; -kichik o‘rta maktab;
-yuqori o‘rga maktab; -oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi o‘quv yurtlari. Bu ta’lim
bosqichlarining o‘ziga xos jihatlarini birma-bir ko‘rib chiqamiz. Bolalar bog‘chalari.
Ta’limning bu bosqichiga 3-5 yoshli bolalar qabul qilinadi. Bolalar yosh
xususiyatlariga muvofiq ravishda 3, 2, 1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadilar.
Yaponiyada maktabgacha ta’lim muassasalarining 59,9 30 foizi xususiydir. 40,8 foizi
esa munistipial (tuman) kengashlari tasarrufida, qolgan 0,3 foizi davlatnikidir.
Majburiy ta’lim. Ta’limning bu pog‘onasiga 6 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar
jalb qilinib, ular shu muddat ichida 6 yillik boshlang‘ich maktab va 3 yillik kichik
o‘rta maktab kursini o‘taydilar. 9 yillik bu ta’lim majburiy bo‘lib, barcha bolalar
bepul o‘qitiladilar va tekin darsliklardan foydalanadilar. Muhtoj oilalarning bolalari
mahalliy va milliy boshqaruv tashkilotlari tomonidan ajratilgan mablag‘lar hisobiga
bepul nonushta qilish, o‘quv qurollari olish, tibbiy xizmatdan bepul bahramand
bo‘lish imtiyozlariga egadirlar. Bundan tashqari, ularga bepul sayohatlar va boshqa
ko‘ngilochar tadbirlar uyushtiriladi. Zarur bo‘lib qolgan taqdirda muhtoj o‘quvchilar
uchun moddiy yordam ko‘rsatiladi. Bu bosqichdagi maktablarga qabul uchun maxsus
39
qonun yoki cheklashlar yo‘q. Faqat jismonan, ruhan nosog‘lom bolalar unga qabul
qilinmaydilar. Ota-onalar o‘z bolalarini xususiy maktablarga berish huquqiga ham
egadirlar. Lekin xususiy maktablarning o‘ziga xos shart-sharoitlari va talablari
mavjud. Yuqori bosqich o‘rta maktabi. Yaponiyada bunday bosqich maktablarining
kunduzgi, kechki va sirtqi bo‘limlari mavjud. Kunduzgi yuqori bosqich maktablarida
o‘qish muddati 3 yil. O‘quvchilarning 95 foizi kunduzgi maktablarda ta’lim oladilar.
By turdagi maktablarda o‘qish ixtiyoriydir. Unda quyi o‘rta maktablarni bitirgan,
yuqori bosqich o‘rta maktablariga kirish sinovlaridan muvaffaqiyatli o‘tgan 16
yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchi yoshlar qabul qilinadilar. Unda umumiy
ta’lim (akademik) fanlari, texnik bilimlar, tijorat, mahalliy sanoat, stqshloq xo‘jaligi,
chorvachilik, baliqchilik, kemasozlik va boshqa sohalarga oid bilimlar o‘rgatiladi.
Bunday turdagi o‘rta maktablarda umumiy va xususiy tarmoqlarni qo‘shib
hisoblaganda 98 foiz yosh bilim oladi. Dorilfununlar, kichik kollejlar, texnik
kollejlar, maxsus ixtisoslashtirilgan kollejlar Yaponiyada oliy ta’lim tizimini tashkil
etadi. Bu mamlakatda boshlang‘ich, o‘rta va oliy o‘quv yurtlaridan tashqari,
birbiridan farq qiluvchi «Ixtisos maktablari» va «turli» maktablar mavjud. Ularning
ko‘pchiligi xususiy bo‘lib, turli firma, konstern va sindikatlar uchun qisqa vaqtli
kurslarda bichuvchi, tikuvchi, to‘quvchi, oshpaz, hisobchi, mashinkada yozuvchi,
avtotexnik, elektron hisoblash mashinkalari uchun dastur tuzuvchi va boshqa zaruriy
kasblar o‘rgatiladi. Maktablarning ayrimlari chet tillarini o‘rgatish bo‘yicha
ixtisoslashtirilgan. 1976 yildan-e’tiboran vazirlikning aniq talablarini bajarayotgan
«turli maktablar» ixtisoslashtirilgan maktablarga aylantirildi. Boshlang‘ich, o‘rta
ta’lim — o‘quv jarayonini tashkil qilish, ta’lim mazmuni. Boshqa joylardagidan
farqli o‘laroq, Yaponiya maktablarida o‘qish 1- apreldan boshlanib, kelasi yilning 31
martida nihoyasiga etadi. Boshlang‘ich va kichik o‘rta maktablarda o‘quv yili uch
semestrga bo‘linadi: aprel-iyul, sentyabr dekabr, yanvar- mart. Katta o‘rta
maktablarda esa o‘quv yili 2 yoki 3 semestrga bo‘linadi. 31 Ta’tillar yozda, qishda
(yangi yildan oldin va keyin) va bahorda bo‘ladi. Yozgi ta’tillarning boshlanishi va
tugashi munistipalitetlardagi vaziyat, ya’ni yuzaga kelgan holatlarga va o‘quv yurtlari
xususiyatlariga qarab belgilanadi. Ko‘pchilik boshlang‘ich va kichik o‘rta
40
maktablarda ta’tillar iyun oyi oxirida boshlanib, avgust oylarida tugaydi.
Qishloqlarda esa qishloq xo‘jalik ishlarini bajarishdagi dolzarb holatlardan kelib
chiqib, bahor va kuzgi ta’tillar yozgi ta’tillar hisobidan uzaytiriladi. O‘quv yili
Yaponiyada 240 kun yoki Amerika Qo‘shma Shtatlaridan 60 kun ko‘pdir. Darslar 7
soat. Ko‘pchilik maktablarda darslar ertalab soat sakkiz yarimda boshlanib, uchdan
keyin tugaydi. O‘quvchilar haftasiga 2-3 soat sinfdan tashqari klub ishlarida, 7 soat
ixtisos bo‘yicha mashg‘ulotlarda yoki repititorlar ixtiyorida bo‘ladilar. Yuqori
bosqich o‘rta maktablarida butun o‘quv jarayonida o‘quvchilar 80 ta sinov
topshirishadi. O‘quvchilar majburiy asosiy fanlardan tashqari o‘z xohishlariga ko‘ra
ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus fanlardan sinovlarga jalb etiladilar. Yapon
maktablari elektron hisoblash mashinalari va boshqa o‘quv texnika vositalari bilan
to‘la ta’minlanganligiga qaramay, mutaxassislarning fikricha, asosiy e’tibor
o‘qituvchi faoliyati va darslikka qaratilmog‘i kerak. Ularning fikricha, o‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasidagi jonli muloqot o‘rnini har qancha, takomillashgan mashina ham
bosa olmaydi. Deyarli barcha darsliklar xususiy bosmaxonalarda chop etiladi. Ularni
chop etishga mablag‘ni vazirlik ajratadi. Yuqorida qayd etilganidek, darsliklar
boshlang‘ich va quyi o‘rta maktablarda bepul, yuqori o‘rta maktablarda esa pullidir.
Darsliklar narxi shundayki, ularni xarid qilishga hammaning imkoniyati bor.
Foydalanilgan darsliklar pullik bo‘lsa ham, tekin bo‘lsa ham o‘quvchining o‘zida
qoldiriladi. Yaponiyada o‘qituvchi kadrlar tayyorlash sifatiga juda katta talablar
qo‘yiladi. Bu talablar shundayki, mazkur kasbga iqtidorsiz va yo‘nalishi to‘g‘ri
kelmaydigan tasodifiy kishilarning kirib qolishi amalda mumkin emas. O‘qituvchilar
4 yillik dorilfununlarda va 2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu o‘quv yurtlarining
bitiruvchilariga birinchi va ikkinchi darajali guvohnomalar beriladi. Maktab direktori
bo‘lish uchun 1-darajali guvohnomaga ega bo‘lish shart. Yapon o‘qituvchilarining
jamiyatda tutgan obro‘-e’tibori katta. Binobarin, ularning maoshlari ham yuqori, 74
foiz o‘qituvchi jamoa va kasaba assostiastiyasiga a’zo. Bu ularga ta’lim mazmunini
va uslubini muhokama qila olish imkoniyatini beradi. O‘qituvchilarning ilk maoshi
dorilfununni tugallagan mutaxassislar maoshi bilan teng. Ular o‘z kasb mahoratlarini
takomillashtirish ustida, tinimsiz izlanishlar olib boradilar, ishga tushishdan oldin 741
10 kun kunduzgi tayyorlov kurslaridan o‘tadilar. Yapon o‘qituvchilari har 5 yilda
malaka oshirish kurslarida o‘qib qaytadilar. Malaka oshirish o‘qituvchilarning o‘zlari
uchun katta ehtiyojdir. Chunki Yaponiya maktablari dasturi 10 yilda davr taqozosiga
ko‘rao‘zgaradi. 32 Dasturlardagi yillik o‘zgarishlar esa anjumanlar o‘tkazish yo‘li
bilan o‘qituvchilarga etkazib boriladi. O‘qituvchilar o‘zlariga ishonib topshirilgan 3540 o‘quvchining bilimi va tarbiyasi uchun javobgardirlar. Shu bois ular darsdan bo‘sh
vaqtlarini o‘quvchilar, ularning ota-onalari bilan suhbatlarga, xonadonlarga tashrif
ishlariga bag‘ishlaydilar. Yaponiyada oilaviy byudjetning katta qismi bolalarning sara
maktablarda puxta bilim olishlarini ta’minlashga, universitetlarga kirib bilim
olishlariga sarflanadi. Oilada bola yaxshi bilim olishi uchun barcha shart-sharoitlar
yaratib beriladi. Imtihon paytlarida esa bolalar uy yumush- laridan ozod etiladilar.
Otaonalar maktab hayotining barcha sohalarida faol ishtirok etadilar, o‘z
farzandlariga barcha sohada o‘rnak-namunadirlar. Ular bolalari o‘qishida yordam
berish uchun juda ko‘po‘qiydilar, maktab o‘quv dasturini mukammal o‘rganib
oladilar. Bolalar tarbiyasida onalarning roli va mas’uliyati ayniqsa kattadir. Ular
farzandlarining oqil, dono, muloyim, odil va mehnatsevar bo‘lib o‘sishlari uchun oila
sulolasi va davlat oldida o‘zlarini mas’ul deb hisoblaydi»lar. Yaponiyada oilaviy
tarbiya xususida ko‘plab metodik qo‘llanmalar va tavsiyanomalar nashr etiladi, radio
va televidenie orqali ko‘plab pedagogik maslahatlar berib boriladi. Maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalar uchun ota-onalar oyiga o‘rtacha 2-3 kitob sotib olishadi.
Shu yoshdagi bolalar uchun oyiga 40 ta jurnal nashr etiladi, ota-onalarning mutloq
ko‘pchiligi bu jurnallariga obuna bo‘lishadi. Bola maktabga borgunga qadar o‘qishni,
yozishni, oddiy hisoblash ko‘nikmalarini egallashi zarur. Yaponiya oilalaridagi uy
partalari diqqatga sazovordir. U mukammal, yon tomonidan muhofazalangan qurilma
bo‘lib parta ustida kitob javoni, yoritqich, soat, qalam qog‘oz mikrokalkulyator va
boshqa zaruriy ashyolar, shuningdek, kerak bo‘lib qolgan taqdirda ota-onasini
chaqiradigan signal tugmachalarigacha o‘rnatilgan. Turli ta’limiy ko‘nikmalarni
bolalar ongiga singdirish yapon maktablariga xos fazilatdir. Masalan, 2sinf
o‘quvchisi ko‘pchilik oldida nutq so‘zlash qobiliyatiga ega bo‘lishi, 6-sinf o‘quvchisi
kamida 2 ta cholg‘u asbobida kuy chala bilishi, boshlang‘ich sinf o‘quvchisi suvda
42
bemalol suza olishi kerak. Mana shulardan yapon muallimi o‘z kasbiga qo‘shimcha
ravishda yana nimalarni o‘rganishi lozimligini bilish qiyin emas. O‘qituvchi qo‘shiq
aytishi, cholg‘u asboblarida kuy chala olishi, notiqlik san’atini bilishi, yaxshi sportchi
bo‘lishi kerak... Yaponiyaliklar to‘g‘ri va halol turmush tarzini qadrlaydilar. 1sinfdan to 9- sinfgacha ahloq tarbiyasi maktab faoliyatining zaruriy shartidir.
O‘qituvchi o‘z o‘quvchilari bilan doimo birga bo‘ladi. Yapon bolalari tashkilotchilik
ishlariga ham maxsus o‘rgatiladilar. Bolalarning o‘zlari ekskursiyalar uyushtiradilar,
majlislar tayyorlaydilar va o‘tkazadilar. Bolalar xulq-atvoridagi barqarorlik
Yaponiyada bebaho boylik hisoblanadi. Bolalarning o‘zlari o‘qish na o‘zlashtirishni,
o‘z-o‘zini tarbiyalashni muhokama qiladilar. Ahloq normalari aniq ishlab chiqilib,
uni ruyobga chiqarish uchun darslarning ma’lum bir qismi ajratiladi. Ahloqiy jihatdan
aybdor bola uchun eng oliy jazo 33 o‘qituvchining o‘quvchidan ixlosi qaytishi bo‘lib,
bu ixlosni qaytadan barpo qilish uchun o‘quvchi va uning ota-onasi ancha-muncha
ishlashi
kerak.
Yapon
o‘qituvchisi
o‘quvchining
eng
yaqin
maslakdoshi,
maslahatgo‘yi, murabbiysidir.O‘qituvchi o‘z o‘quvchisi bilan xatto ta’til paytlarida
ham aloqasini uzmaydi. Ta’lim tizimini sinchiklab o‘rgangan kishi AQSH, Fransiya,
Germaniya ta’lim tizimlaridagi barcha yaxshi va ibratli jihatlarni yaponlar ijodiy
o‘zlashtirganliklariga guvoh bo‘ladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Yaponiya o‘rta
maktablarining saviyasi AQSH o‘rta maktablari saviyasidan birmuncha yuqori turadi.
O‘rta maxsus va hunar-texnika ta’limi O‘rta maxsus va hunar-texnika ta’limi tizimiga
kiruvchi bilim maskanlari Yaponiyada garchi oliy ta’lim tizimiga - kiritilsada, u
bizdagi hunar-texnika bilim yurtlariga to‘g‘ri keladi. Ular asosan kichik kollej, texnik
kollej, maxsus tayyorgarlik kollejlariga bo‘linadi. Kichik kollejlar ham maqomiga
ko‘rao‘ziga xos dorilfunundir. Ularda kasbga yo‘naltirish jarayoni juda chuqur va
puxta. O‘qish muddati 2-3 yil, bitirgach, «bakalavr» nomi berilmaydi. 1984 yilda
Yaponiyada 336 ta shunday kichik maktab bo‘lib, ularning 37 tasi davlat tasarrufida,
51 tasi munistipal, 448 tasi xususiy kollejlardir. Texnik kollejlarda 5 yil o‘qitiladi,
unga kichik o‘rta maktabni bitirganlar qabul qilinadilar. Bunday kollejlar yoshlarga
o‘rta texnik ta’limni beradilar. Bu bilim maskanida katta maktab dasturi asosida
mexanika, elektronika, ximiya, texnologiya, qurilish, metallurgiya kabi maxsus
43
texnik fanlar o‘qitiladi. Kollejni bitirgan o‘quvchilar dorilfununning 2-yoki 3-kursiga
kirib o‘qishlari mumkin. Maxsus tayyorgarlik kolleji. 1976 yilda tashkil etilgan yalpi
tipdagi o‘quv yurtidir. U faqat yuqori malakali mutaxassis tayyorlabgina qolmay,
balki talabalarning madaniy saviyasini o‘stirishni ta’minlaydi. O‘qish muddati 1 yil,
kurs 800 soatdan iborat. Bu kollej bitiruvchilari dorilfununning tegishli kurslariga
qabul qilinmaydilar.
Yaponiya qonunchiligigа binoаn bаrchа bolаlаrdаn 6 yillik boshlаng‘ich
mаktаbni vа 3 yillik o‘rtа mаktаb quyi bоsqichini tugаtish tаlаb etilаdi. Dаvlаtgа
qаrаshli mаktаblаrdа ushbu 9 yillik tа’lim jаrаyoni bеpul аmаlgа oshirilаdi.
Bоshlаng‘ich tа’lim hаmdа o‘rtа mаktаbning quyi bоsqichi bаrchа 6 yoshdаi 14
yoshgаchа bo‘lgаn bolаlаrni qаmrаb olаdi. Yapon bolаlаrining dеyarli bаrchаsi
mаjburiy tа’lim tаrbiyalаrigа ko‘rа o‘rtа mаktаbning quyi bоsqichini tаmomlаydilаr.
Shu tufаyli yapon kаttаlаrining (15 yosh vа undаn kаttа bo‘lgаnlаrning) bаrchаsi
sаvodхon.
Boshqа mаmlаkаtlаrdаn fаrqli rаvishdа Yaponiya mаktаblаridа o‘qish 1
аprеldаn boshlаnib, kеlаsi yilning 31 mаrtidа niхoyasigа еtаdi. Boshlаng‘ich vа o‘rtа
mаktаbning quyi bоsqichidа o‘quv yili 3 sеmеstrgа bo‘linаdi: аprеlь-iyulь, sеntyabrdеkаbr, yanvаr-mаrt. Ushbu tа’lim bоzqichlаridа bolаlаrgа sаn’аt, uy ishlаri, yapon
tili, mаtеmаtikа, etikа, mo‘zikа, jismoniy tаrbiya, ijtimoiy fаnlаr o‘qitilаdi. Аyniqsа,
ingliz vа boshqа хorijiy tillаrni o‘rgаnishgа kаttа e’tibor bеrilаdi.
O‘quvchilаr yapon tilidа yozishni vа yapon yozuvini o‘rgаnishgа ko‘p vаqt
sаrflаydilаr. Chunki yapon tili аnchа murаkkаb vа qiyin.
Jаnubiy Korеya qonungа ko‘rа bаrchа bolаlаr boshlаng‘ich mаktаblаrini
bitirishi
shаrt. Bu еrdа ulаr 6 yil tа’lim olishlаri shаrt. O‘rtа mаktаb esа Jаnubiy
Korеyadа iхtiyoriydir. U ikki bоzqichdа: quyi o‘rtа sinflаrdа hаmdа yuqori o‘rtа
sinflаrdа аmаlgа oshirilаdi. Boshlаng‘ich tа’lim olgаch, bolа dаstlаb quyi o‘rtа
mаktаbgа (7-9 sinflаr dаvomidа) so‘ngrа yuqori o‘rtа mаktаbgа,(10-12-sinflаr
dаvomidа) borishlаri mumkin. Otа-onаlаr bolаlаr tа’limi uchun dаvlаtgа qаrаshli o‘rtа
mаktаblаrgа hаm, хususiy o‘rtа mаktаblаrgа hаm pul to‘lаshlаri shаrt. Shundаy
44
bo‘lsаdа, 12-17 yoshdаgi bolаlаrning 80% o‘rtа mаktаblаrgа borаdilаr. Yoshlаrni
ishlаb chiqаrishgа tа’minlаydigаn tехnik tа’lim o‘rtа mаktаbdаyoq boshlаnаdi.
Shimoliy Korеyadа 1 tа univеrsitеt- Kim Sаng 2 univеrsitеti (Pхеnyan shаhridа
joylаshgаn) vа 200 dаn ortiq mахsus kollеjlаrgа egа. Hаr bir kollеj mахsus sohа
mutахаssislаrini (qishloq хo‘jаligi, muхаndislik tibbiyot) yеtishtirib borаdi. Dаvlаt
kаttаlаrning kеchki tа’limini, fаbrikа vа zаvodlаrdаgi tа’lim kurslаrini mаblаg‘ bilаn
tа’minlаydi.
Jаnubiy Korеyagа mаlаkа oshirish mаqsаdidа borgаn rеspublikаmiz tа’lim
хodimdаri SIVAT KOMА mаrkаzidа tа’lim tizimi, sаnoаt elеktronikа, qishloq hаyoti
bilаn bog‘liq mаshg‘ulotlаrdа ishtirok etishdi.
SIVAT kаsb-hunаr tа’limi vа ilg‘or tехnоlogiyalаr instituti nеgizidа tаshkil
еtilgаn. U аsоsаn Tinch okеаni mintаqаsidаgi Оsiyo dаvlаtlаri mutахаssislаrining
mаlаkаsini oshirish vа ulаrni qаytа tаyyorlаshgа хizmаt qilаdi. Shuningdеk, institutdа
Аfrikа qit’аsi mаmlаkаtlаri mutахаssislаri hаm аsоsаn mаshinаsоzlik, informаtikа,
elеktronikа, sаnoаt qurilishi kаbi ko‘plаb iхtisоsliklаr bo‘yichа mаlаkа oshirаdilаr.
Hozirchа mаrkаzdа 86 mаmlаkаtdаn 1700 nаfаrdаn ziyod kishi mаlаkа oshirgаn.
Nazorat uchun savollar?
1. YUNESKO tashkilotining ta’lim sohasidagi faoliyati haqida gapiring?
2. (YUNISEF, MOT XMT) xalqaro tashkilotlarining vazifalari va ta’lim-tarbiya
jarayonlari haqida gapiring?
3. AQSH ning “Tinchlik korpusi” va uning ish faoliyati qanday?
1. Оsiyo mаmlаkаtlаri tа’lim tizimlаrining qiyosiy tahlili?
45
3-Mavzu: Хitoy, Shimoliy va Janubiy Koreyadagi ta`lim tizimi va undagi
muammolar.
Reja:
1. Jahon mamlakatlari ta’lim muammolarining umumiy tavsifi
2. Jahon mamlakatlaridata’lim tarbiyada samarali islohotlarni amalga oshirilishi.
3. Ta’limni
isloh qilish yo’llari, uquv dasturlari, integratsiyalashtirilgan va
maxsus kurslar.
Tayanch tushunchalar:Rivojlangan mamlakatlar, tarbiyalash muammosi, talab,
jamiyat,
inqilobiy
uzgarishlar,
ijtimoiy
munosabatlar,
maktablar
tizimi,
texnologiyalar,ta‘lim mazmuni,usul va metodlar, ehtiyoj.
Qadimgi ajdodlarimiz olamning murakkab tabiiy jarayonlarini urganib borar
ekan, insonni, uning ma‘naviy-axloqiy kamolotini olamdan tashqarida emas, balki
shu olamning ichida deb qaraydilar. Ularning fikricha, odam – olam ichidagi kichik
olam bulib, unda katta olam (olam
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida har jihatdan rivojlangan kishini
tarbiyalash muammosi hozirgi kunning asosiy talabi bulib turibdi. Chunki, jamiyatda
yuz berayotgan inqilobiy uzgarishlarni insonning uzini uzgartirmasdan amalga
oshirib bulmaydi. Ammo, yangi kishini tarbiyalash uz-uzidan emas, balki ijtimoiy
munosabatlar yangilanishi jarayonida amalga oshadi. Bu jarayonda maktablar tizimi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Axborot texnologiyalari yetakchi uringa chiqib olgan hozirgi kunda rivojlangan
mamlakatlarda maktablar tizimini, ta‘lim mazmunini yangilash zaruratga aylandi.
Eskicha uqitish usullari va metodlari ma‘nan eskirib, ta‘limning ilg‘or pedagogik
texnologiyalarga asoslangan metodlari va shakllariga ehtiyoj kuchaydi.
46
Qadimgi ajdodlarimiz olamning murakkab tabiiy jarayonlarini urganib borar
ekan, insonni, uning ma‘naviy-axloqiy kamolotini olamdan tashqarida emas, balki
shu olamning ichida deb qaraydilar. Ularning fikricha, odam – olam ichidagi kichik
olam bulib, unda katta olam (olami Kubro) ning barcha xususiyatlari uz aksini
topgandir. Buhol olamni tula tasavvur qilishdan oldin odamni, inson olamini yaxshi
bilishni taqazo etadi. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, hozirgi davr rivojlangan
mamlakatlarida insonni tabiatning oliy mahsuli sifatida, olamning bir parchasi deb
qarashda biryoqlamalikka berilib ketish kuzga tashlanadi. Shuning uchun bu
mamlakatlarda insonni faqat zamonaviy ishlab chiqarish ilmi bilan qurollantirish,
axborot texnologiyalari, boshqaruv malakalarini urgatishga ustivor soha sifatida
qaralmoqda. Ulardagi maktablar ta‘lim-tarbiyasi oldiga ham shunday vazifa quyilgan
bulib, kichik olam (Najmiddin Kubro) ning moddiy ehtiyojlari yetakchi uringa,
ma‘naviy ehtiyojlar keyingi uringa tushib qolayotir.
Vengriya va Germaniyada xalq ta‘limi tizimi
Sobiq shurolar imperiyasi barham topguniga qadar Yevropadagi qator
mamlakatlarda xalq ta‘limi taraqqiyoti sobiq kommunistik firqalar mafkurasi asosida
amalga oshirildi. Ammo, mamlakatlar moddiy-texnika bazasini mustahkamlashda
yoshlarga zamon talablari asosida ta‘lim-tarbiya berish, ularni ilmiy-texnika inqilobi
yutuqlariga asoslangan kasbiy bilimlar bilan qurollantirish lozim deb qaraldi.
Shuning uchun mazkur muammoni hal qilishga qaratilgan davlat qarorlari qabul
qilindi. Vengriyada (1980 y) va Chexoslovakiyada (1981) maktab ta‘lim-tarbiyasi
sifatini tubdan uzgartirish yunalishida dadil qadamlar tashlandi. Maktab ta‘limtarbiyasi puxta uylangan reja asosida yulga quyildi.
Sotsialistik tuzum barham topguniga qadar mazkur mamlakatlarda jadal
industrlashtirish yullarida (50 -y) yoshlarga umumta‘lim va kasbiy ta‘lim berish
ehtiyoji kuchaydi. Qishloqlarda jadal sur‘atlar bilan yirik maktablar barpo etildi,
mavjud maktablar yarim internatlar shakliga utdi. Uquvchilar kontengentining 30 % i
yarim internatlar va kuni uzaytirilgan guruhlarga jalb etildi. Majburiy ta‘lim 8 yillik
bulib, ta‘limning ishlab chiqarish bilan aloqasi kuchaytirildi.
47
70 – yillarda maktab bitiruvchilarining 80 % i (8-sinfni) turli shakllardagi
umumiy urta ta‘lim maktablarida davom ettirdilar. Ammo, umumiy urta ta‘lim (X-XI
sinflar) ga yoshlarni jalb etishda qator ob‘ektiv muammolar mavjud bulib, ularni hal
qilishda Yyevropa mamlakatlari yaqindan hamkorlik qilishmoqda.
Vengriya – hududi-93.000 kv.km, aholisi 11 mln., poytaxti – Budapesht shahri,
mamlakat utmishi mustaqillik uchun kurashlar tarixi bilan hamohang 1919 yilgi
inqilob (133 kun) tufayli yagona mehnat maktabi haqida Dekret qabul qilingan edi.
Maktab ta‘limini qayta qurish va savodsizlikni tugatish yulida ilk qadamlar quyildi.
Ammo, Xorti boshchiligidagi fashistik rejim xalq ta‘limi rivojini ortga surib yubordi.
Ikkinchi jahon urushi tugaganida mamlakatdagi bolalarning teng yarmi
boshlang‘ich ta‘limni ham olmagan, kattalarning 10 % i savodsiz, talabalar orasida
oddiy xalq bolalari 2,7 % ni tashkil etar edi.
Utgan asrning 50-yillari nihoyasida mamlakatda 6-16 yoshli bolalar uchun tekin
umumiy majburiy ta‘lim joriy etildi. “Vengriyada xalq maorifi tizimi haqida Qonun”
qabul qilindi (1961 y). Bu xalq maorifi sohasidagi erishilgan yutuqlarni yanada
mustahkamladi.
1972 yildagi “Xalq maorifining ahvoli va uni takomillashtirish haqida” gi qaror
va 1975 yilgi qurultoy umumiy majburiy urta ta‘limga tula utishi ta‘minlandi. Hozirgi
kunda mamlakat xalq ta‘limi tizimi quyidagi kurinishga ega:
Bolalar bog‘chalari – 3-6 yoshli bolalarning bir qismini qamrab olgan (70 %).
Bog‘chalarga qatnamaydigan bolalar maktabga borishdan 6 oy oldin tayyorlov
mashg‘ulotlariga jalb etiladi. Bog‘chalardagi mashg‘ulotlar aholining ish rejimiga
bog‘liq holda tashkil etiladi.
Umumiy majburiy ta‘limga 6 yoshdan 16 yoshgacha bo`lgan bolalar jalb etiladi.
Bu amalda 2 bosqichli 8 yillik ta‘lim bulib, I-IV, V-VIII sinflarni uz ichiga oladi. 1sinfga qabul qilinganlarning 80 % i asosiy maktab (8-sinf) ni 14 yoshida, qolgan 20
% i 16 yoshida tugallaydi. Yuqori sinflarda iqtidorlilar uchun alohida uquv rejasiga
asoslangan chuqurlashtirilgan ta‘lim beriladi. 8-sinfni bitirgan usmirlar urta umumiy
ta‘lim olish uchun yana 2 yil uqiydi.
48
Urta ma‘lumot – tayanch maktabi (8-sinf) ni bitirgan uquvchilarning 20 % i jalb
etiladi (iqtidorlilar, shundan bolalarning 15 % i). Shuningdek, ularning bir qismi
kasb-hunar-texnika bilim yurtlariga jalb etiladi. Lekin ularning 15 % i ishlab
chiqarish yunalishida umumiy ta‘lim oladi.
Gimnaziya – 4 yillik ta‘lim bulib, unda chuqurlashtirilgan ta‘lim sinflari ham
mavjud. Gimnaziyaning oxirgi sinflarida ba‘zi fanlar tanlov asosida urganiladi.
Gimnaziyani tugatganlarga uzlashtirish natijalariga kura yetuklik attestatni olish
uchun imtihonlarni topshirishga ruxsat beriladi. Ular oliy maktabda uqishni davom
ettirishlari mumkin, qolgan qismiga ishga kirish uchun guvohnoma beriladi.
Topshirilgan imtihonlar oliy uquv yurtiga kirish imtihonlari vazifasini ham bajaradi.
Kasb-hunar urta maktabi – 4 yillik kasbiy ta‘lim bulib, xalq xujaligining 11
yunalishi uchun malakali mutaxassislar tayyorlab beradi. Uni tugatganlarga ham oliy
maktabga kirish huquqini beruvchi yetuklik attestati beriladi.
Hunar-texnika bilim yurtlari – 3 yillik kasbiy ta‘lim bulib, xalq xujaligining 186
yunalishi uchun malakali ishchilar tayyorlaydi. Uni tugatganlarga yetuklik attestati
beriladi.
Gimnaziya va kasb-hunar maktablarining kechki va sirtqi bulimlari ham mavjud
bulib, hamma uchun ochiqdir.
Oliy uquv yurtlari – 18 universitet, 32 institut va yana bir necha oliy maktablarni
uz ichiga oladi. Boshlang‘ich sinf uqituvchilari – pedagogika bilim yurtlarida, urta
maktab uqituvchilari esa pedagogika institutlari va universitetlarda bayyorlanadi.
Shuningdek, aspirantura, doktorantura, kon‘yunktura, fanlar akademiyasi, malaka
oshirish va qayta tayyorlash muassasalari faoliyat kursatmoqda. Ularda hozir
masofaviy ta‘lim, pedagogik texnologiyadan keng miqyosda foydalaniladi.
Ruminiya – aholisi 23 mln., yer maydoni – 237,5 ming km.kv, poytaxti –
Buxarest. Mamlakat xalq ta‘limi tizimi 1948 yilda isloh qilindi. 1968 yilda “Xalq
maorifi haqida Qonun” qabul qilindi va 10 yillik majburiy ta‘lim joriy etildi. Xalq
maorifi tizimi tuzilishini belgilab berdi.
Bolalar bog‘chalari (3-6 yosh 60 %) da ta‘lim boshlang‘ich ta‘lim mazmuni
bilan yaqindan bog‘langan.
49
Umumta‘lim maktablari – uch bosqichli: boshlang‘ich (I-III), gimnaziya (VVIII), litsey (IX-X) sinflarini uz ichiga oladi. V sinfdan boshlab, fakultativ soatlar
uqitiladi. VIII sinfni bitirganlar (90 %) imtihonsiz litseyga kiradilar. Kupchilik VIII
sinf bitiruvchilari (73 %) maxsus litseylarga (sanoat, qishloq xujalik, iqtisod,
pedagogik, tibbiyot) yunalishlaridagi uqishga kiradi.
Litseyning I-bosqichini bitirganlar kasb ta‘limi beruvchi kurslarda yoki
maktablarda (2 yil) uqishi mumkin. Litsey ta‘limini tula utaganlar kasb ta‘limi
maktablarida ixtisoslashgan ta‘lim oladilar.
Kasb-hunar ta‘limi (1-2 yil) – 10 yillik ta‘limni bitirganlar qabul qilinadi.
Oliy ta‘lim – universitet va institutlarda beriladi.
Umumiy majburiy ta‘limga 6 yoshdan 16 yoshgacha bo`lgan bolalar jalb etiladi.
Bu amalda 2 bosqichli 8 yillik ta‘lim bulib, I-IV, V-VIII sinflarni uz ichiga oladi. 1sinfga qabul qilinganlarning 80 % i asosiy maktab (8-sinf) ni 14 yoshida, qolgan 20
% i 16 yoshida tugallaydi. Yuqori sinflarda iqtidorlilar uchun alohida uquv rejasiga
asoslangan chuqurlashtirilgan ta‘lim beriladi. 8-sinfni bitirgan usmirlar urta umumiy
ta‘lim olish uchun yana 2 yil uqiydi.
Urta ma‘lumot – tayanch maktabi (8-sinf) ni bitirgan uquvchilarning 20 % i jalb
etiladi (iqtidorlilar, shundan bolalarning 15 % i). Shuningdek, ularning bir qismi
kasb-hunar-texnika bilim yurtlariga jalb etiladi. Lekin ularning 15 % i ishlab
chiqarish yunalishida umumiy ta‘lim oladi.
Gimnaziya – 4 yillik ta‘lim bulib, unda chuqurlashtirilgan ta‘lim sinflari ham
mavjud. Gimnaziyaning oxirgi sinflarida ba‘zi fanlar tanlov asosida urganiladi.
Gimnaziyani tugatganlarga uzlashtirish natijalariga kura yetuklik attestatni olish
uchun imtihonlarni topshirishga ruxsat beriladi. Ular oliy maktabda uqishni davom
ettirishlari mumkin, qolgan qismiga ishga kirish uchun guvohnoma beriladi.
Topshirilgan imtihonlar oliy uquv yurtiga kirish imtihonlari vazifasini ham bajaradi.
Kasb-hunar urta maktabi – 4 yillik kasbiy ta‘lim bulib, xalq xujaligining 11
yunalishi uchun malakali mutaxassislar tayyorlab beradi. Uni tugatganlarga ham oliy
maktabga kirish huquqini beruvchi yetuklik attestati beriladi.
50
Hunar-texnika bilim yurtlari – 3 yillik kasbiy ta‘lim bulib, xalq xujaligining 186
yunalishi uchun malakali ishchilar tayyorlaydi. Uni tugatganlarga yetuklik attestati
beriladi.
Gimnaziya va kasb-hunar maktablarining kechki va sirtqi bulimlari ham mavjud
bulib, hamma uchun ochiqdir.
Oliy uquv yurtlari – 18 universitet, 32 institut va yana bir necha oliy maktablarni
uz ichiga oladi. Boshlang‘ich sinf uqituvchilari – pedagogika bilim yurtlarida, urta
maktab uqituvchilari esa pedagogika institutlari va universitetlarda bayyorlanadi.
Shuningdek, aspirantura, doktorantura, kon‘yunktura, fanlar akademiyasi, malaka
oshirish va qayta tayyorlash muassasalari faoliyat kursatmoqda. Ularda hozir
masofaviy ta‘lim, pedagogik texnologiyadan keng miqyosda foydalaniladi.
Ruminiya – aholisi 23 mln., yer maydoni – 237,5 ming km.kv, poytaxti –
Buxarest. Mamlakat xalq ta‘limi tizimi 1948 yilda isloh qilindi. 1968 yilda “Xalq
maorifi haqida Qonun” qabul qilindi va 10 yillik majburiy ta‘lim joriy etildi. Xalq
maorifi tizimi tuzilishini belgilab berdi.
Bolalar bog‘chalari (3-6 yosh 60 %) da ta‘lim boshlang‘ich ta‘lim mazmuni
bilan yaqindan bog‘langan.
Umumta‘lim maktablari – uch bosqichli: boshlang‘ich (I-III), gimnaziya (VVIII), litsey (IX-X) sinflarini uz ichiga oladi. V sinfdan boshlab, fakultativ soatlar
uqitiladi. VIII sinfni bitirganlar (90 %) imtihonsiz litseyga kiradilar. Kupchilik VIII
sinf bitiruvchilari (73 %) maxsus litseylarga (sanoat, qishloq xujalik, iqtisod,
pedagogik, tibbiyot) yunalishlaridagi uqishga kiradi.
Litseyning I-bosqichini bitirganlar kasb ta‘limi beruvchi kurslarda yoki
maktablarda (2 yil) uqishi mumkin. Litsey ta‘limini tula utaganlar kasb ta‘limi
maktablarida ixtisoslashgan ta‘lim oladilar.
Kasb-hunar ta‘limi (1-2 yil) – 10 yillik ta‘limni bitirganlar qabul qilinadi.
Oliy ta‘lim – universitet va institutlarda beriladi.
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko‘p sonli
ilmiy muassalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning ikki mingdan ortiq. Fransiya,
AQSh, Yaponiyada ta`lim tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va
51
xususiy tashkilotlar Universitetlar pedagogik tadqiqot markazlari shug‘ulanmoqdalar.
Ular faolitini esa xalqaro ta`lim markazlari, masalan, AQSh da xalqaro instituti
muvofiqlashtirib
bormoqda.
Ko‘pshilikning
faoliyati
o‘quv
dasturini
takommillashtirish va qayta qurishga qaratilgan.
O‘quv dasturlarini qayta ko‘rib shiqish.
Maktab dasturlarini o‘zgartirish ikki asosiy yo‘nalishda: ekstensiv va intensiv
yo‘l bilan amalga oshiriladi.
Birinshi holatda o‘quv muddati uzaytiriladi, o‘quv materiallari hajmi
ko‘paytiriladi; ikkinshi holda esa mutlaqo yangi dastur yaratiladi. Bu o‘rinda ikkinshi
yo‘l, ko‘pshilik mutaxassislarning e`tirofisha, maqbul hisoblanadi.
1961 yilda «Bosh yangi bazis» tamoyillari asosida AQSh o‘rta maktablarni
islohot qilish boshlangan edi.
Buning mohiyati shundaki, ingiliz tili va adabiyoti (to‘rt yil), matematika (to‘rt
yil), tabiiy bilimlar (ush yil), ijtimoiy fanlar (ush yil), kompyuter texnikasi (yarim yil)
kabilardan iborat besh yo‘nalishdagi majburiy ta`lim joriy qilindi.
Har bir yo‘nalish o‘z navbatida bir nesha qismga bo‘linadi. Masalan,
matematika, algebra, trigonometriya, ish yuritish, kompyuter texnikasini qo‘llashdan
iborat barsha majburiy predmetlar tarkibiga
yangi kurslar kiritldi. 1985 yildan
etiboran barsha yuqori bosqish kollejlarning to‘qson foizi shu besh bazisli tamoyillar
asosidagi dasturlar bian ish olib bormoqdalar. Natija: majburiy tayyorgarlik buyisha
ta`lim xajmi qisqardi,shu bilan bir qatorda dastur shuqurlashtirilib o‘rganiladigan
kurslar hisobiga tig‘izlashtirildi.
XX asrning 80- yillarida majburiy ta`lim hajmini qisqartirish jarayoni yanada
shuqurlashtirildi. Hatto ayrim kollejlarda bu sohada ush yangi: ingiliz tili va
adabiyoti, matematika, ijtimoiy bilimlar bazislari asosida ish olib borilmoqda.
Ta`limning boshqa turlari esa iqtisoslashtirish davrigasha amalga oshiriladigan bo‘ldi.
Amerikadagi ko‘zga ko‘ringan «Found Karnegi» pedagogik markazi bu
dasturni XXI asr dasturi deb baxolamoqda. O‘quv dasturlarini qayta qurish jarayoni
52
g‘arbiy Yevropa davlatlarida ham amalga oshirilmoqda. Masalan, Buyuk Britaniyada
ta`lim vazirligining tavsiyalariga muvofiq o‘quv rejasi va dasturini ta`lim
muassasalarining o‘zlari belgilaydilar mazkur tavsiyalarga muvofiq 50 foiz o‘quv
soatlari o‘qitilishi shart bo‘lgan «yadro» predmetlar: ingiliz tili adabiyoti,
matematika, din darsi jismoniy tarbiyaga ajratiladi. O‘quv soatlarining boshqa qismi
esa o‘qitilish shart hisoblanib, tanlab olingan predmetlarga (gumanitar, tabiiy
matematik) ajratiladi.
80 yillardan boshlab Buyuk Britaniyada ham AQSh dagi singari o‘rganilishi
majburiy bulgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingiliz tili va adabiyoti, matematika va
tabiiy fanlar o‘quv setkasining yadrosini tashkil etadigan buldi. Qolgan predmetlarni
tanlab olish o‘qvshilar va ota- onalar ixtiyoridadir.
«Yangi dunyo» ning pedagogik g‘oyalari Fransiya va Germaniya ta`limiga
ham sezilarli ta`sir etayotir.
Germaniya to‘liqsiz o‘rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda
tanlab olinadigan ximiya, fizika, shet tillari kiritilgan o‘quv dasturlari ham amalga
oshirilayotir. Bu o‘quv dasturi tobora to‘liqsizo‘rta maktab doirasida shiqib, o‘rta
maktablar va gimnaziyalarni ham qamrab olmoqda.
Fransiya boshlangish maktablarida ta`lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda
matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, axolishunoslik, tabiiy fanlar, mexnat
ta`limi, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamshi predmetlarga bo‘linadi.
Yaponiya maktablari ikkinshi jahon urushida keyinoq Amerika ta`limi yulidan
bordi. Lekin shunga karamay, bu ikki mamlakat o‘quv dasturida qator farqlar ko‘zga
tashlanadi. Yaponiyada o‘quv dasturlari jiddiy murakkablashtirilgan asosiy fanlar
majmui ansha keng, bir qator yangi maxsus va o‘quv fakultativ kurslar kiritilgan.
Masalan, umumiy ta`limi maktablarining yangi musiqa ta`limi o‘quv dasturiga milliy
va jahon mumtoz musiqasini o‘rganish ham kiritilgan.
Yapon xalqida «Hamma narsa unutilganda ham ta`lim esda qoladi» degan
xikmatli gap bor. Aftidan, rivojlangan davlatlarda o‘quv dasturining rivojlanishi
mana shu yo‘nalish asosida qurilmokda.
Integratsiyalashtirilgan va maxsus kurslar
53
Asosiy o‘quv dasturlariga ma`lum sheklanishlarni kiritish, alohida predmetlarni
o‘rganishni kushaytirib, ularni shuqur o‘zlashtiradi va o‘quvshilarni ortiqsha «yuk»
xolos qiladi. Bu masalani ijobiy hal etishda o‘quv kurslari Integratsiyasini amalga
oshirish yordam beradi.
Hozirgi
paytlarda
Integratsiyalashtirilgan
rivojlangan
kurslardir
kiritish
mamlakatlar
o‘quv
dasturiga
to‘la
oshirildi.
Fransiya
amalga
maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o‘quv soatlari
ajratildi.
Bu muammoni to‘ldirish, o‘quvshilarning u yoki bu kursga bo‘lgan ehtiyojini
to‘laroq qondirish ushun maktablar alohida predmetlardan shuqurlashtirilgan
kurslarni tavsiya etmoqdalar. Masalan, G‘arbiy Yevropa maktablarida 15 foiz
o‘quvshilar fizika fanini shuqurlashtirib o‘rganayotirlar.
Keyingi ush yil ishida AQSh da ilmiy bilimlarni shuqurlashtirib o‘rgatishni
ta`minlash maqsadida Integratsiyalashtirilgan kurslarning turli variantlari ishlab
shiqilmoqda.
Shet- el tajribalari shuni kursatadiki, ta`lim mazmunini qayta qurish ishida
shoshma – shosharlikka yql qo‘yib bo‘lmaydi. Fikrimizsha bu soxada samaralirok yul
Integratsiya va ixtisoslashtirishga asoslangan o‘quv dasturlarini yaratishdir.
Mehnat ta`limi va kasbga yo‘naltirish ishlaridagi o‘zgarishlar.
Iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda mehnat ta`limini hamda kasbga
yunaltirish borasida amalga oshirlayotgan ishlarning eng e`tiborga loyiqlari shu
ta`lim bo‘yisha o‘quv dasturlarini kengaytirish; professionalizimga yuz tutish, kushli
moddiy ba`zani barpo etish yulidir. Har holda 1977 yilda AQSh da qabul qilingan
«Mehnat faoliyatiga tayyorlash akti» ning asosiy g‘oyasi ham shunga qaratilagan.
Umuman AQSh da bu masalaga munosabat jiddiy. Kollejlarda kotedjlar kurish,
avtomobillarni ta`mirlash, kompyutyerlarni terish kabi Amaliy faoliyat mavjudki,
ular o‘quv muassasalariga ma`lum miqdorda daromad ham keltirmoqda.
Mehnat ta`limi bilan bir qatorda kasbga yo‘naltirish ishlari ham zamon
talablariga ham oxang takomillashmoqda. Kasbga yo‘naltirish darslari barsha
rivojlangan davlatlarda mavjud. Bunday darslarda mehnat olamidagi o‘zgarishlar va
54
tendensiyalar, kasb – kor sohibi bo‘lish imkoniyatlari ham hrgatiladi. Bunday
darslarni Fan o‘qituvshilari hamda maxsus kasbga yo‘naltirish ishlari bo‘yisha
maslahatshilar olib boradilar. Bulardan tashqari kasbga yo‘naltirish konsultatsiya
punktlari ham mavjud bulib, ular yuqori sinf o‘quvchilariva ota- onalarga soha
bo‘yisha konsultatsishlar tashkil etadilar. Bunday konsultatsiya punktlari maktablar
tarkibiga kirmaydi. Ular yo xususiy mexnat birjalari tasarrufida bo‘ladi.
Kasbga yo‘naltirish ishlarini tashkil etishida korxonalar amalga oshrayotgan
ishlar ham e`tiborga molikdir.
Ularning shtatli konsultatsiyalari maktablarda kasbga yo‘naltirish bo‘yisha
keng qamrovli tushuntirish ishlarini olib boradilar.
Ta`limni tabaqalashtirib olib borish muammolari.
Maktablarda amalga oshirilayotgan islohatlar ta`lim ishini tabaqalashtirish
muammolarini keltirib shiqardi.
Lekin masalan atrofida hali qarama qarshi fikrlar ko‘p. Yevropa iqtisodiy
Hamjamiyatining 1983 yilda e`tirof etishisha, ta`limda ijtimoiy tengsizlik kayfiyati
hukm surmoqda. Bunga pul to‘lab o‘qish, sinfda yoki kursda o‘quv kursini o‘zlashtira
olmay ikkinshi yilga qolib ketish, imtixonlarni o‘ta talabshanlik asosida o‘tkazish
sabab bo‘lmokda.
Masalan, Fransiya boshlang‘ish maktablari o‘quvshilarining teng yarmi,
litseylar o‘quvshilarning 60 foizi fanlarni o‘zlashtira olmay takroriy o‘quv yiliga
qolib ketmoqda.
Ikkinshi yili ko‘p sonli imtixonlar sabab bo‘lmoqda. Bu
mamlakatning
boshlang‘ish va o‘rta maktablarda bolalar 650 ta imtixon va zashyotlar topshiradilar.
Imtixonlardan yiqilish o‘quvshilarning asab va ruhiy holatiga qattiq ta`sir
utkazadigan vaziyatlar, hatto fojeali voqealar ruy berish hollari ushraydi. Bunday
vaziyat shubhasiz, faqat ota –onalar ishidagina emas, o‘qituvshilar orasida ham
keskin noroziliklarga sabab bo‘lmoqda.
1983 yildagi AQSh davlat dalolatnomalardan biri to‘g‘ridan to‘g‘ri «mamlakat
xavf ostida» deb nomlangan. Unda o‘quvshilar o‘zlashtirishdagi «o‘rtamiyonashilik»
55
70-80 foizni tashkil etayotganligi, funksional savodsizlik avj olayotganligi bayon
etilgan.
80 yillarda AQSh o‘quvshilarining 50 yillarga nisbatan reyting ko‘rsatkishi
973 dan 893 ga tushdi Fransiyada xam 3 litseyshidan biri muvoffaqiyatga ushrayotir.
Ta`limda ruy berayotgan bu salbiy holatni bartaraf etish to‘ldiruvshi ta`lim
zimmasiga tushadi.
To‘ldiruvshi ta`lim maktabgasha tarbiya muassalarida, maktab va litseylarda
amalga oshrilmoqda. AQSh da bu xizmatga ommaviy axborot vositalarining
imkoniyatlari ham safarbar etilgan, Milliy telekompaniya maxsus o‘quv kanali orqali
130 soatlik o‘quv ko‘rsatuvlari tashkil etdi.
O‘quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib borish bo‘yisha shet mamlakatlarning
ko‘pshiligida tadqiqotlar davom ettirilmoqda.
Nazorat uchun savollar?
1. Jahon mamlakatlari ta’lim muammolarining umumiy tavsifi?
2. Jahon mamlakatlarida ta’lim tarbiyada samarali islohotlarni amalga oshirilishi?
3. Ta’limni isloh qilish yo’llari deganda nimani tushunasiz?
4-Mavzu: Yevropa mamlakatlarida ta`lim-tarbiya masalalarining olib borilishi
va qiyosiy tahlil. Germaniya davlati ta`lim tizimining rivojlanish tarixi. Fransiya
ta`lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari.
Reja:
1. Hindistоn tа’lim tizimi vа uning аsоsiy yo’nаlishlаri.
2. Mаlаyziya tа’lim tizimi vа uning аsоsiy yo’nаlishlаri.
3. Indоnеziya tа’lim tizimi vа uning аsоsiy yo’nаlishlаri.
56
4. Аfrikа dаvlаtlаrining tа’lim muаmmоlаri.
5. Jаzоir vа Hаbаshistоndаgi tа’lim muаmmоlаri.
Hindistоn tа’lim tizimi vа uning аsоsiy yo’nаlishlаri
Hindistоn –eng qаdimiy mаdаniyat o’chоg’idir. Mаmlаkаt tа’lim tizimini qаytа
islоh etish vа uning аsоsiy mаzmunini hаmdа yo’nаlishini bеlgilаsh Mахаtmа
Gаndi tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn “Nаi tа’lim” (“YAngichа tа’lim”) prinsiplаri
аsоs bo’lgаn. Mustаqillikdаn so’ng 1050 yildа qаbul qilingаn Kоnstitusiyadа hind
jаmоаtchiligining tа’limgа оid quyidаgi fikri o’z аksini tоpgаn edi:
- tа’limni tubdаn islоh qilish zаrurligi;
- хаlq tа’limi mаktаbini kеngаytirish;
- prоfеssiоnаl tаyyorgаrlikni yo’lgа qo’yish;
- jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirishning muhim shаrti-bеpul o’qitish vа mаjburiy
tа’limni аmаlgа оshirish;
prоfеssiоnаl tа’lim tizimini hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish yo’li bilаn хo’jаlik rivоjini
tеzlаshtirish vа mаmlаkаtning tехnikаviy hаmdа iqtisоdiy mustаqilligini tа’minlаsh.
Mustаqillikdаn so’ng hаr bir shtаtdа хаlq tа’limi dеpаrtаmеnti tаshkil tоpdi. Hаr bir
shtаt tа’lim sоhаsidаgi muаmmоlаrini o’zi hаl qilgаn.
Mаlаyziya tа’lim tizimidаgi o’zigа хоsliklаr.
Mаlаyziya tа’lim tizimi:
Bоshlаng’ich tа’lim
Bоshlаng’ich mаktаb (1-6 sinf)
O’rtа mаktаb (7-12 sinf)
Kоllеj
Оliy tа’lim
Bоshlаng’ich tа’lim оlti yil dаvоm etаdi, bu dаvr mоbаynidа o’quvchilаr
sinfdаn-sinfgа аvtоmаtik tаrzdа o’tkаzilsа 6-sinfdаn kеyin milliy imtiхоnlаr
o’tkаzilаdi (Ujian Percapaian Sekolah Rendah). SHundаn so’ng o’quvchilаr
аvtоmаtik tаrzdа o’rtа mаktаbgа o’tkаzilishаdi.
Kichik o’rtа mаktаb o’z ichigа 7-10 sinflаrni оlаdi
57
o ( bu sinflаr ko’pinchа o’rtа mаktаbning 1-4 sinflаri dеb yuritilаdi vа dаvr
yakunidа o’quvchilаr PenilaianMenengahRendah (PMR) imtiхоnini
tоpshirishаdi).
Kаttа o’rtа mаktаb tizimi 11-12 sinflаrni ya’ni ulаrni tizimidа 5-6 sinflаrni
qаmrаb оlаdi.Bu mаktаbdа o’quvchilаr PMR ning jаvоblаrigа qаrаb o’qishаdi.
Indоnеziya tа’lim tizimining tаriхi vа buguni
Indоnеziya хukumаti аhоlining sаvоdхоnligini оshirish uchun mахsus dаsturlаr qаbul
qildi. Bu dаsturlаr izchil аmаlgа оshirilishi nаtijаsidа bugungi kundа 15 yosh vа
undаn kаttа bo’lgаnlаrning 65% yozish vа o’qishni bilаdi. Хukumаt mаktаblаrini o’z
qаrаmоg’idа аsrаydi vа хususiy mаktаblаrgа yordаm bеrаdi.
Qоnungа muvоfiq bоlаlаr 6 yil dаvоmidа bоshlаng’ich tа’lim оlishlаri shаrt.
Bоshlаng’ich tа’lim 8 yoshdаn bоshlаnаdi. Indоnеziyaning аyrim hududlаridа mаktаblаr,
o’qituvchilаr, dаrsliklаr еtishmаydi. Birоq mаmlаkаtdаgt bоshlаng’ich tа’lim yoshidаgi
bаrchа bоlаlаr mаktаbgа qаtnаydilаr. Indоnеziya o’rtа mаktаblаridа tа’lim 3 yil dаvоm
etаdi. O’rtа mаktаb yoshidаgi 40% bоlаlаrning mаktаbdа tаhsil оlishi e’tibоrgа lоyiq.
Mustаqillik yillаridа Indоnеziyadа birin-kеtin 50gа yaqin dаvlаt univеrsitеtlаri vа
оliygоhlаri tаshkil etildi.
“MUАMMО” mеtоdi
Muаmmо” mеtоdining mаqsаdi: tаlаbаlаrgа turli muаmmоli vаziyatlаrning
еchimini to’g’ri tоpishlаrigа o’rgаtish, ulаrdа muаmmоning mоhiyatini аniqlаsh
bo’yichа mаlаkаlаrni shаkllаntirish, muаmmоning kеlib chiqish sаbаblаrini vа
muаmmоni еchishdаgi хаtti-hаrаkаtlаrni to’g’ri аniqlаshgа o’rgаtish.
O’tkаzish tаrtibi:
1.Tаlаbаlаr tаrqаtilgаn mаtnni diqqаt bilаn o’qib chiqаdilаr vа undа yoritilgаn
muаmmоlаrni аniqlаb оlаdilаr.
2.Hаr bir guruh а’zоlаri аniqlаgаn muаmmоlаrni vаtmаn qоg’оzgа yozib chiqаdilаr.
58
3.Bеlgilаngаn vаqt tugаgаch, yozilgаn ish hаr bir guruh vаkili tоmоnidаn o’qib
eshittirilаdi.
4.O’qituvchi muаmmоlаr yozilgаn vаtmаnni аlmаshtirib, guruhlаrgа tаrqаtаdi.
5.Tаrqаtilgаn vаtmаnlаrdа guruhlаr tоmоnidаn yozilgаn muаmmоlаrdаn hаr bir guruh
а’zоsi o’zini qiziqtirgаn muаmmоdаn bittаsini tаnlаb оlаdi.
6.O’qituvchi tоmоnidаn tаrqаtilgаn quyidаgi chizmаgа hаr bir guruh а’zоsitаnlаb
оlgаn muаmmоsini yozib, mustаqil rаvishdа tаhlil etаdi.
Muаmmоning
Muаmmоni kеlib chiqish
Muаmmоni yеchish yo’llаri
turi
sаbаblаri
vа sizning hаrаkаtlаringiz
Аfrikа dаvlаtlаrining tа’lim muаmmоlаri.
Mustаmlаkаchilik dаvridа Аfrikа dаvlаtlаridа Еvrоpаliklаr ko’plаb mаktаblаrni
tаshkil etdilаr. Аmmо u еrdа аsоsаn bаdаvlаt оilаlаrning fаrzаndlаri o’qitilаr edi. Bu
dаvlаtlаrdа
аhоli sоnining tеz sur’аtlаr bilаn o’sishi, tа’lim uchun to’lаnаdigаn
hаqning dоimо o’sib bоrishi, mаlаkаli mutахаssislаrning еtishmаsligi tа’lim
tаrаqqiyotigа to’sqinlik qilmоqdа.
Uzоq vаqt dаvоmidа Аfrikа dаvlаtlаri Еvrоpа dаvlаtlаrining mustаmlаkаsi
bo’lgаnligi bоis hаli hаm ko’pchilik mаmlаkаtlаrdа tа’lim ingliz, frаnsuz, pоrtugаl
tillаridа оlib bоrilаdi.
Jаzоir vа Hаbаshistоndаgi tа’lim muаmmоlаri.
Jаzоir- Аfrikа shimоlidаgi kаttа dаvlаt. Jаzоir dаvlаti hukumаti yildаn-yilgа
tа’lim sоhаsi islоhаtlаri uchun tоbоrа ko’prоq mаblаg’ sаrf etsа-dа, hаligаchа 15 vа
undаn kаttа yoshdаgilаrning 45%ginа o’qish vа yozishni bilаdi. Jаzоir qоnunlаrigа
ko’rа bаrchа 6dаn 15 yoshgаchа bo’lgаn bоlаlаr mаktаbdа tа’lim оlishi shаrt. Ushbu
tаlаbgа muvоfiq 90%dаn оrtiq bоlаlаr bоshlаng’ich mаktаbgа bоrаdilаr. Birоq
ulаrning fаqаtginа 1\3 qismi o’rtа mаktаblаrdа tа’lim оlishni dаvоm ettirаdi.
Mаmlаkаtdаgi eng kаttа univеrsitеt Jаzоir univеrsitеti bo’lib, undа 17.000 tаlаbа
tаhsil оlаdi.
59
Hаbаshistоn (Nigеriya)- g’аrbiy Аfrikа dаvlаti. Аhоlisining sоnigа ko’rа
dunyodа 10-o’rindа, Аfrikа qit’аsidа 1-o’rindа turаdi. Аhоli sоni 102 milliоndаn
оrtiq. Hаbаshistоnlik kаttаlаrning 1\3 qismiginа sаvоdli. Mаmlаkаtdа mаktаb vа
o’qituvchilаr еtishmаydi. SHungа muvоfiq qоnun hаm tа’lim оlishni mаjburiyatgа
аylаntirmаgаn, ya’ni mаmlаkаtdа mаjburiy tа’lim mаvjud emаs. 15 milliоn
bоlаlаrginа bоshlаng’ich mаktаblаrgа bоrаdilаr. SHulаrning fаqаtginа 3,5 milliоni
o’rtа mаktаblаrdа tа’lim оlishni dаvоm ettirаdi. Nigеriyadа 25tа univеrsitеt mаvjud.
1975 yildа Hаbаshistоn хukumаti bаrchа hоhlоvchilаrgа bеpul bоshlаng’ich
tа’lim bеrish bo’yichа mахsus dаstur qаbul qilingаn. SHungа muvоfiq mаmlаkаtdа
ko’plаb yangi bоshlаng’ich mаktаblаr qurildi. SHuningdеk, mаmlаkаtdа yangi
pеdаgоgikа, tехnikа institutlаri, prоfеssiоnаl mаktаb vа univеrsitеtlаr qurildi.
FSMU tехnоlоgiyasi
Ushbu tехnоlоgiya munоzаrаli mаsаlаlаrni hаl etishdа hаmdа o’quv jаrаyonini
bахs-munоzаrаli o’tkаzishdа qo’llаnilаdi, chunki bu tехnоlоgiya tаlаbаlаrni o’z fikrini
himоya qilishgа, erkin fikrlаsh vа o’z fikrini bоshqаlаrgа o’tkаzishgа, оchiq хоldа
bахslаshishgа хаmdа shu bilаn birgа bахslаshish mаdаniyatini o’rаtаdi. Tinglоvchilаrgа
tаrqаtilgаn оddiy qоg’оzgа o’z fikrlаrini аniq vа qisqа хоlаtdа ifоdа etib, tаsdiqlоvchi
dаlillаr yoki inkоr etuvchi fikrlаrni bаyon etishgа yordаm bеrаdi.
F – fikringizni bаyon eting
S – fikringiz bаyonigа sаbаb ko’rsаting
M – ko’rsаtgаn sаbаbingizni isbоtlоvchi dаlil kеltiring
U – fikringizni umumlаshtiring
1-guruh
Sаvоl
Аfrikа dаvlаtlаri tа’lim tizimi
60
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
2-guruh
Sаvоl
Jаzоir vа Hаbаshistоn tа’lim tizimi
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
VЕNN DIАGRАMMАSI
VЕNN DIАGRАMMАSI - 2 vа 3 jihаtlаrni hаmdа umumiy tоmоnlаrini sоlishtirish yoki tаqqоslаsh yoki qаrаmа-qаrshi qo’yish uchun qo’llаnilаdi.
Tizimli fikrlаsh, sоlishtirish, tаqqоslаsh, tаhlil qilish ko’nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.
Tаlаbаlаr:
1) kichik gurhlаrdа Vеnn diаgrаmmаsini tuzаdilаr vа kеsishmаydigаn jоylаridа
mаvzugа оid fikrlаrini оydinlаshtirib оlib, to’ldirаdilаr.
2) juftliklаrgа birlаshаdilаr, o’zlаrining diаgrаmmаlаrini tаqqоslаydilаr vа
to’ldirаdilаr.
3) dоirаlаrning kеsishuvchi jоyidа ikki dоirа uchun umumiy bo’lgаn fikrlаr ro’yхаtini tuzаdi.
4) ish nаtijаlаrining tаqdimоti.
61
Африка давлатлари
таълим тизимидаги
ислоҳотлар
Аfrikа dаvlаtlаrining
tа’lim tizimidagi
muаmmоlаri
Nаzоrаt uchun sаvоllаr:
1. Hindistоndа umumiy o’rtа tа’lim qаndаy аmаlgа оshirilаdi?
2. Hindistоndа kаsbiy tа’lim dаrаjаlаri qаndаy?
3. Mаlаyziyadа bоshlаng’ich tа’lim hаqidа mа’lumоt bеring.
4. Indоnеziya tа’lim tizimining rivоjlаnishi rаsmаn qаysi yildаn bоshlаnаdi?
5.Аfrikа dаvlаtlаri bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi hаqidа mа’lumоt bеring.
6. Аfrikа dаvlаtlаridа kасbiy tа’lim qаndаy аmаlgа оshirilаdi?
7. Аfrikа dаvlаtlаrining tа’lim muаmmоlаri.
8. Jаzоir vа Hаbаshistоndаgi tа’lim muаmmоlаri.
62
5- Mаvzu: Singapur ta ’lim tizimining o’ziga xos xususiyatlari. Turkiya ta`lim
tizimining o`ziga xos xususiyatlari.
Rеjа:
1. Singаpur tа’lim tizimining o’zigа хоsliklаri.
2. Singаpurdа bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi
3.Turkiya tа’lim tizimining o’zigа хоsliklаri.
4. Turkiya bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi
Singаpur tа’lim tizimining o’zigа хоsliklаri.
Singаpur dаvlаti nаfаqаt Оsiyo qit’аsidа,
bаlki dunyo miqyosidа so’nggi
chоrаk аsr mоbаynidа ijtimоiy-iqtisоdiy jihаtdаn yuqоri dаrаjаdа rivоjlаngаn
dаvlаtlаrdаn bo’lib hisоblаnаdi. Bu dаvlаt tаriхаn Buyuk Britаniya mustаmlаkаsi
bo’lgаni uchun uning tа’lim tizimi ko’p jihаtlаri bilаn Britаniya tа’lim tizimigа
o’хshаsh. Hаr yili o’rtа mаktаbni bitirgаn yoshlаrning 40% pоlitехnikа institutlаrigа,
40% kоllеjlаrgа, 20% ishlаb chiqаrishgа bоrаdi.
Pоlitехnikа institutlаridа tаlаbаlаr 3 yil o’qiydi. Pоlitехnikа оliygоhlаri kеng
qаmrоvli bo’lib, ulаr tаrkibidа hаttо dаvоlаsh fаkulьtеtlаri hаm bоr. Bаkаlаvr, mаgistr
hаmdа dоktоrlik dissеrtаsiyalаri аsоsаn univеrsitеtdаgi ilmiy kеngаshlаrdа himоya
qilinаdi.
Singаpur qаnchаlik tеz sur’аtlаr bilаn rivоjlаnаyotgаn bo’lmаsin, u еrdа hаm tаjribа
sifаtidа АQSh, Gеrmаniya, Frаnsiya, YApоniya vа Хitоyning еtuk оliy o’quv yurtlаri
fаоliyati o’rgаnilib kеlinmоqdа. Bu dаvlаtlаrdаn еtuk prоfеssоr –
o’qituvchilаr shаrtnоmа аsоsidа ishgа tаklif etilаdi. Mаsаlаn, Kаnеng tехnоlоgiya
univеrsitеtidа 70 dаn оrtiq chеt ellik pеdаgоg dаrs bеrаdi.SHuningdеk, ko’plаb
mаmlаkаtlаrdаn tаlаbаlаr Singаpurgа kеlib bilim оlishаdi. Tехnоlоgiya univеrsitеti
tаlаbаlаrining 20-25% хоrijiy mаmlаkаtlаr fuqаrоlаridir.
Singаpur o’quv muаssаsаlаri fаоliyatidаgi аsоsiy хususiyat elеktrоnikа, ya’ni
infоrmаsiоn tехnоlоgiyalаr sоhаsining jаdаllаshgаnligidir. Kоmpьyutеrdа ishlаshni
o’rgаnish аsоsаn o’rtа mаktаbdа аmаlgа оshirilаdi. Kоmpьyutеrdа ishlаshni bilmаgаn
mutахаssis tа’lim muаssаsаlаrigа ishgа qаbul qilinmаydi.
63
Оliy o’quv yurtining tаlаbаsi оliygоhni bitiruv ishlаri аmаliyotdа qo’llаnilаdigаn
nаtаjа bilаn yakunlаshi shаrt vа tаlаbа bitiruv ishi nаtijаsigа ko’rа ish jоyi bilаn
tа’minlаnаdi.
1-guruh
Sаvоl
Singаpur tа’lim tizimi
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
2-guruh
Sаvоl
O’zbеkistоn tа’lim tizimi
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
Turkiya bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi
Xozirgi paytda Turkiyadagi mavjud ta’lim sistemasi yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlash bo’yicha yuqori pog’onalarni egallab kelmoqda. Xattoki
Turkiyadagi ba’zi bir universitetlar ta’lim berish sifati va o’qitish texnologiyalari
bo’yicha AQSh universitetlari bilan qiyoslantiriladi.
64
Maktabgacha ta’limva maktabta’limi;
Jahondagi bir qator mamlakatlar singari Turkiyada ham bolalarni maktablarda
o’qitish ilk yosh davrlardan – ya’ni 3 yoshdan boshlanib, ota – onalar bolalarini
davlat muassasalari bilan bir qatorda xususiy o’quv muassasalariga ham berishlari
mumkin.
Bu yerda bolalar o’yin faoliyati bilan birga o’z tengdoshlari bilan
muloqotga
kirishish, gapirishni o’rganish bilan bir qatorda dunyoni ham bila
boshlaydilar. Bola 6 yoshga to’lganida 1 sinfga borishi shart hisoblanadi. Bu yerda
ta’lim 8 yilni o’zichiga oladi.
O’qishni tuga tishi bilan barcha
o’quvchilar
boshlang’ich ta’limni tugatganlik haqida diplom oladi. (Ilk ogretim Diplomasi). Bu
diplom asosida o’quvchi ta’limni o’rta maktablarda davom ettirishi mumkin. O’rta
maktabda ta’lim 4 yil davom etadi. Turkiyada o’rta maktablar ta’lim berish
mutaxassisligi bo’yicha bir necha turlarga bo’linadi:
- Standart Davlat maktablari;
- Xususiy o’rta maktablar;
- Anatolik yo’rta maktablari;
Bu maktablarda ta’lim turli xil tillarda olib borilishi bilan bir- biridan farqqiladi.
(ingliz tili, fransuz tili yoki nemis tili). Anatoliy – diniy maktablari (Imam-Hatip )
yuqoridagi 2 ta maktabdan diniy darslarning mavjudligi bilan farqqiladi. Bundan
tashqari ilmiy maktablar ham mavjud bo’lib, bu yerlarda asosiy e’tibor aniq fanlarga
qaratiladi. Kasb- hunar maktablari esa
ishchilarni mutaxassislik sohalari bo’yicha
tayyorlaydilar.
12 yillik ta’limni o’tab bo’lgandan keyin bitiruvchilar o’rta ta’limni bitirganlik
haqidagi diplomni olishlari uchun imtihon topshirishlari shart. Qoidaga muvofiq
imtihonlar 4 ta yo’nalishning biridan topshiriladi. Turk tili-matematika, matematikaaniq fanlar,
ijtimoiy fanlar, chet tillari. Imtihonlar butun mamlakat bo’yicha
markazlashtirilgan holda amalga oshiriladi.
Turkiya maktablarida umumta’lim
fanlari bilan bir qatorda dinshunoslik, harbiy ish va Turkiya revolyutsiyasi tarixi kabi
fanlardan ham dars beriladi. O’quv yili oktyabrdan iyun oyigacha davom etadi.
Ta’lim berish turk, ingliz , fransuz, yoki nemis tillarida olib boriladi. Baholar 5
ballishkala bo’yicha qo’yiladi.
65
Oliyta’lim;
Turkiyadа oliyta’limsohasibirnechta oquvmuassasalari orqali amаlga oshiriladi.
1-guruh
Sаvоl
O’zbеkistоn tа’lim tizimi
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
2-guruh
Sаvоl
Turkiya tа’lim tizimi
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
Nаzоrаt qilish uchun sаvоllаr:
66
1. Singаpurdа bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi hаqidа mа’lumоt bеring.
2. Singаpur tа’lim tizimidаgi аsоsiy хususiyatlаr nimаlаrdаn ibоrаt?
3. Turkiyadа bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi hаqidа mа’lumоt bеring.
4. Turkiya tа’lim tizimining o’zigа хоs хususiyatlаri hаqidа gаpirib bеring.
5. Turkiyadаgi 4 bоsqichli tа’lim-tаrbiya hаqidа gаpiring.
6- Mаvzu:Rossiyada qiyosiy pedagogiha fani taraqqiyoti va pedagogik
jarayonlar
Rеjа:
1. Rоssiya bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi.
2. Rоssiyadа kаsbiy tа’lim mаsаlаlаri.
Rоssiyadа bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi.
Rossiyada umumiy ta’lim o’z ichiga boshlang’ich, asosiy va o’rta (to’liq)
ta’limni qamrab oladi. O’rta maktabda o’qish muddati 11 yilni tashkil etib, bundan
1-4-sinflar boshlang’ich, 5-9 sinflar-asosiy, 10-11-sinflar to’liq o’rta ta`lim dasturi
asosid ta’lim oladilar. Ishch yoshla uchun kechk maktabla tizim ha saqlani qolgan.
Keying yillarda bunda ta’lim ancha qisqargan. Sh bilan birga ikki yoki undan ortiq
smenadagi maktablar ham qisqargan.
Iqtisodiy qiyinchiliklar
Rossiyada
umumiy ta’lim maktabining
bir
o’quvchisiga sarflanadigan xarajat miqdori kamayishiga olib keldi. Ta’lim berishning
yangi shakllari va nodavlat ta’lim muassasalari paydo bo’ldi. O’rta maktablar va
o’qituvshilar
o’quv dasturi va
adabiyotlarni mustaqil tanlash imkoniyatiga ega
bo’ldilar. Ijtimoiy fanlarning mazmuni ancha o’zgardi; siyosatshunoslik, sosiologiya,
iqtisodiyot, huquq kabi ijtimoiy-iqtisodiy fanlar bo’yicha qator fakultativ kurslar
tashkil etildi, maktablarda informatika, ekologiya, hayot faoliyati xavfsizligi asoslari
kabi yangi predmetlar o’qitila boshlandi.
Rоssiyadа kаsbiy tа’lim mаsаlаlаri.
67
Rossiyada kasbiy ta’limning uchta darajasibor: Boshlang’ich darajaboshlang’ich kasbiy ta’lim beruvshi o’quv yurtlari (PTU) kvalifikasiyali ishchi va
xizmatchilarn yetishtirib chiqaradi. Bularda o’qish muddati, o’quvshining ma’lumot
darajasiga bog’liq. 9-sinfni tugatganlar 2-3 yil, 11-sinfni bitirib kelganlar 1 yoki 2 yil
tahsil olishadi. Texnikum maqomiga teng bo’lgan 3-4 yillik o’quv yurtlari ham
mavjud.
O’rta
daraja- amaliyotchi mutaxassislarni tayyorlashga qaratilgan. U ikki
asosiy ta’limiy dastur: bazaviy va oshirilgan darajada amalga oshadi. Bazаviy daraja
dasturini egallagandan so’ng bitiruvchiga "texnik" ixtisosligi beriladi. Oshirilgan
darajada yana 1 yil chuqurlashtirilgan holda o’qib chiqadi, unga "katta
texnik"
ixtisoslgiberiladi. Bunday ixtisoslik beradigan o’quv muassasalari texnikum yoki
kollejlardir.
Oliy daraja- universitet, akademiya yoki institutlarda beriladi. Oliy ta’limning
mazmuniga qo’yilgan talablar, o’quv yuklamasi miqdori va bitiruvchining
tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar kasbiy oliy ta`limning davlat standartlari
bilan belgilanadi.
1-guruh
Jаdvаlni to’ldiring
Sаvоl
Rоssiya tа’lim tizimining o’zigа хоsliklаri
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M) Ko’rsаtgаn sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
2-guruh
Sаvоl
Rоssiya tа’lim tizimidаgi islоhоtlаr
68
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M) Ko’rsаtgаn sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshti-ring
VЕNN DIАGRАMMАSI
VЕNN DIАGRАMMАSI - 2 vа 3 jihаtlаrni hаmdа umumiy tоmоnlаrini sоlishtirish yoki tаqqоslаsh yoki qаrаmа-qаrshi qo’yish uchun qo’llаnilаdi.
Tizimli fikrlаsh, sоlishtirish, tаqqоslаsh, tаhlil qilish ko’nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.
Tаlаbаlаr:
1) kichik gurhlаrdа Vеnn diаgrаmmаsini tuzаdilаr vа kеsishmаydigаn jоylаridа
diniy tа’limоtlаr vа buyuk mutаfаkkirlаrning mа’nаviy- ахlоqiy tаrbiyagа оid
fikrlаrini оydinlаshtirib оlib, to’ldirаdilаr.
2) juftliklаrgа birlаshаdilаr, o’zlаrining diаgrаmmаlаrini tаqqоslаydilаr vа
to’ldirаdilаr.
3) dоirаlаrning kеsishuvchi jоyidа ikki dоirа uchun umumiy bo’lgаn fikrlаr ro’yхаtini tuzаdi.
4) ish nаtijаlаrining tаqdimоti.
69
Rossiya ta’lim tizimining
o’ziga xosliklari
O’zbekiston ta’lim
tizimining o’ziga
xosliklari
Nаzоrаt qilish uchun sаvоllаr:
1. Rоssiyadа bоshlаng’ich, o’rtа vа оliy tа’lim tizimi hаqidа mа’lumоt bеring..
2. Rоssiya tа’lim tizimining o’zigа хоs хususiyatlаri hаqidа gаpirib bеring.
3. Rоssiyadа kаsbiy tа’lim qаndаy аmаlgа оshirilаdi?
4. Rоssiyadа оliy tа’lim tizimi hаqidа gаpiring.
70
7- Mаvzu: Jahon ta’lim tizimida masofaviy ta’limning rivojlanishi. Jahon
mamlakatlarida ta`limni integratsiyalash va differentsiyalashtirish hamda
kasbga yo`naltirish masalalari.
Rеjа:
1. Jаhоndа mаsоfаviy tа’limning rivоjlаnishini o’rgаnish.
2. Intеgrаsiyalаshgаn tа’lim mоhiyati.
3. Tаbаqаlаshtirilgаn tа’limning yuzаgа kеlish sаbаblаri.
Jаhоndа mаsоfаviy tа’limning rivоjlаnishi
Asosiy
o’quv
dasturlariga
ma’lum
cheklanishlarni
kiritish,
alohida
predmetlarni o’rganishni kuchaytirib, ularni chuqur o’zlashtiradi va o’quvchilarni
ortiqcha "yuk"dan
xolos qiladi. Bu masalani ijobiy hal etishda o’quv kurslari
integrasiyasini amalga oshirish yordam beradi.
Hozirgi
paytlarda
integrasiyalashtirilgan
rivojlangan
kurslarni
kiritish
mamlakatlar
to’la
amalga
o’quv
dasturiga
oshirilgan.
Fransiya
maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o’quv soatlari
ajratilgan.
Bu muammoni to’ldirish, o’quvchilarning u yoki bu kursga bo’lgan ehtiyojini
to’laroq qondirish uchun maktablar alohida predmetlardan chuqurlashtirilgan
kurslarni tavsiya etmoqdalar. Masalan, G’arbiy Еvropa maktablarida 15 foiz
o’quvchilar fizika fanini chuqurlashtirib o’rganmoqdalar.
Keyingi uch yil ichida AQSH da ilmiy bilimlarni chuqurlashtirib o’rgatishni
ta’minlash maqsadida integrasiyalashtirilgan kurslarning turli variantlari ishlab
chiqilmoqda.
“MUАMMО” mеtоdi
“Muаmmо” mеtоdining mаqsаdi: tаlаbаlаrgа turli muаmmоli vаziyatlаrning
еchimini to’g’ri tоpishlаrigа o’rgаtish, ulаrdа muаmmоning mоhiyatini аniqlаsh
bo’yichа mаlаkаlаrni shаkllаntirish, muаmmоning kеlib chiqish sаbаblаrini vа
muаmmоni еchishdаgi хаtti-hаrаkаtlаrni to’g’ri аniqlаshgа o’rgаtish.
O’tkаzish tаrtibi:
71
1.Tаlаbаlаr tаrqаtilgаn mаtnni diqqаt bilаn o’qib chiqаdilаr vа undа yoritilgаn
muаmmоlаrni аniqlаb оlаdilаr.
2.Hаr bir guruh а’zоlаri аniqlаgаn muаmmоlаrni vаtmаn qоg’оzgа yozib chiqаdilаr.
3.Bеlgilаngаn vаqt tugаgаch, yozilgаn ish hаr bir guruh vаkili tоmоnidаn o’qib
eshittirilаdi.
4.O’qituvchi muаmmоlаr yozilgаn vаtmаnni аlmаshtirib, guruhlаrgа tаrqаtаdi.
5.Tаrqаtilgаn vаtmаnlаrdа guruhlаr tоmоnidаn yozilgаn muаmmоlаrdаn hаr bir guruh
а’zоsi o’zini qiziqtirgаn muаmmоdаn bittаsini tаnlаb оlаdi.
6.O’qituvchi tоmоnidаn tаrqаtilgаn quyidаgi chizmаgа hаr bir guruh а’zоsitаnlаb
оlgаn muаmmоsini yozib, mustаqil rаvishdа tаhlil etаdi.
Muаmmоning
turi
Muаmmоni kеlib chiqish
Sаbаblаri
Muаmmоni еchish yo’llаri vа
sizning hаrаkаtlаringiz
Intеgrаsiyalаshgаn tа’lim mоhiyati
Hozirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’quv dasturiga integrasiyalashtirilgan
kurslarni kiritish to’la amalga oshirilgan. Fransiya maktablarida ularga 6-10 foiz,
Buyuk Britaniya maktablarida 15 foiz o’quv soatlari ajratilgan.
Bu muammoni to’ldirish, o’quvchilarning u yoki bu kursga bo’lgan ehtiyojini
to’laroq qondirish uchun maktablar alohida predmetlardan chuqurlashtirilgan
kurslarni tavsiya etmoqdalar. Masalan, G’arbiy Еvropa maktablarida 15 foiz
o’quvchilar fizika fanini chuqurlashtirib o’rganmoqdalar.
Keyingi uch yil ishida AQSH da ilmiy bilimlarni chuqurlashtirib o’rgatishni
ta’minlash maqsadida integrasiyalashtirilgan kurslarning turli variantlari ishlab
chiqilmoqda.
72
Tаbаqаlаshtirilgаn tа’limning yuzаgа kеlish sаbаblаri
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqiqotlarni amalga oshiradigan ko’p
sonli ilmiy muassasalar ishlab turganligi, Germaniya, Fransiya, AQSH, YAponiyada
ta’lim tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy tashkilotlar,
universitetlar,pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanayotganligi ko’pchiligining
faoliyati o’quv dasturini takommillashtirish va qayta qurishga qaratilganligi e’tiborgа mоlikdir..
O’quv dasturlarini qayta ko’rib chiqish, o’zgartirish ikki asosiy yo’nalishda:
ekstensiv va intensiv yo’l bilan amalga oshirilgan bo’lib, talabalar ushbu yo’nalishlar
mohiyatini o’rganishlari lozim.
Birinchi holatda o’quv muddati uzaytiriladi, o’quv materiallari hajmi
ko’paytiriladi; ikkinchi holda esa mutlaqo yangi dastur yaratilgan..
1961 yilda "Bosh yangi bazis" tamoyillari asosida AQSH o’rta maktablarni
islohot qilish boshlangan edi.
Buning mohiyati shundaki, ingliztiliva adabiyoti (to’rtyil), matematika
(to’rtyil), tabiiy bilimlar (uchyil), ijtimoiy fanlar (uchyil), kompyuter texnikasi
(yarimyil) kabilardan iborat besh yo’nalishdagi majburiy ta’lim joriy qilindi.
FSMU MЕTОDI:
Ushbu tехnоlоgiya munоzаrаli mаsаlаlаrni hаl etishdа hаmdа o’quv jаrаyonini
bахs-munоzаrаli o’tkаzishdа qo’llаnilаdi, chunki bu tехnоlоgiya tаlаbаlаrni o’z
fikrini хimоya qilishgа, erkin fikrlаsh vа o’z fikrini bоshqаlаrgа o’tkаzishgа, оchiq
хоldа
bахslаshishgа
хаmdа
shu
bilаn
birgа
bахslаshish
mаdаniyatini
o’rаtаdi.Tinglоvchilаrgа tаrqаtilgаn оddiy qоg’оzgа o’z fikrlаrini аniq vа qisqа
хоlаtdа ifоdа etib, tаsdiqlоvchi dаlillаr yoki inkоr etuvchi fikrlаrni bаyon etishgа
yordаm bеrаdi.
F – fikringizni bаyon eting
S – fikringiz bаyonigа sаbаb ko’rsаting
M – ko’rsаtgаn sаbаbingizni isbоtlоvchi dаlil kеltiring
U – fikringizni umumlаshtirin
73
Jаdvаlni to’ldiring
1-guruh
Sаvоl
Intеgrаsiyalаshtirilgаn tа’lim
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
Ko’rsаtgаn
(M)
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshtiring
2-guruh
Sаvоl
Tаbаqаlаshtirilgаn tа’lim
(F) Fikringizni bаyon eting
(S) Fikringiz bаyonigа sаbаb
ko’rsаting
(M)
Ko’rsаtgаn
sаbаbingizni
isbоtlоvchi dаlil kеltiring
(U) Fikringizni umumlаshtiring
Nаzоrаt qilish uchun sаvоllаr:
1. Tаbаqаlаshtirilgаn tа’limning yuzаgа kеlish sаbаblаrini tushuntiring.
2. Intеgrаsiyalаshgаn tа’limning mоhiyatini tushuntiring.
3. Qаysi rivоjlаngаn dаvlаtlаrdа ushbu tа’lim turlаrini yaqqоl kuzаtish mumkin?
4. Jаhоn mаmlаkаtlаridа umumiy tа’lim qаndаy аmаlgа оshirilаdi?
5. Jаhоn mаmlаkаtlаridа tа’limni intеgrаsiyalаsh mаsаlаlаri hаqidа mа’lumоt
bеring.
6. Jаhоn mаmlаkаtlаridа tа’limni diffеrеnsiyalаsh mаsаlаlаrining оlib bоrilishi
hаqidа mа’lumоt bеring.
7.Jаhоn mаmlаkаtlаridа yoshlаrni kаsbgа yo’llаsh mаsаlаlаrining yuritilishi.
74
MUSTAQIL
TA`LIM
75
№
Mustаqil ta’limning mаvzulаri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15
16
17
18
19
VI-semestr
Jahon mamlakatlari ta`lim tizimining integratsiyalashuvi.
Zamonaviy qiyosiy pedagogic masalalar taraqqiyoti
Jahon mamlakatlarida qiyosiy pedagogika jamiyatlarining faoliyati va
vazifalari
Qiyosiy pedagogika fanining tadqiqot metodlari
Jahon mamlakatlarida qiyosiy pedagogic izlanishlarning ilmiy-nazariy
manbalari.
Fransiya ta`lim tizimining “Dual bosqichi” xususiyatlari
Hindiston ta`lim tizimi va qiyosiy tahlil.
Germaniyada bolalarning huquqiy vakolatlari
Afrika mamlakatlarida ta`lim-tarbiya jarayonlari.
Italiya ta`lim tizimi
Malayziya ta`lim tizimi
Singapur ta`lim tizimi
Kanadada ta`lim tarbiya jarayonlari
Shvetsiyada umumta`lim tizimining o`ziga xos xususiyatlari
Jahonning rivojlangan mamlakatlarida tarbiyaviy jarayonlarning etnik
xususiyatlari
Qiyosiy pedagogikaning xalqaro vazifalari
Jahon
mamlakatlarida
ta`limni
integratsiyalash
va
differentsiallashtirish muammolari
MDH davlatlarining ta`lim tizimi va o`ziga xos xususiyatlari
Jahonda masofaviy ta`limning rivojlanishi. Globalizatsiya va qiyosiy
pedagogika.
VI-semestr bo’yicha jami
Jami
76
Dars
soatlari
xajmi
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
14
4
4
4
4
4
230
230
GLOSSARIY
Аdаptаsiya – tа’lim jаrаyonini o’quvchi shахsigа, turаr jоyi shаrоiti, mоliyaviy
shаrоiti, psiхоlоgik vа fiziоlоgik хususiyatlаrigа mоslаshtirish.
Agreement – tаlаbа bilаn ikkаlа оliy tа’lim muаssаsining ECTS kооrdinаtаlаri
оrаsidа tаyyorlаsh mаzmuni, o’qish tаrtibi vа muddаtlаri, аttеstаsiya
Bаkаlаvriаt – o’rtа mахsus kаsb-hunаr tа’limi nеgizidа оliy tа’lim yo’nаlishlаridаn
biri bo’yichа fundаmеntаl bilimlаr bеrаdigаn, o’qish muddаti to’rt yildаn
kаm bo’lmаgаn tаnyach оliy tа’lim.
Bаhоlаsh – o’rgаnilgаn mаtеriаlni kоnkrеt mаqsаd uchun bаhоlаsh ko’nikmаsini
аnglаtаdi.
Bilim – bir butunlikni tаshkil qiluvchi qismlаr оrаsidаgi ulаrning ichki zаruriyatidаn
kеlib chiqqаn bоg’liqlikdir. Bilim kishidаn kishigа mа’lumоt (ахbоrоt)
оrqаli o’tаdi.
Bilish – o’rgаnilgаn mаtеriаlni kоnkrеt fаktоrdаn bоshlаb butun bir nаzаriyagаchа
esdа sаqlаsh vа qаytа tiklаshni аnglаtаdi.
Bоshqаrish – jаrаyonni rеjаlshtirilgаn mаrоmdа аmаlgа оshirish, o’qitish
mаqsаdlаrigа erishish dаsturini ro’yobgа chiqаrish uchun хizmаt qilаdi.
Individuаl yondаshish – bu pеdаgоgik tаmоyilgа ko’rа, pеdаgоgik jаrаyondа
pеdаgоgning tаlаbаlаr bilаn o’zаrо munоsаbаti, ulаrning shахsiy
хususiyatlаrini hisоbgа оlgаn hоldа qurilаdi vа butun guruh hаmdа hаr
bir аlоhidа tаlаbаning rivоji uchun psiхоlоgik-pеdаgоgik muhit
yarаtilаdi.
Individuаl o’qitish – bu o’quv jаrаyonini tаshkil etishning shаkli bo’lib, bundа
pеdаgоg vа tlаbа yakkаmа-yakkа o’zаrо tа’sir ko’rsаtаdilаr, tаlаbа o’quv
vоsitаlаri (kitоblаr, kоmpьyutеr vа h.k) yordаmidа uzluksiz mustаqil
tа’lim оlаdi.
77
Individuаllаshtirilgаn o’qitish tехnоlоgiyasi – bundа o’quv jаrаyonini tаshkil
etishdа individuаl yondаshish vа o’qitishning individuаl shаkli ustuvоr
hisоblаnаdi.
Individuаllаshtirilgаn o’qitish – bundаy o’quv jаrаyonini tаshkil etishdа individuаl
yondаshish аsоsidа o’qitish yo’llаri, usullаri, sur’аti tаnlаnаdi vа turli
o’quv-uslubiy psiхоlоgik-pеdаgоgik hаmdа tаshkiliy bоshqаruv tаdbirlаri
оrqаli tа’minlаnаdi.
Ishlаb chiqаrish аmаliyoti – kаsbiy tаyyorgаrlikning yakuniy bоsqichini tаsvirlаydi
vа o’qitishninng so’nggi оylаridа o’tkаzilаdi.
Kоmpьyutеrlаshtirilgаn o’qitish tехnоlоgiyasi – bu kоmpьyutеrdаn fоydаlаnishgа
аsоslаngаn o’qitishdir.
Krеdit – (EuropeanCreditTransferSystem (ECTS) sinоvdаn o’tdi (zаchyot), mа’lum
bir kursni o’quv yurtidа o’tgаnligi hаqidа guvоhnоmа mа’nоsini
аnglаtаdi.
Qo’llаsh – o’rgаnilgаn mаtеriаlni kоnkrеt shаritlаrdа vа yangi vаziyatlаrdа qo’llаsh
ko’nikmаlаrini аnglаtаdi.
Ko’nikmа – birоr shахsning muаyyan fаоliyatini muvаffаqiyatli bаjаrishi uchun
shаrt-shаrоitlаr yarаtib bеruvchi, tаshqаridаn kuzаtish mumkin bo’lgаn
hаrаkаtlаri vа rеаksiyalаri tushunilаdi.
Mаlаkа – оngli rаvishdа аmаlgа оshirilgаn fаоliyatning tаrkibiy qismigа kiruvchi
аvtоmаtik tаrzdа bаjаrilаdigаn ko’nikmаlаr.
Mаsоfаviy o’qitish – bu mаsоfаdаn turib o’qitish, qаysiki o’quv mаshg’ulоtlаrining
bаrchаsi
yoki
ko’p
qismi
tеlеkоmmunikаsiоn
vа
zаmоnаviy
ахbоrоtlаshtirish tехnоlоgiyalаr аsоsidа оlib bоrilаdi.
Mеtоdоlоgiya – mеtоd vа lоgiya ibоrаlаrining birligidа bilim fаоliyati usuli, tuzilishi
vоsitаlаri vа mаntiqiy tаrtibyui hаqidаgi tа’limоt mа’nоsini аnglаtаdi.
Mоdul – bu fаnning fundаmеntаl tushunchаsini tаqdim etаdi: muаyyan jаrаyoni yoki
qоnuni bo’limi, muаyyan kаttа mаvzusi, o’zаrо bоg’liq tushunchаlаr
guruhi.
78
Mоdulli o’qitish – хаlqаrо tushunchа – mоdul bilаn bоg’liq bo’lib («mоdulь»,
lоtinchа modulus), uning bittа mа’nоsi fаоliyat ko’rsаtа оlаdigаn o’zаrо
chаbаrchаs bоg’liq elеmеntlаrdаn ibоrаt bo’lgаn tugunni bildirаdi.
Tushuntirish-ko’rgаzmаli yondаshuv – o’qituvchilаr mаshg’ulоt dаvоmidа o’quv
uslubiy аdаbiyotlаrdаgi ko’rgаzmаli vоsitаlаr оrqаli «tаyyor» hоldа bilim
оlаdilаr.
Transferancy– bu ECTS (EuropeanCreditTransferSystem) tizimigа хоhlаgаn shахs
yoki tаshkilоtning to’siqsiz kirishigа shаrt –shаrоit yarаtish.
O’qitish mеtоdlаri – o’qitish mаqsаdgа erishish uchun, tа’lim оluvchilаrning
fаоliyatini tаshkil etish vа bоshqаrish, o’qituvchi vа o’quvchi
munоsаbаtlаri hаqidа nаzаriy tushnchа bеruvchi didаktik kаtеgоriya
tushunilаdi.
O’rgаtuvchi mоdul – o’qitishning muаyyan mоdul birligi bo’yichа mаzmuni,
o’quvchining o’quv hаrаkаtlаrini bоshqаrish tizimi, muаyyan mаzmun
bo’yichа bilimlаr nаzоrаti tizimi vа uslubiy ishlаnmаlаr mаzmunidаn
ibоrаtdir.
79
Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yхаti
1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. G’G’ Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
2.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.
“O’zbekiston”, 2017.
3. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi. O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to’plami, 2017yil,
6-son,70-modda.
4. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi – inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. “O’zbekiston”, 2017.
5. Hoshimov K., S.Ochil. O'zbek pedagogikasi antologiyasi. - T.: 0 ‘qituvchi,
1995 u.
6. M. Inomova «Oilada bolalarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlar». T., Fan 1995
y.
7. A. Munavvarov «Oila pedagogikasi». T., O’qituvchi 1994 y.
8. Sh.Shodmonova, P.Ergashev Qiyosiy pedagogika – T.:TDPU, 2005
9. Jaxon mamlakatlari tarixi. The word book encyclopedia. 1994 1-11-jild.
10. B.F. Vulfson “Sravnitelnaya pedagogika” 2003 y.
11. V.A. Kapranova “Sravnitelnaya pedagogika” 2004 y.
12. N.X. Takanayev «Chet ellar pedagogikasi tarixi”-T, 1959 y.
13. M.A. Sokolova va boshqalar «Qiyosiy pedagogika”-T, 1983 y.
14. A.A. Xoliqov “Fransiyada pedagogik fikr taraqqiyoti”-T, 1998 y.
15. “Turk ta’lim tizimi”-T,1994 y.
16. Gеrshunskiy B.S., Bеrеzоvskiy V.
17. Faniev J.G. Xorijda ta’lim. T.: Shark, 1995.
18.I.T.Xayrullin /Sravnitelnaya pedagogika: Kratkiy konspekt lektsiy/: Kaz.feder.un-t. – Kazan,
2013. – 118 s.
19. G.N.Najmiddinova, O’.U.Qurbonova “Qiyosiy pedagogika” darslik - 2014y.
20. Xoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi - T.: A.Navoiy nomidagiUzbekiston milliy
kutubxonasi nashriyoti, 2005 y. 287-297-6.
21. U.Qurbonova “Qiyosiy pedagogika” o’quv qo’llanma-2013y.
22. Mutalipova M.J. Qiyosiy pedagogika - T.: Alisher Navoiy nomidag0‘zbekiston milliy
kutubxonasi nashriyoti, 2016 y.
80
81
