Boshlang’ich sinflarda
matematika fanidan to’garak
mashg’ulotlarini
olib boruvchi rahbarlar uchun
USLUBIY
QO’LLANMA
Ma’rifatga intilish – xalqimizning azaliy fazilatlaridan biri.
Farzandlarimizni bilimdon, irodasi baquvvat, iymoni mustahkam qilib
voyaga yetkazish, milliy istiqlol g’oyasini ular qalbi va ongiga singdirish,
yot va zararli g’oyalar ta’siridan saqlash, milliy va umumbashariy
qadriyatlar ruhida tarbiyalash eng asosiy vazifamizdan hisoblanadi.
Har qanday insonning, ayniqsa, o’qituvchining avvalo bolalarga,
fidoiyligi, izlanuvchanligi, kuchli bilim va salohiyati bo’lmasa, ishda
muvaffaqiyatga erishib bo’lmasdi.
Tuzuvchi: M.To’xtaxo’jayeva Namangan shahar xalq ta`limi
muassasalari faоliyatini metоdik ta`minlash va
tashkil etish bo’limi bоshlang’ich sinflar bo’yicha
uslubchisi
Taqrizchilar: Payzibayeva Muazzamxоn- Namangan vilоyat
xalq ta`limi bоshqarmasi bоshlang’ich sinflar
uslubchisi
Muharrir: I.Kamalоv- Namangan shahar xalq ta`limi
muassasalari faоliyatini metоdik ta`minlash va
tashkil etish bo’limi mudiri o’rinbоsari
Ushbu qo’llanma Namangan viloyati xalq ta'limi boshqarmasi
metоdik kengashining 27.08. 2015 йил 7/3__-sоnli qarоri bilan
fоydalanishga tavsiya etildi------------
2
MATEMATIKA FANIDAN
SINFDAN TASHQARI
TADBIRLAR
3
So’z boshi.
Buyuk O’zbekistonimizning istiqboli
ko’p
jihatdan o’qituvchiga,
uning
salohiyatiga, yosh
avlodni
o’qitish
va
tarbiyalash
ishiga
bo’lgan munosabatiga bog’liq. Chunki
o’qituvchining
kasbiy madaniyati,
pedagogik mahorati tufayli o’quvchi
fan asoslarini
puxta egallaydi.
Ma’naviy
jihatdan
rivojlanadi.
Insoniyat erishgan boy qadriyatlarga
suyangan holda kamol topadi.
4
Hozirgi
zamon fan va
texnika
taraqqiyotining rivojlanishi o’qituvchidan
ijodkor
bo’lishni,
fanning
muhim
muammolari
yuzasidan
erkin
fikr
yurita
olishni,
yangi
pedagogik
texnologiyalar
asosida
mashg’ulotlar
olib borishni talab qiladi.
Shaxsiy
izlanishlar
olib
borish
o’qituvchining
pedagogik
mahoratini
takomillashtirishning
muhim
omili
hisoblanadi.
Boshlang’ich
sinflarda
ishlaydigan
o’qituvchi
vatanparvarlik
burchini
to’g’ri anglaydigan, o’z ixtisosligiga doir
bilimlarni chuqur biladigan, milliy va
umuminsoniy qadriyatlardan, dunyoviy,
diniy ilmlardan ham xabardor, ma’naviy
barkamol bo’lmog’i lozim.
Xulosa
qilib
aytganda,
o’quvchi
shaxsini rivojlantirishda o’qituvchining
ahamiyati va ta’siri beqiyos.
Chunki
o’qituvchi
o’quvchi
bilimlarini,
tafakkurini
o’stiradi,
ijodiy
qobilyatlarini shakllantirishning asosiy
vositasi bo’lib qoladi.
5
Matematik to‘garak mashg’ulotlari haqida.
Matematika fani naqadar jiddiy, aniq, salobatli va har
qadamda, har bir ishda kerak bo’lishini e’tirof etmaydigan
odamni topib bo’lmasa kerak.
Vatanimiz
istiqlolga
erishgan
kundan
boshlab
hozirgacha matematik bilimlarni ongli ravishda, yuqori
saviyada egallash hamda uni kundalik ishlarda bevosita
tadbiq etish zaruriyati barcha kasbdagi kishilarga kundek
ravshan.Aytilganlardan
o’quvchilarga
ko’rinadiki,
yoqish-yoqmasligidan
matematika
fani
qat’iy
nazar,
matematik bilimlarni ongli o’zlashtirish va uni kundalik
turmushda qo’llay bilish har bir o’quvchi uchun zamon
talabidir.Ushbu mas’uliyatli vazifa muallimning zimmasiga
yuklangan bo’lgani uchun, har bir o’qituvchi o’z fanining
fidoiysi
bo’lishi,
o’qitish
jarayonida
mavjud
imkoniyatlardan mohirlik bilan foydalanishi, buning uchun
esa o’z ustida muntazam ishlashi lozim bo’ladi.
Muallimning muhim vazifalaridan biri o’quvchilardagi
matematika faniga bo’lgan loqaydlikni bartaraf etish, bu
fan ular o’ylaganidek qiyin va zerikarli bo’lmasdan,
naqadar qiziqarli va go’zal, jozibador va nafosatli
jumboqlarga boy ekanini o’qitish jarayonida namoyon
etish, matematikaning nafosat olamini har tomonlama
6
ochib
berishdir.
Jozibali
muammolarni
hal
etishga
ishtiyoqlari zo’rligini e’tiborga olib, xilma-xil qiziqarli va
mantiqiy masalalarni nasriy va nazmiy yo’l bilan bayon
etishi, nafis va ravon misralarda tushuntirishi, buning
uchun ularning o’zlari ham she’riyat va riyoziyot muxlisi
bo’lishlari
o’quvchilarining
matematikaga
qiziqishini
yanada orttiradi.
Yuqorida zikr etilgan masalalarni rejali ravishda
amalga oshirmoq uchun har bir muallim o’z o’quvchilariga
matematikadan to’garak tashkil etishi va muntazam
ravishda mashg’ulotlarni o’tkazib borishi zarur. To’garak
mashg’ulotlarida qadimiy allomalarning hayoti va ijodi
bilan tanishtirish, ularning matematika faniga qo’shgan
hissalaridan
xabardor
etish
bilan
o’quvchilarda
ajdodlarimizga nisbatan faxrlanish hissini uyg’otishga
harakat qilish lozim.
Matematik to‘garak matematikadan tizimli sinfdan
tashqari ishning eng ko‘p tarqalganidan biri. Uning asosiy
vazifasi – matematikaga alohida qiziqish
ko‘rsatgan
o‘quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish.
Matematik
to‘garak
ishi
qiziqarli
soatlaridan quyidagilar bilan farq qiladi:
7
matematika
Matematika
to‘garagiga
o‘quvchilar
tanlashda
ularning matematikaga nisbatan alohida qiziqishlarini,
moyilliklari
va
imkoniyatlarini
hisobga
olish
kerak.
Mustaqil ravishda ko‘rgazmali qurollar (abaklar, ba’zi
o‘yinlar
uchun
misollar
yozilgan
kartochkalar
va
boshqalar)
tayyorlaydilar,
matematika
kechalari
o‘tkazishga
tayyorgarlik
ko‘radilar
hokazo.
va
Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun oldindan uning
ish rejasini tuzish kerak. Namuna uchun ikkinchi yarim
yillikda
o‘tkazilgan
1-sinfda
ba’zi
to‘garak
mashg‘ulotlarining taxminiy rejalarinini keltiramiz.
I
mashg‘ulot.
1.
Qo‘shishga
oid
raqamlashni
bilishni
Rebuslarni
qiziqarli
o‘ylab
masalalar.
tekshirishga
oid
3.
topish.
100
2.
ichida
mashqlar.
4.
Тopqirlikni talab qiladigan masalalar. 5. Hazil masala. 6.
Тopishmoqlar. 7. Quvnoq sanoq (20 ichida) o‘yini.
II
mashg‘ulot.
1.
Rebuslarni
o‘ylab
topish.
2.
Тopqirlikni talab qiluvchi she’riy masalalar. 3. Geometrik
figuralarni tahlil qilishga doir mashqlar. 4. Hazil masala.
5. “Sonni to‘ldir” o‘yini.
III mashg‘ulot.
Dars tipidagi to‘garak mashg‘uloti.
8
1. Matematik o‘yinlar. Sehrli kvadrat. Тez
O‘yinni boshqarish,
va aniq hisoblash.
o‘quvchilarni qiziqtirish va sehrli kvadrat
tarixi bilan tanishtirish.
Mantiqiy fikrlash.
O’quvchilarni matematikaga qiziqtirishda, sonlar
ustidagi
amallarni
to’g’ri
bajarishlarida
sehrli
kvadratlardan foydalanish yaxshi natija beradi.
1.Tomoni
9
teng
uzunligi
3
birlikka
kvadratchalarga
teng
ajratamiz.
bo’lgan kvadratni
Bu kvadratchalarga
sonlarni shunday yozish kerakki:
1)har bir qatordagi;
2)har bir ustundagi;
3)har bir diagonaldagi sonlar yig’indisi bir xil bo’lsin.
Bunday kvadratlar sehrli kvadratlar deyiladi.
Sehrli kvadratlar quyidagi xossalarga ega:
1. Agar sehrli kvadratning barcha sonlarini biror songa
ko’paytirsak
yoki
bo’lsak,
kvadratning
“sehrliligi”
o’zgarmaydi.
2. Agar
sehrli kvadratning barcha
sonlaridan
bir
xil
sonni ayirsak yoki qo’shsak, kvadratning “sehrliligi”ga
zarar yetmaydi.
3. Ikkita
bir
xil
tartibli
kvadratchalardagi sonlar
sehrli
yig’indisidan
ham sehrli bo’ladi.
Shulardan biri birinchi shaklda berilgan.
9
kvadratlar
mos
tuzilgan kvadrat
Sehrli kvadrat.
34 4 22
30
Ushbu kvadratning bo'sh
kataklariga sonlarni shunday
joylashtiringki, har bir yo'nalishdagi uchta sonning yig'indisi
60 ga teng bo'lsin.
3,6,9,12,15,18,21,24,27 sonlarini
Ushbu kvadrat kataklariga
shunday joylashtiringki,
har bir yo’nalishdagi uchta
sonning yig’indisi 45 ga teng
bo’lsin.
Tez va aniq hisobla!
1+2+3+4+5+6+7+8+9=
(1+9)+(2+8)+(3+7)+(4+6)+5=
=4×10+5=40+5=45
10
Matematik o‘yinlar.
Matematik o’yinlar
bilim
o’quvchilarni
yanada
chuqurroq
olishlarida, ularning fikrlash qobilyatini o’stirishda,
qiziqishini, mantiqiy
tafakkurini
oshirishda, topqirlik,
ziyrakligini rivojlantirishda yordam beradi. O’quvchilarning
matematika faniga
qiziqishlarini orttirish uchun rang-
barang o’yinlardan
foydalanish maqsadga
muvofiq
bo’ladi. Ana shunday o’yinlar bilan mashg’ulot davomida
o’quvchilarning
zerikishiga
qo’ymaydi. Bunday o’yinlar
va
chalg’ishiga
yo’l
o’quvchilarni hozirjavoblikka,
chaqqonlikka o’rgatadi.
Birinchi sinfga kelgan kichkintoylar uzoq vaqt
jim o’tira olmaydilar, ular asosiy mashg’uloti o’yin
bo’lgan joy, uy va bog’chadan kelganlar. Ularni
birdaniga o’yindan mahrim qilib bo’lmaydi.
Shuning
uchun
biz
bolalarni
o’yin
orqali
tarbiyalashimiz kerak. Chunki bolalar o’yinda o’zaro
munosabatga kirishadilar, natijada ularning xulqatvori va
muomala
madaniyatida ijobiy sifatlar
tarkib topa boradi.
1-sinf matematika darslarida o’quvchilarning
og’zaki va yozma hisoblash malakalarini oshirishda
“O’rningni top”, “Yashiringan raqamlar”, “Bog’bon
11
bola”, “Zanjir bo’lib sanash”, “Jim”, “Narvoncha”,
“Sonni top”, “Zinama-zina”, “Qo’ziqorin” kabi o’yinlar
katta yordam beradi.
“O’rningni top”
o’yini quyidagicha o’tkaziladi.
Qizlar juft raqamlarni 2,4,6,8,10,
o’g’il bolalar toq
sonlarni 1,3,5,7,9 va (+), (-), (=) ishoralarini ishlab
doira shaklida turadilar. Xat tashuvchi qiz ularga
xat olib keladi.
Masalan: 3+1
4+2
5-2
“Ertak qahramoni kim?”
Bu
o’yinda
atrofdagi
raqamlarni
kvadrat
ichidagi
katakchalarga joylashtirish kerak. Natijada hamma
tomondan hisoblanganda 15 ga teng bo’lsin. Shunda
ertak qahramonining nomi chiqadi. “Bo’g’irsoq”.
“Topishmoq”
o’yini ham juda qiziqarli. Masalan,
hammasi bo’lib menda 5 ta cho’p bor, bir qo’limda 3 ta,
boshqasida nechtasi- deb o’quvchilar navbat bilan
aytadilar.
12
“Mehmon-mehmon”
mehmondo’st
–
bo’lishga,
o’yini
qizg’anchiq
o’quvchilarni
bo’lmaslikka
o’rgatadi.
Mehmondo’stning 8 ta olmasi bor edi, u ikki
o’rtog’ini mehmonga chaqirdi va olma berib mehmon
qildi. U mehmonlarga nechtadan olma berishi mumkin?
“Kim ko’p gul teradi?”
Ikki qiz doska oldiga chiqariladi. Stol ustiga qog’oz
gullar qo’yilgan bo’lib, bu gullar
orasiga misollar yozilgan. Har
bir o’quvchi tergan gullarining
javobini
doskaga
yozib
boradilar.
Qaysi
qizning
javoblari to’g’ri bo’lsa, shu qiz g’olib hisoblanadi.
Matematika
o’yinlaridan
mumkin.
darslarida
ham
Bu
“she’riy
foydalanish
o’yin
o’quvchilarni
og’zaki
malakalarini
oshirishga
ham
hisoblash
yordam
beradi.
13
topishmoq”
1. O’ynar 3 ta qiz bola.
Go’yo ochilgan lola,
Do’stlar keldi 5 ta,
Ayt, ular bo’ldi nechta?
2. Bog’dan terdik nok, olma,
Tingla, eshitmay qolma,
Besh savat bo’ldi yarmi,
Qancha bo’ladi jami?
“Kvadrat va tayoqchalar”
o’yini ham o’quvchilarni
o’ylashga, fikrlashga o’rgatadi. 10 ta, 11 ta, 12 ta
tayoqchadan 3 ta kvadrat yasash kerak. Bu o’yinni
hamma o’z partasida
bajaradi. Kim tez va to’g’ri
bajarsa, rag’batlantiriladi.
14
Mantiqiy masalalar.
Boshlang’ich
faoliyatining
sinf
o’quvchisida
rivojlanishida
ijodiy
o’quv-biluv
mazmundagi
topshiriqlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shulardan
biri mantiqiy masalalardir. Mantiqiy
yechish orqali o’quvchilarning
masalalarni
fikrlash qobiliyati
rivojlanadi, mulohaza yuritish, xulosa chiqarish kabi
xislatlar tarbiyalanadi.
1. 10 metrli yog’ochni bir metrli teng bo’laklarga
bo’lish uchun uni necha marta arralash kerak?
2. Agar songa yettini qo’shib, yig’gindini yettiga bo’lib,
bo’linmadan
yettini
ayirib,
ayirmani
yettiga
ko’paytirilsa, yetti hosil bo’ladi. Bu qanday son?
3. Soat sirtini shunday olti bo’lakka bo’lingki, har bir
bo’lakdagi sonlar yg’indisi
bo’lsin.
15
bir xil (o’zaro teng)
2. Rebuslar, krossvordlar, ko’gazmali qurollar.
Matematika darslarida olingan bilimlarni
chuqurlashtirish.
Rebus
Ushbu rebusni yechsangiz, Oymoma
haqidagi topishmoqni o’qiysiz.
1P+
,
+ga
16
t +
Ushbu krossvordni yechsangiz kalit so’zida
buyuk matematik olimning
ismi kelib chiqadi.
1. Uy parrandasi. 2.Tunni yoritadi. 3.
O’quv quroli. 4. Ilm maskani. 5. Ona yer.
6.Ilm o’rgatuvchi. 7. Bilim bulog’i.
8 …..-kechak.
17
O n
a
O n
a
O n
a
Har bir harfdan
boshqa
har bir harfga borish
mumkin bo’lsa, jadvaldan nechta ONA
so’zini o’qish mumkin?
Tez hisoblang
9 + 1 = 10 10 – 1 = 9
99 + 1 = 100 100 – 1 = 99
999 + 1 = 1000 1000 – 1 = 999
9999 + 1 = 10 000 10 000 – 1 = 9999
Buni quyidagicha davom ettirish mumkin:
9999 + 1 = ( 9900 + 99 ) + 1 = ( 99 + 1 ) + 9900 =
= 100 + 9900 = 10 000.
10 000 - 1 = ( 9990 + 10 ) - 1 =
9990 + ( 10 -1 ) =
= 9990 + 9 = 9999.
18
3. Matematik viktorina.
“Hamma narsalarni bilishni istayman”.
Murakkab masalalar. Тurli murakkab
masalalarni tayyorlash va viktorinani
boshqarish.
Matematik gazeta va viktorinalar.
Matematik gazeta, viktorinalarda har xildagi
matematik mazmunni o‘z ichga olgan topishmoq,
misol va topshiriqlar rasmlarda berilib qiziqish
xarakterida bo‘ladi. Viktorinada esa o‘quvchilarga
yechish
tavsiya
Javoblar
qilinadigan
belgilangan
topshiriq
vaqtda
beriladi.
o‘quvchilarga
yetkaziladi. Matematik konkurslar va viktorinalar.
Konkrus mavzusi va uni o‘tkazish vaqti oldindan
belgilanadi.
1.Murakkab hisoblashlarni eng qulay usul bilan,
taqqoslash yordamida hisoblash.
2. Mantiqiy masala va mashqlarni,
3. Тopqirlik, ziyraklikka oid mashqlar,
4. Hisoblashlari murakkab bo‘lgan masalalarni
19
5. Sharq mutafakkirlari merosiga oid bayon
qilishlar, algebraik, geometrik shakllar mazmunini
yoritishga oid topshiriqlar.
Matematik viktorinalar – gazetalardan farqli
ravishda faqat
o‘quvchilarga yechish uchun
berilgan masalalar va savollardan iborat bo‘ladi.
Javoblar yozma ravishda ma’lum vaqt ichida
o‘qituvchi tomonidan g‘olib o‘quvchi aniqlanib e’lon
qilib boriladi.
Matematik devoriy gazeta, viktorinalar, odatda
“Matematik burchak” deb ataluvchi joyga osib
qo‘yiladi,
bu
burchakda
Vatanimiz
yutuqlarini
ifodalovchi sonli ma’lumotlar ham berib boriladi.
“Bilasizmi?” ruknida qiziqarli materiallar beriladi.
Masalan:
1. Odamning bo‘yi bir kunda 1 sm dan 6 sm
gacha o‘zgarishi mumkin.
2.Agar odam tanisadi barcha temir miqdori
yig’ilsa, og’irligi bitta mix og’irligicha keladi.
3. Dunyodagi eng uzun temir yo‘l 9302 km ni
tashkil etadi.
20
4.Dunyoda okeanlar suvida
tonnagacha kumush bor.
13300
mln
5. Odam tanasida 50 litrgacha suv bo’lishi
mumkin.
Matematika
burchagini
tashkil
o‘quvchilar va ularning ota-onalari
yordamida amalga oshirilishi mumkin.
qilishni
faolligi
4. Matematika ertaligi.
“Raqamlar olamiga sayohat”.
Bolalar raqamlar olamiga
sayohatga
yo’l
oladilar. Yo’lda urushib-tortishib turgan raqamlarga
duch kelishibdi.
“1”raqami: Hisobning ibtidosin
Ifodalar suratim
Nol qo’yilsa yonimga
O’n bor ortar qiymatim
“2” raqami:.Do’stlar meni yozishda
Qalam hech uzilmaydi
To’ntarib qo’ysalar ham
Qiymatim o’zgarmaydi.
21
“3” raqami: Uch xonali sonlarning
Eng kichigi bo’laman
Nol yozilsa so’ngimga
Rosa mingga to’laman
“4” raqami: Bordir sakkizta oshnam
Barisi ham mendan kam
Gar o’ngacha sanasang
Meni aytmay qo’ymaysan
“5” raqami: Aylanma jismlar hech
Usiz kun ko’rolmaydi
Qiymatidir taqribiy
Hech aniq bo’lolmaydi.
“6” raqami: Men oltiman polvonman
Sonlar ichra yagona
Lek to’ntarib qo’ymangiz
Tanimayin qolmangiz.
“7” raqami: Nomim yetti deyilar
Sevib tilga olinar
Maqollarda juda ko’p
Nomim tilga olinar
22
“8” raqami: Boshqa songa qaysi son
Bo’linmay qilar sarson
Bu mendir gar bilsangiz
Hech unutib qo’ymangiz.
“9” raqami: Menchi aka to’qqizman
Ukam bordir sakkizta
Gar topmoqni istasang
Sakkizga bir qo’shsang bas
“0” raqami: Ha men nolman. Men puchman,
bo’m-bo’shman
biror
songa qo’shilsam ham,
ayrilsam ham hech qanday natija yo’q. Lekin
raqamlarning ortida tursam… Eheee. Hozircha
men jim.
Raqamlar bolalarga deyishadi: Bolajonlar
nolning o’rnini topishiga yordam berasizmi?
Bolalar javob beradilar.
Raqamlar:
Bizlarni matematika faniga kim
kiritganini bilasizmi?
U kishi
buyuk bobomiz,
yurtdoshimiz, beqiyos o’zbek olimi – Abu Abdulloh
ibn Muso Al-Xorazmiydir.
23
Keyin raqamlar va bolalar xayrlashadilar.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10`
5. Mashhur matematik olimlarning hayoti va
faoliyati. Olimlarning matematikaga
qo‘shgan hissasi, matematika tarixini
chuqur o‘rganish.
Xalqimiz jahon faniga o’nlab qomusiy olimlarni bergan
Al-xorazmiy, Ahmad-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Ali ibn Sino, Imom Al-Buxoriy, Mirzo Ulug’bek kabi ulug’
allomalarimiz
fan
xazinasini
bebaho javohirlar bilan
boyitdilar. Ularning yozgan asarlari ko’p tillarga tarjima
qilingan.
Olimlardan biri Beruniy haqida: U ”qiziqqan sohalarini
sanab chiqishdan ko’ra, qiziqmagan sohasini sanab
chiqish osonroq” deb yozgandi. Beruniy matematika,
astronomiya, tarix, geografiya kabi juda ko’p fanlarga oid
nodir
chuqur
shunday
deb
mazmunllli
yozgan
kitoblar
yaratdi.
Beruniy
ekanlar: “Mening
hamma
istaklarim, butun vujudim ilm tarqatishga qaratilgandir
24
va
men
buni o’zim uchun eng
ulug’
baxt
deb
bilaman”.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (taxminan 783-850yillar) asli Xiva shahridan bo'Iib, matematika, astronomiya,
geografiya va boshqa fanlar sohasida barakali ijod qildi hamda
"aljabr" (algebra) fani va "algoritm" tushunchasiga asos soldi.
"Algebra” so'zining o'zi esa uning "Kitab al-Jabr valmuqobala" (Tiklash va qiyoslash kitobi) degan risolasi
nomidan olingan. Uning arifmetikaga oid risolasi hind
raqamlariga
asoslangan
bo'Iib,
hozirgi
kunda
biz
foydalanadigan o'nlik pozitsion hisoblash tizimi va shu
tizimdagi amallarning Yevropada tarqalishiga sabab bo'ldi.
Olimnining "Al-Xorazmiy" nisbasi esa "algoritm" shaklida
fanda abadiy o'rnashib qoldi. Uning XII asrdayoq lotin tiliga
tarjima qilingan “Zij" (Astronomik jadvallar), "Hisob al-Hind".
"Quyosh soati haqidagi risola" va boshqa asarlari Sharq va
25
G'arb
mamlakatlarida
o'rta
asrlar
ilmiy
tafakkurining
taraqqiyotiga samarali ta'sir ko'rsatdi.
Jahon madaniyatiga o’zining ulkan hissasini qo’shgan, tibbiyot
ilmini yanada yuqori pog’onaga ko’targan Abu Ali Ibn Sino 980-yilda
Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilgan va 1037-yilda Isfahon
shahrida vafot etgan. Abu Ali Ibn Sino 16-18 yoshlarida mashhur
hakim
(tabib)
darajasiga
ko’tarilgan.
Ibn
Sinoning
yaratgan
450 asaridan bizgacha faqat 160 tasi yetib kelgan. Olimning asarlari
o’rta asrlarda Yevropada ilmiy til hisoblangan lotin va boshqa tillarga
tarjima qilingan. Ibn Sinoning tibbiyotga oid qomusiy asari “Kitob alqonun fit-tib” lotin tilida 30 martadan ortiq nash etilib, u o’rta asrlarda
sharqdagina emas, balki g’arb mamlakatlarining universitetlarida ham
tibbiyotdan yagona qo’llanma bo’lib xizmat qilgan.
26
O’rta asrlarda tabiiy-ilmiy bilimlarni rivojiga katta hissa qo’shgan,
keyinchalik asarlari g’arb olimlari tomonidan chuqur o’rganilgan. Abdul
Abbos Axmad ibn Kasr Al-Farg’oniyning tarjimai holi to’g’risida to’liq
ma’lumotlar juda oz. U taxminan 797-yilda Farg’onada tug’ilgan va
taxminan 865-yilda vafot etgan. Axmad Al-Farg’oniy Damashqda,
Qoxirada va Bag’dodda “Bayt ul xikma” – “Donishmandlar uyi” da
Muso Xorazmiy hamda boshqa buyuk olimlar bilan hamkorlikda ilmiy
izlanishlar
olib
brogan.
Al-Farg’oniyning
lotinlashtirilgan
nomi
“Alfarganik” shaklida mashhhur bo’lgan. Al-Farg’oniyning asosiy
astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi” XII
– XIII asrlarda evropada lotin tiliga “Alfarganis” nomi ostida va boshqa
tillarga tarjima qilingan. Bu asar bir necha asr davomida darslik sifatida
foydalanilgan va evropaning nufuzli universitetlarida astronomiya fani
bo’yicha maruzalar uning asosida qo’llanilgan.
27
7. Ekskursiyalar. Тarixiy muzeylarga
sayohatlarga olib borish.
Matematik ekskursiyalarning maqsadi – aniq hayotiy fakt va
taassurotlarni talab qilish.
Ekskursiya
o‘tkazishdan
maqsad
nimaligi
bolalarga
tushunarli bo‘lishi nihoyatda muhimdir, shunday
bo‘lganda
bolalar oldindan nima qilishlari kerakligini va o‘zlarini qanday
tutishlari kerakligini bilib oladilar.
Maktabning joylashgan o‘rniga qarab bolalar bilan har xil
ustaxonalarga, fabrikalarga, kombinatlarga, fermalarga, jamoa
xo‘jaligi va davlat xo‘jaligi va boshqa joylarga ekskursiyalar
o‘tkaziladi.
Qurilish materialidan foydalanish, mashinalardan, ishchi
kuchlaridan
va
boshqa
narsalardan
foydalanish
haqida
masalalar tuzish va yechish mumkin. Shunday masalalardan
ba’zilarini keltiramiz:
1. Bir soatda ekskavator 4 m uzunlikda poydevor
chuqurligini kavlaydi. Shunday ish unumi bilan u 7 soatda
qancha chuqurlik (o‘ra) kovlaydi?
28
2. Qurilishga yuk tashishda 4 ta avtomashina ishlamoqda.
Ularning har birida bitta haydovchi va ikkita yukchi ishlaydi.
Material tashishda hammasi bo‘lib qancha odam band?
Ekskursiyadan olib kelingan qurilish materiallaridan mehnat
darslari uchun stendlar tayyorlashda foydalanish mumkin,
bunda binolarning maketlarini tayyorlash ham mumkin.
Boshlang`ich sinf o`quvchilari orasida ba`zan karra jadvalini
o`rganishga qiynaladigan bolalar ham uchrab turadi.Ana
shunday
vaziyatda
o`qituvchining
izlanuvchanligi
va
ijodkorligi bolajonlarga mavzuni tez va oson o`zlashtirishga
yordam beradi.Men har bir dars jarayonida o`quvchilarning
yoshiga mos ,qiziqarli ,hazil-mutoyiba tarzidagi she`riy
misralarni o`ylab topishga harakat qilaman.She`r yodlayotgan
bola bir vaqtning o`zida ham mehnat ,ham o`yin zavqidan
bahra
oladi
hamda
uning
diqqati
jamlanadi
,xotirasi
mustahkamlanadi, nutqi ravon bo`ladi.
Barcha mavzular bir xillikdan qochgan holda o`yinlar
orqali
olib
borilsa
erishamiz.Qo`yidagilarni
albatta
siz
ham
yaxshi
natijalarga
qo`llab
ko`ring,aziz
hamkasblar.
O`qituvchi: - Aziz o`quvchilar karra jadvalini o`rganishga
qiynalyapsizmi?.
Karra
jadvalini
29
shoshmasdan,tushunib
yodlasangiz
hech
ham
qiynalmaysiz.Keling
birgalikda
kayfiyatimizni ko`targan holda mana bunday she`riy tarzda
yodlaymiz.
1. Birlashing birlikda kuch,
Yetti karra to`qqiz oltmish uch.
2. Terak shoxi bo`lar mo`rt,
Ikki karra yetti o`n to`rt.
3. Ikki yarim bir yorti,
Olti karra olti o`ttiz olti.
4. Sanashni o`rgan oyqiz ,
Yetti karra yetti qirq to`qqiz.
5. Egri yo`ldan yugurma ,
Besh karra to`rt yigirma.
6. O`rmonda yurar ukki,
Olti karra yetti qirq ikki.
7. Senimi shoshmay tur,
Uch karra yetti yigirma bir.
8. Matematikada juda ko`p sir,
To`qqiz karra to`qqiz sakson bir.
9. Tishlarim bor o`ttiz ikki,
Ikki karra olti o`n ikki.
30
Bir soatlik namunaviy dars ishlanmasi
I.
Mavzu: 100 sonini hosil qilish.
II.
Maqsad:
a) fanga bo’lgan qiziqishlarini oshirish, o’quvchilarni ijodiy
fikrlashga, muammolarni yechishga, maqsadli qarorlar qabul
qilishga o’rgatish.
b) mavzu asosida misol-masalalar yechdirish, o’quvchilar olgan
bilimlarini mustahkamlash, amalga qo’llay olishga o’rgatish.
c) Mustaqil fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish, ularning
qobliyatlarini takomillashtirish, hisob-kitob malakalarini
o’stirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, o’tmishga hurmat
bilan
qarashga,
yurtimizning
tarixiy
qadamjolarini
asrab-
avaylashga o’rgatish.
III. Dars turi: bilim beruvchi
IV. Usul:
an’anaviy
V. Uslub: aralash
VI. Dars jihozi: Mavzuga oid rasmli ko’rgazmalar, darslik, bolalarni
rag’batlantirish uchun “rag’bat” va “jarima” kartochkalari, quticha,
test.
Dars rejasi:
1. Tashkiliy qism:
Psixologik muhit
yaratish.
2. Guruhlarga ajratish.
3. O’tilgan mavzuni mustahkamlash.
4. Yangi mavzu.
5. Matematik diktant.
6. Boshqotirma .
31
7. Dam olish daqiqasi.
8. Yangi mavzuni mustahkamlash.
9. Uy ishi.
10.
Baholash.
11.
Darsni yakunlash.
Darsning borishi:
1. Tashkiliy qism. Psixologik iqlim yaratish.
O’qituvchi: (o’qituvchilarga dars matematika ekanligini aytadi, daftar va
darslik, o’quv qurollari parta ustiga chiqariladi.)
Soy bo’yida ezllab buloq,
Borisharlar, bir echki-yu uloq,
Aytchi, o’g’lim ...
Ularda bor bir nechta, oyoq,
Nechta quloq hamda tuyoq?
1-o’quvchi: 3 x 4 = 12 (oyoq)
2-o’quvchi: 2 x 3 = 6 (quloq)
3-o’quvchi: 3 x 8 = 24 (tuyoq)
Bolalarning darsga tayyorgarligini tekshirish. Aylanma daftarlarni
almashtirish.
2.
O’quvchilarni
guruhlarga
ajratish
o’quvchilar uchta guruhga bo’linadi va ularga
nom beriladi.
O’quvchilarning
yashil
aylana
javoblari
(doiracha)
qizil
chalar
va
bilan
rag’batlantiriladi va ular qutichalarga solib
boriladi.
Darsning
aylanachalar
soni
oxirida
aniqlanadi
to’plangan
va
qo’yiladi.
32
ball
Savol: (3 ta guruhga)
1. 2 ta 2 xonali sonlar orqali 1000 sonini hosil qiling.
I. 54 + 46 =
II. 34 + 66 =
III. 72 + 28 =
3.O’tilgan mavzu test orqali mustahkamlanadi.
4.Yangi mavzu: (O’qituvchi mavzuni doskaga 1-misol orqali yozib
tushuntiradi)
1-misol
46 + 54
50 + 40 =
4 + 6 =
90 + 10 =
46 + 54 = 100
54 + 46 =
54 + 40 = 94
94 + 6 = 100
54 + 46 = 100
2-masala: (Darslikdagi misol masalalar bajariladi, 3 la guruh o’quvchilari
qatnashadi).
Tasviriy san’atda – 34 nafar
Musiqada -?, ↑ 16 ta ortiq
Ikkalasida -?
50
Yechish: I - 34 + (34 + 16) = 84 (n)
II. 1) 34 + 16 = 50 (n)
2) 34 + 50 = 84 (n)
Javob: Ikkala to’garakka 84 nafar o’quvchi qatnashgan.
3-misol.
Q. 90 80 70
74
40
50
60
20
Q. 10 20 30
26
60
50
40
80
Y. 100
33
4-masala. (3 ta guruhga
“mustaqil ish” qilib beriladi. Tez va xatosiz
bajargan o’quvchi guruhiga rag’bat kartochkasi oladi.)
Bor edi – 100 kg un.
Ishlatidi – 60 kg.
Qoldi -?
Javob: 40 kg un qolgan.
5- misol (3 ta guruhdan 3 ta o’quvchi doskaga chiqib misol yechadi).
62 + 38 =
46 + 54 =
50 + 50 =
72 + 20 =
74 + 26 =
87 + 13 =
5. Matematik diktant.
3 ta o’nlik, 8 ta o’nlik 5 ta birlikdan iborat bo’lgan sonni yozing.
6. Boshqotirma.
O’rdak bir oyoqda turganda 3 kg.ga teng keladi. Ikki oyoqqa tursachi?
Uch kg paxta o’girmi yoki kg taxta?
Bitta tuxum uch minutda pishadi. To’rttasi necha minutda pishadi?
7. Dam olish daqiqasi . (Bunda o’quvchilar hayolan toqqa chiqadilar va
savatchalarga qo’ziqorin teradilar. Doskaga shu manzara tasvirlangan rasmli
ko’rgazma bo’ladi).
8. Yangi mavzuni mustahkamlash.
1) 1-qo’shiluvchi ma’lum, 2-qo’shiluvchini topish uchun nima
qilamiz?
2) 100 sonining teng yarmi nechaga teng?
3) 1-son 18, 2-son undan 8 ta kam ikkala sonning yig’indisini toping?
4) 8 sonidan oldin va keyin keladigan sonlarni top?
9. Uy ishi. 100 sonini hosil qilishga doir masala tuzib, yechib kelish.
34
10. Guruhlar toplagan ball yakunlanadi, o’quvchilar baholanib eng g’olib
guruh aniqlanadi.
11. Darsni yakunlash.
35
36
