ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ТИББИЁТ АКАДЕМИЯСИ “ТАСДИҚЛАЙМАН” Ўқув ишлари бўйича проректор, профессор Тешаев О.Р._________ “____” _________________2017 йил КАФЕДРА: ЖАМОАТ САЛОМАТЛИГИ, СОҒЛИҚНИ САҚЛАШНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА БОШҚАРИШ Фан: «ВАЛЕОЛОГИЯ» ДАВОЛАШ ВА ТИББИЙ - ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТИ 7-КУРС ТАЛАБАЛАРИ УЧУН ЯГОНА УСЛУБИЙ ТИЗИМ МАВЗУ: ВАЛЕОЛОГИЯ ҲАҚИДА ТУШУНЧА, УНИНГ ФАН СИФАТИДА ЎҚИТИЛИШИ Мавзуси бўйича амалий машғулот ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Тошкент–2017 Тузувчилар: Рустамова Х.Е. – ТТА, Жамоат саломатлиги, соғлиқни сақлашни ташкил этиш ва бошқариш кафедраси мудири профессор, т.ф.д. Каримбоев Ш.Д. – ТТА, Жамоат саломатлиги, соғлиқни сақлашни ташкил этиш ва бошқариш кафедраси доценти, т.ф.н. Умаров Б.А. – ТТА, Жамоат саломатлиги, соғлиқни сақлашни ташкил этиш ва бошқариш кафедраси доценти, т.ф.н. Тақризчилар: Азимов Р.И. - ТТА, Жамоат соглиғини сақлаш мактаби доценти, т.ф.н. Искандарова Ш.Т – Тошкент Педиатрия Тиббиёт институти, “Жамоат саломатлиги, соғлиқни сақлашни ташкил этиш ва бошқариш” кафедраси мудири т. ф. д. Кўриб чиқилди ва келишилди. Азизова Ф.Ҳ.- ТТА ўқув бўлими бошлиғи, профессор ТТА “Тиббий-профилактика фанлари циклопредмет секцияси” раиси, профессор ______________ Б.М. Маматқулов “-------” -------------------- 2017 йил ТТА Илмий - услубий кенгаши баённомаси ТТА Илмий Кенгаши « “_______”_____________ 2017 йил Профессор Боймуродов Ш.А. » ___________2017 й Машғулот № 1. ЎҚУВ МАШҒУЛОТИДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ МОДЕЛИ Мавзу: Валеология ҳақида тушунча, унинг фан сифатида ўқитилиши. Таълим бериш технологияси (амалий машғулот). Вақт: 315 дақиқа Талабалар сони: 8-10 та. Ўқув машғулотининг шакли ва Амалий машғулот тури Ўқув машғулотнинг тузилиши 1.Кириш қисми. 2.Назарий қисм. 3.Аналитик қисм: - Кейс стади - Тестлар 4.Амалий қисм. Ўқув машғулотининг мақсади: Валеолоя фанини, ахолии саломатлигига индивидуал ёндошишни билиш талабаларнинг тиббиётнинг ушбу сохасига булган кизикишини орттиради. Фаннинг келиб чикиш тавсилотлари, мамлакатимиз тараккиётида вужудга келаётган узгаришлар, ахоли саломатлигига индивидуал ёндошиш талабаларда инсонпарварлик хиссини кучайтиради. Айни пайтда мазкур муаммолар уларнинг келажакдаги фаолиятида ахолии саламатлигига нисбатан маъсулиятини оширади. Талаба билиши лозим: Валеологиянинг мустакил фан сифатида шаклланишидаги тарихий ривожланиши хакида тасаввурга эга булиши ; Бошка фанлар ичида валеологиянинг тутган урнини билиш; Валеологиянинг ривожланишининг асосий йуналишларини билиш; Касаллик ва саломатликка таъриф бериш; Индивидуал ва гурух саломатлигининг асосий белгиларини билиш; Индивидуал ва жамоат саломатлигига билиш. Талаба бажара олиши лозим: таъсир омилларни 1. Алохида касалликларнинг ривожланишида хавф омилларини аниклаш максадида социологик суров утказиш усулини ташкил этишни Ўқитиш фаолияти натижалари: Педагогик вазифалар 1. Валеологиянинг мустакил фан сифатида шаклланишидаги тарихий ривожаланиши билан танишиш. 2. Бошка фанлар ичида валеологиянинг тутган урни 3. Валеологиянинг ривожланишининг асосий йуналишлари билан таништириш 4. Касаллик ва саломатликка таъриф бериш 5. Индивидуал ва гурух саломатлигининг асосий белгиларини тушунтириш; 6. Индивидуал ва жамоат 7. саломатлигига таъсир омилларни тушунтириш 8. Алохида касалликларнинг ривожланишида хавф омилларини аниклаш максадида социологик суров утказиш усулини ургатиш. Валеологиянинг мустакил фан сифатида шаклланишидаги тарихий ривожланиши хакида тасаввурга эга булиши Бошка фанлар ичида валеологиянинг тутган урнини билиш Валеологиянинг ривожланишининг асосий йуналишларини билиш Касаллик ва саломатликка таъриф бериш Индивидуал ва гурух саломатлигининг асосий белгиларини билиш; Индивидуал ва жамоат саломатлигига таъсир омилларни билиш. Таълим усуллари Маъруза, ақлий намойиш, амалий иш усули, китоб билан ишлаш, суҳбат, таълимий ўйин, Кейс-стади хужум, ҳикоя, кўрсатма бериш,. Жамоавий, гуруҳларда ишлаш, (“Биргаликда ўқиймиз”, ”Ўйлангжуфтликда ишланг, фикр алмашинг”), якка тартибли. Доска-стенд, ёзув тахтаси, модел, график, диаграммалар, чизма, схема, эслатма, назорат варағи, матнлар Махсус техника воситалари билан Таълим шакли Таълим воситалари Таълим бериш шароити Мониторинг ва баҳолаш жиҳозланган, гурухли шаклларда ишлашга мўлжалланган хоналар. Оғзаки сўров: тезкор сўров, ёзма сўров, тест. ЎҚУВ МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ. Иш фаолият босқичлари ва Таълим берувчи Таълим вақти олувчилар 1.1.Мавзунинг номи, мақсади ва Тинглайдилар 1-босқич. кутилаётган натижаларини етказади. ва ёзиб Ўқув бўйича асосий оладилар. машғулотига Мавзу тушунчалар:Валелогия фани ҳақида кириш тушунча беради ва унинг таснифлари (45 дақиқа) ҳамда назарий асослари, назарий 20 дақиқа вазифаларини ўргатади. Машғулот режаси билан таништиради. 5 дақиқа 1.2.адабиётлар рўйхатини беради. Тинглайдилар ва ёзиб оладилар. 15 дақиқа 1.3. Талабаларни ақлий хужумга тортиш Саволларга учун жонлантирувчи саволлар беради. жавоб Амалий машғулот режаси тузилишига берадилар ва қараб таълим жараёнини ташкил этиш тинглайдилар. бўйича ҳаракатлар тартиби баён қилинади. 5 дақиқа. 1.4.амалий машғулотда талабалар Тинглайдилар. фаоллигини баҳолаш мезонларини эълон қилади. 2.1. талабалар билимини фаоллаштириш Саволларга 2-босқич. Асосий қисм мақсадида мавзунинг асосий тушунчалари жавоб берадилар. (180-дақиқа). бўйича тезкор сўров ўтказади. 30 дақиқа. 45 дақиқа. 2.2. кейс материалларини муҳокама Муҳокама қилишни ташкиллаштиради, ишлаш қиладилар, қоидаси, вазиятларни тахлил қилиш аниқлаштирувчи чизмаси, муаммоларни ифодаланишига саволлар эътибор беришларига қаратади. берадилар. 15 дақиқа. 2.4. тестларни якка тартибда ишлайдилар. Мустақил равишда тахлил қилиш варағини тўлдирадилар, муаммони ечадилар. 45 дақиқа. 2.5. талабаларга кўргазмали қуролларни Тестни 3-босқич. Якуний (45 дақиқа) 25 дақиқа 15 дақиқа 5 дақиқа кўрсатиш (слайдлар, ламинантлар, муҳокама презентация ва б.қ.) уларни изоҳлаш. қиладилар, тақдимот қиладилар, бошқа талабалар мунозарада иштирок қиладилар, саволлар берадилар. 3.1. хулоса: мавзу бўйича хулоса Тинглайди. қиладилар. 3.2.фаол талабалар баҳоланади, бўйича баҳолаш эълон қилинади. гуруҳ Ўзларини ўзлари баҳолайдилар. 3.3. мустақил тайёргарлик кўриш учун Саволлар саволлар ва топшириқлар берадилар. берадилар ва топшириқларни ёзадилар. 1.КИРИШ 1.1. Машғулотни ўтказиш жойи ва жиҳозланиши. Махсус техника воситалари билан жиҳозланган хоналар, тегишли жадваллар, схемалар, слайдлар, ўргатувчи ва назорат қилувчи дастурлар, ССВнинг буйруқлари, методик қўлланмалари ва бошқалар. 1.2.Мотивация. Валеология интегратив фан булиб, тиббиётнинг турли сохаларинидан, психология, философия ва бошка фанлар натижаларидан фойдаланади. Булажак умумий амалиёт шифокори узи хизмат курсатаётган ахолининг саломатлик даражасини аниқлай олади ва сифатли тиббий ёрдам кўрсатади. 1.3.Ташқи ва ички фанлараро боғлиқлик. Валеологияни укитиш жараёни талабаларнинг биология, анатомия,физиология, терапия, психология ва философия фанларидан олган билимларига асосланади. 2.НАЗАРИЙ ҚИСМ. Валеология ( Valeo-саломатлик, соглом булиш ) жамоат, индивидуал шахс саломатлиги ва уларни сақлаш, мустахкамлаш ҳамда бошқариш усулларини ўрганиш тўғрисидаги фан.Бу атамани биринчи бўлиб И.И. Брехман ( 1982й) индивидуал саломатликни ўрганувчи фан сифатида киритди ва биринчи услубий мақола ёзди. Валеология интегратив фан бўлиб, тиббиётнинг турли сохаларини; психология, философия ва бошқа фанлар натижаларидан фойдаланади. Философия фанлари доктори, тиббиёт фанлари доктори валеология фанининг асосчиларидан бири Академик В.И. Петленко томонидан биринчи валеология кафедраси Санкт- Петербург шаҳридаги врачлар малакасини ошириш институти баъзасида ташкил қилинди. Кейинчалик Ленинград Тиббиёт Академиясида талабаларга ўқитиш учун фан сифатида киритилди. Ҳозирги вақтда валеология фани ўрта ва олий-махсус ўқув юртларининг ўқитиш дастурига киритилди. Новгород Давлат Университети ректорининг 1995- йилдаги буйруғига асосан « Валеология ва тиббиёт билимлари асослари» фани, тиббий йўналишга алоқаси бўлмаган барча йўналишлар ва мутахассислар учун ўрганиши шарт бўлган фан сифатида кўрсатилган. Саломатлик нима? Саломатликнинг бир қанча тушунчалари мавжуд бўлиб, уларнинг маъноси авторларнинг профессионал нуқтаи назари билан аниқланади.Ҳар томонлама фалсафий, кенг қамровчи ва аниқ тушунча 1948й ВОЗ томонидан қабул қилинган : Саломатлик- бу нафақат бирор бир касалликнинг ёки жисмоний нуқсоннинг йўқлиги эмас, балки физиологик, рухий ва ижтимоий тўлиқ таъминланганлик ҳолатидир. Физиологик нуқтаи назардан қуйидагича таърифланади: Инсоннинг индивидуал саломатлиги патологик холатларнинг йўқлиги фонида, организмни нормал ҳолатларини ва функцияларини атроф муҳит билан узвий боғлиқлигидир. ( Г. З. Демчинкова, Н. Л . Полонский ) Инсонларнинг индивидуал саломатлиги- организмнинг барча тизимлари ҳаёт фаолиятига оптимал шароит яратувчи, организмда борадиган барча алмашинув жараёнларини гармоник бирлигидир. ( А.Д. Адо) Саломатлик – бу организмнинг физиологик, биологик, психологик функцияларининг сақланиши, ривожланиш жараёнлари ва инсонлар ҳаётининг максимал давомийлиги, инсоннинг ижтимоий фаоллигидир. ( В. П. Казначеев. ) Саломатлик бу – организмни тузилиши ва функцияларидаги белгиларнинг гармоник йиғиндиси бўлиб, организмнинг атроф муҳит билан оптимал муносабатларини таъминлайдиган ва меҳнат фаолиятини намоён қиладиган инсонларнинг тўла қонли ҳаёт фаолиятидир. ВАЛЕОЛОГИЯНИНГ ТАСНИФЛАНИШИ: ВАЛЕОЛОГИЯ йўналишлари. I. Назарий II.Амалий. Назарий валеологияга киради: -тиббиёт валеологияси; -биологик; -маданий ; -психологик ; -педагогик ; -экологик ; ва бошқалар. Амалий валеологиянинг ўзи 2 хил: 1. Диагностик валеология, яъни саломатликни ўлчаш. 2. Соғломлаштириш технологияларидан фойдаланиш валеологияси. ВАЛЕОЛОГИЯ илмий йўналишлари бўйича қуйидагича таснифланади: 1. Умумий. 2. Махсус. -ёшига караб; -оилавий; -касбий; Бундан ташқари ўқув йўналиши бўйича қуйидаги турларга бўлинади: - мактабгача давр: -мактаб давридаги; -олий тааълим давридаги; -Олий таълимдан сўнгги даврдаги. ТИББИЁТ ВАЛЕОЛОГИЯСИ - саломатлик ва касаллик орасидаги фарқни аниқлайди, саломатликни ташқаридан сақлаб туришни ўрганади ва касалликлардан огоҳлантиради. Аҳолии саломатлиги ҳолатини ( туғилиш, жисмонийй ривожланиш, касалланиш, ногиронлик. ўлим ) бахолаш мезонлари ва услубларини ишлаб чиқади; - бошланаётган касалликни олдини олиш ва юкотишда организмнинг имконият захирасидан фойдаланиш услубларини ишлаб чикади; - саломатликка хавф соладиган ташки ички омилларни текширади; - инсон саломатлиги ва соглом турмуш тарзини таъминлаш учун тавсиялар ишлаб чикади. ПЕДАГОГИК ВАЛЕОЛОГИЯ- инсон саломатлиги ва турмуш тазини инсоннинги турли ёшдаги ривожланиш боскичларида укитиш тарбиялашни ургатади хамда мустахкам хаётга тарбиялайди Педагогик валеологиянинг асосий тушунчалари; валеологик маълумот , валеологик укитиш, валеологик билим ва валеологик маданиятдир. ИЖТИМОИЙ ВАЛЕОЛОГИЯ – жамиятда инсонлар Билан ( инсон саломатлиги мунособатларида ) куп киррали ва куп вариантли муносабатларда инсон саломатлигини саклашни урганади. Ижтимоий валеологиянинг урганиш доирасига инсон саломатлигини ижтимоий гурухларда ( доимий ва вактинчалик ) жамоатда Бирон бир гурухда, шунингдек хар бир алохида холатларда урганиш киради. ЭКОЛОГИК ВАЛЕОЛОГИЯ – инсон саломатлигига табиатдаги омиллар таъсирини ва инсоннинг таъбиатни узгартириш натижасидаги асоратларни инсон саломатлигига таъсирини урганади. Инсон саломатлигини саклаш максадида ташки мухит шароитларида узини тутишни ( молашишни ) ургатади. Бундан ташкари биологик, маъданият, психологик валеология тушинчалари мавжуд ВАЛЕОЛОГИЯНИНГ ИЛМИЙ ЙЎНАЛИШИ буйича таснифланиши мавжуд булиб бу куйидагича боради. УМУМИЙ ВАЛЕОЛОГИЯ – бунда хар бир соха, хар бир ёш валеологиясининг умумий тарзи урганилади. МАХСУС ВАЛЕОЛОГИЯ - бунда инсон саломатлигига таъсир этадиган экстремал омиллар ва инсон хаёти учун хавфли булган ута ховфли холатларни текширади. Ушбу омиллар ховфсизлик мезонларини, хамда омиллар таъсири давомида инсон саломатлигини саклаш ва тиклашсамараларини аниклайди. ПРОФЕССИОНАЛ ЁКИ КАСБГА ОИД ВАЛЕОЛОГИЯ – бунда организмнинг профиционал мосланишва тестдан утказишда илмий асосланган усулларни шахснинг индивидуал хусусиятларини бахолаш Билан боглик муоммоларни урганади. ДИФФЕРИНЦИАЛ ВАЛЕОЛОГИЯ - бунда саломатликнинг индивидуал типологик узига хослигини текшириш, саломатликнинг микдорий ва сифат узгаришларини бахолаш хамда махсус дастулар ишлаб чикиш Билан шугилланади. ЁШГА НИСБАТАН ВАЛЕОЛОГИЯ - саломатликни турли ёшларда узига хослигини асолашни урганади ва турли ёшлар орлигида ташки ва ички мухит таъсирларига организмнинг адаптациясини урганади. ОИЛА ВАЛЕОЛОГИЯСИ - бунда оила ва оиланинг хар бир аъзолари саломатлигини шакиллантиришда ва авлодлар саломатлигини таъминлаш йуллари, усулларини, тавсияларини ишлаб чикиб хаётга тадбик этади. Шундай килиб юкоридаги вазифа ва максаддан куриниб турибдики валеология Фани инсонларнинг саломатлигини аниклайди. Инсон саломатлигини аниклайдиган асосий тушинчаларга киради: - инсонларнинг хаёт фаолияти; - адаптация; - гомеостаз; - генотип ва финотип; - соглик ва касаллик; - турмуш тарзи. ХАЁТ – бу тирик организмларнинг маълум бир мухитдаги ревожланиш жараёнидир. Инсонларнинг хаёт фаолияти иккига булинади: - мехнат фаолияти; - мехнат Билан боглик булмаган фаолият. Инсонларнингмехнат фаолиятида - мехнатни ташкил этиш, мехнатнинг тури, характери, таркиби, мазмуни, мехнат шароитида нокулай омилларнингдаражаси ва бошкалар куз олдимизга келади. Мехнат Билан боглик булмаган фаолиятида хам уз новбатида гиподенамияхолатидаги инсонлар гурихига ва ишдан сунг хам мехнат килувчи шахслар гууурухига этибор беришимиз лозим. Валеологиянинг асосий максади бундай пайтларда инсонларга мееехнат фаолияти даврида ва ундан сунг согликка зарар килувчи туррли омиллар борлиги ва улардан сакланиш йулларини тушинтириб утишдир. Масалан: гиподинамия холатининг асорати ва ундан сакланишни ургатиш. АДАПТАЦИЯ – бу ташки мухитнинг турли узгаришларига ёкимаълум биосистема параметрларининг узгаришларига организмда Янги биологик Хусусиятларнинг хосил булишидир. Адаптациянинг 3 хил тури мавжуд: - тезлик Билан мослашиш; - кумулятив мослашиш; - ивалюцион мослашиш. Тезлик билан мослашишда мухит шароитларининг узгаришларига жавобан организмнинг тезлик Билан мосланишидир. Бу адаптациянинг хусусиятларига киради: - ташки таъсирларга организмнинг тез адаптацияси организмда доимий сакланиб колмасдаан ташки таъсирлар тугаганидан сунг бу хусусият йуколади.; тез адаптация реакцияси хусусияти ва жадаллиги ташки таъсирларнингкучи ва характерига мос равишда боради; - тезлик Билан мосланиш реакцияси ташки таъсуротларга жавоб беришда организмнинг физиологик имкониятларидан юкори була олмайди. КУМУЛЯТИВ МОСЛАШИШ-деб ташки ва ички таъсирларнинг организмга узок муддат, кайта -кайта таъсир килишига ва бу таъсирларга организмнинг мослашишига айтилади. Бунда организм узининг функционал резервлари хисобига ташки таъсирларга тез, аник жавоб беришга кобилиятли булади. КУМУЛЯТИВ МОСЛАШИШ – агарда атроф мухит узгаришлари узок муддат давом этиб, организмдаги мослашиш унинг генитикасига таъсир килади ва генига утиб бу мослашиш кейинчалик авлоддан авлодга берилади Адаптацион химояланиш реакцияси 2 хил булади: -специфик -носпецифик Специфик реакцияда организмнинг маълум бир ташки таъсуротларга каршилиги ва чидамлилиги тушинилади . МАсалан: турли жисмоний ва физиологик зурикишларга ( тренировкаларга ) , шунингдек юкумли касалликлар чакирувчи баъзи микробларга организмда иммунитетнинг пайдо булиши ва бошкалар. Носпецифик адаптация - организмнинг ташки мухитнинг хар кандай таъсирларига умумий каршилиги ва чидамлилигидир. Юкоридагилардан келиб чиккан холда саломатликка куйидагича таъриф беришимиз мумкин САЛОМАТЛИК – организмнинг адаптацион имкониятлари ва атроф мухитнинг доимий узгаришлари орсидаги мувозанатидир. ГОМЕОСТАЗ – организмнинг маълум бир мухитда узининг параметрлари ва физиологик функцияларини саклаб туришидир ёки организмнинг ички мухитининг узгармаслиги. Масалан: тана харорати, кон босими, РН курсатгичи ва бошка курсатгичларнинг миёрида туриши. ГЕНОТИП ВА ФЕНОТИП. Генотип бу организмдаги авлоддан-авлодга утадиган белгилар ёки генлар йигиндисидир. Атроф мухитнинг доимий узгаришларига нисбатан организмдаги адаптацион механизмларнинг мустахкамланишидан генотип хосил булади. Фенотип организмларнинг индивидуал ривожланиш жараёнида шакилланган барча ташки белгилар йигиндисидир. САЛОМАТЛИК ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШ. Ахолининг саломатлик даражасига бахо бериш учун ёки жамоат саломатлиги даражаси, турли курсатгичлар билан бахоланади. Демографик курсатгичлар: ( тугилиш, улим, уртача хаёт давомийлиги ). Касалланиш курсатгичлари: (умумий, бирламчи, шикастланишлар ва бошкалар). Ногиронлик курсатгичлари. Жисмоний ривожланиш курсатгичи. САЛОМАТЛИК НИМАГА БОҒЛИҚ? Инсон саломатлиги ижтимоий, биологик ва атроф мухит омилларининг узаро мураккаб таъсирларининг натижасидир. Саломатлик холатига турлича таъсирларнинг улуши куйидагича: Ирсият - 20% Атроф мухит - 20% Тиббий ёрдам даражаси - 10% Турмуш тарзи - 50% Юкорида келтирилган сонлар, Россия олимларининг фикрича кенгайтирилган тарзда куйидагича таксимланади. Инсон омили - 25% ( жисмонан соглом-10%, рухан соглом-15%,). Экологик омил 25% (экзоэкология – 10%, эндоэкология – 15% ). Ижтимоий педагогик омил – 40% ( турмуш тарзи: иш ва турмушнинг моддий шароити -15% +хулки, яшаш тартиби ва одатлари -25% ). Тиббий омил -10%. Саломатлик даражаси моддий таъминланганлик билан богликми? Моддий таъминланганлик даражаси турмуш тарзига албатта маълум таъсир курсатади. Тадкикот натижаларидан куриниб турибдики саломатликни саклаш ва мустухкамлаш, яшашга булган талабларни кониктириш билан боглик экан. Ривожланган мамлакатларда уртача умр куриш давомийлигини ошириш куйидагиларга бевосита боглик: иктисодий усиш ва одамлар турмуш тарзини яхшилаш. Хозирги вактда иктисодий ривожланган мамлакатларда ижтимоий –иктисодий мунособатлардан кейинда турган ахоли гурухларида хар бир одам бошига уртача даромаднинг 6-10 баробар фарки, ахоли саломатлик курсатгичларининг 3-4 баробар фаркланишига олиб келмокда. Бундан куриниб турибдики кам даромадли инсонлар гурухи купрок касалга чалинади, профилактик ёрдамга кам мурожат килади ва уларда улим курсатгичи юкори булади.Ахолининг юкори фойда курадиган гурухлари эса тиббий профилактик ёрдамдан купрок фойдаланади шунинг учун уларда касаланиш ва улим курсатгичлари камрок. Аммо, бутун ахоли ёки хар бир инсон саломатлигига моддий имкониятларнинг етарлилиги эмас, балки улардан саломатлик йулида кандай фойдаланганлигига боглик. Моддий имкониятлардан саломатлик йулида кандай фойдаланиш куп холатларда ахолининг маълумотига боглик булиб колмокда. Ёши ва жинси хар хил булган бир гурух инсонлар таккослаб текширилганда, юкори маълумотли инсонларда улим курсатгичи паст маълумотлиларга нисбатан 1-4 марта камлиги аникланган, шунингдек уларда уртача хаёт давомийлиги курсатгичи хам фарк килмокда. Юкори маълумотли инсонларда уртача хаёт давомийлигини юкорилиги биринчи навбатда узини тутишига, рационал стериотиплардан тугри фойдалана билишига ва уларни мехнатининг харатерига боглик. Масалан: онанинг маълумотлилиги гудаклар улими даражасига тугридан тугри таъсир курсатади. Оналар маълумоти курсатгичининг фаркига ( олий, урта, тугалланмаган урта, саводсиз ) караб болалар улими, 4 мартага фарк килади. ВАЛЕОЛОГИЯ: ДАСТЛАБКИ НАТИЖАЛАР ВА ЯҚИН КЕЛАЖАКДАГИ ЛОЙИХАЛАР. ХХ асрнинг охирига келиб, тиббиёт фанлари доктори Г.Л. Афанасенко валеология фанининг илмий йуналишлари марказига индивидуал шахс саломатлигини куйганлигига 27 йил булди. 1980-йил И.И.Брехман индивидуал саломатликни алохида предмет сифатида ажратиш зарурлигини айтди. 1982-йилга келиб ушбу фикр тугрисида биринчи услубий макола ёзди. 1987- йил ушбу муаммо юзасидан дастлабки монография чикарди. Тан олинмаслик даврини утказиб ( асосан гигиенистлар томонидан ) бугунги кунда валеология хар бир сохага кириб келди. Валеологияга багишланиб минглаб маколалар ва унлаб монографиялар ёзилди. Хозирги кунда валеология термини шифокорларга, педагоглар, психологлар, психеаторлар, жисмоний тарбия буйича мутахасислар ва бошка касб эгаларига маълум. Тиббиётда пайдо булган валеология тиббий фанлар доирасидан чикиб, узининг тадкикотлар предметига бир неча илмий йуналишларни киритди ва куп киррали фанга айланди. Тиббиётда индивидуал саломатлик механизми ва ушбу механизмларни бошкариш имкониятлари булса, педагогикада хар бир шахсни уз саломатлигини куриш жараёнига жалб килиш конуниятдир. Айнан шу нарса хар бир фаннинг уз тадкикот предмети булганлиги сабабли, тиббий ва педагогик валеология мустакил илмий фанларга ажралишига асос булди. Хозирги вактда психовалеология хам шаклланиш боскичидадир. Шу билан бирга валеологиянинг барча сохаларга кириб боришининг бир катор салбий томонлари хам бор. Валеология буйича чоп этилишлар суннами ( денгиздаги бурон ) куринишидадир. Суннами хамма курилган иншоатларни бузганидек, ушбу чоп этилишлар узларидан сунг информацион колдик колдирмокдалар. Шуни айтиш мумкинки илмий валеологиядаги бир катор холатларнинг асоссизлиги , олимларнинг бу фанга булган ишончсизлигини келтириб чикармокда, бу хакда бир катор олимларга хам эътироз билдириш мумкин. Муаммони маъносини тушунмасдан шубхали информация манбаларига асосланиб, улар валеологияни такиклашни талаб килмокдалар.Улар Россияда уз максадларига диярли етишишди.Буннинг ачинарли тамони шундаки, бунга валеология фани эмас, балки дипломсиз мутахасислар ва сертификат билан мактабларда дарс утишга рухсат берган бошликлар айбдордир. Натижада хозирда саломатлик хакидаги фан – валеологиянинг ривожланишида тускинлик киладиган холатларни куриш мумкин. Шу билан бирга доимий равишда валеологиянинг асосчилариман деган, янги намоёндалар пайдо булмокда. Уз сохасининг юкори даражали касб эгалари янги фан муаммоларига аралашиб валеологияга куйидаги нотугри тушинчаларни беришмокда: «Инсон валеологияси», «Овкатланиш валеологияси», «Гигиеник маъданият валеологияси», «Тиббий саломатлик валеологияси» (15), «Валеология- соглом турмуш хакидаги фан»(36), «Валеология инсон хаётининг асосий талабларини оптимал кондириш фаолиятининг информацион фондидир», «Валеология тиббий профилактик согломлаштириш асослари хакидаги фан»(22) ва бошкалар.Охирги вактлардаги чоп этилган маълумотлардан биз биламизки валеология, «Миёрлар» хакидаги фан пайдо булгандан бошлаб вужудга келган(29). Саловат шахрида БИИКК(Бутун иттифок илмий кенгаш кометети)нинг сайёр йигилиши утказилди, бунда Узок шимолдаги мигрантларнинг адаптацион реакциясини урганиш куриб чикилди (25). Бундан куриниб турибдики валеология термини И.И.Брехманга тегишли экан. Юкорида курсатиб утилган валеологиянинг асосий тушинчалари хакидаги нотугри маълумотлар тугрисидаги мисоллар, саломатликнинг мохияти ва аниклаш услубларидаги камчиликлар билан боглик. Хозирги кунда индивидуал саломатлик тугрисидаги фаннинг асосий тушунчалари куйидагича такдим этилади (4;5). ДИФИНИЦИЯ. Валеология бу индивидуал саломатлик куринишлари механизмларини мохиятини, унинг диагностика ва прагнозлаш усулларини оптималлаштириш йули билан коррекциялаш хамда турмуш сифатини ва индивиднинг ижтимоий адаптация сифатини яхшилашни урганадиган фан. ВАЛЕОЛОГИЯНИНГ ТЕКШИРИШ ПРЕДМЕТИ: Индивидуал саломатлик, унинг механизми ва уларнинг бошкариш имкониятларини урганади. ВАЛЕОЛОГИЯ ОБЪЕКТИ: Саломатликни барча диапазонидаги индивидлар яъни, соглом шахслар , кисман соглом шахслар, касал шахслардир. НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ. 1. Валеология индивидуал саломатликни мустакил, ижтимоий - тиббий категория сифатида урганади. 2. Саломатлик ва касаллик холатлари орасида, саломатлик ва касаллик механизмларининг нисбатига тавсия берадиган утиш холатлари фаркланади. 3. Саломатлик касалликка нисбатан кенг категориялар буйича куриб чикилади.Касаллик ва касаллик олди даври саломатликнинг куп учрайдиган холатлари булиб, бунда саломатлик даражасини пасайиши ёки нуксони кузатилади. Валеологияда индивидуал шахс бир бутунлигича урганилади. ВАЛЕОЛОГИЯНИНГ АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИ 1. Индивидуал саломатликни мохияти тугрисидаги тушинчани урганиш, моделларини излаб топиш, бахолаш, башорат килиш усулларини ишлаб чикиш ва хаётга тадбик килиш. 2. Ахоли саломатлик холатини индивид саломатлигини микдорий бахолаш асосида скрининг ва манитор тизимини ишлаб чикиш. 3. Саломатлик психологиясини шакллантириш. 4. Индивидуал саломатликни саклаш ва мустахкамлаш. 5. Саломатлик даражасини ошириш йули билан касалликларни бирламчи ва иккиламчи профилактикасини таъминлаш. 6. Индивидуал саломатликни популяция оркали саломатлик даражасини ошириш дастурини ишлаб чикиш. ВАЛЕОЛОГИЯ УСУЛЛАРИ. 1. Саломатлик даражасини диагностикаси. 2. Индивид саломатлигини башорат ва бошкариш. САЛОМАТЛИКНИНГ МОХИЯТИ. Уз илмий изланишлар марказига индивидуал саломатликни куйган валеология, саломатликка тугридан - тугри алокаси булмаган категориялар ( бахт, севги, гузаллик ва бошкалар ) дан воз кечди. Индивидуал саломатлик тушунчасига аниклик киритди (15). Саломатлик дифинициясининг (юздан ортик) муаллифлари саломатлик мохиятини, уларнинг дунёкарашини характерлайдиган куплаб кретерияларидан фойдаланишди. БЖССТ (47-98й) Валеология бу «Хотиржамликдир», «Организмнинг оптимал хаёт фаолияти», « Индивид ва атроф мухит орасидаги мувозанат» (37), «Инсоннинг тула конли хаёт фаолияти» (31) ва бошка фикрларни айтишган. Муаллифлардан бири (29) киска бир маколасида саломатликнинг 127 кретириясини курсатган. Юкорида курсатилганлар ушбу муаммо буйича аник бир фикр йуклигидан далолат беради. Натижада Р.Долл(21) таъкидлаганидек «Саломатликни улчашга жуда куп уринишлар булишига карамасдан шу вактга кадар амалий ахамиятга эга булган бирон бир кретирия (шкалалар) яратилмаганлиги, саломатлик хам худди бахт, гузаллик, севги тушунчалари каби эллюзияга(мавхумлик) ухшаб колмокда».Шунга ухшаш тарзда Т.В. Красев З.У. муаллифдошлари (23) «Саломатлик тушунчасига аниклик бериш худди «бахт, севги, шодлик» нима деган саволга жавоб бериш кийин булганидек бу саволга жавоб бериш хам мураккаблигича колмокда».Шундай килиб индивидуал саломатликни аниклаш валеологиянинг услубий муаммоси булиб колмокда. Буни тулик куриб чикамиз. Валеология асосида типик наъмунавий ихтисослашган таркиб ташкил килувчи хаёт феномени ётади.Ушбу таркиб фаолияти системалар ичида, улар орасида ва атроф мухит уртасидаги энергия, информация ва пластик моддалар окимининг доимий айланиши хисобига амалга ошади. Айнан шу окимлар хаёт феноминини аниклайди, тирик системаларни уз-узини бошкаришни асосидир. Шу окимлар илмий тахлил килиниб биосистемани таърифлашга унинг бутун холатда тургунлик даражасини аниклашга имкон беради.Ушбу таъриф саломатликнинг сифат даражасига бахо беришга имконият яратади. Инсоннинг хаёт феноменини амалга оширишда олий шакл деб гапирилаётганда унинг ижтимоий фаоллиги хисобига атроф мухитни урганиш ва узгартириш кобилияти хисобга олинади. Ушбу кобилиятлар инсон саломатлигининг психологик ( эмоционал, интелектуал ) ва рухий аспектларини таърифлайди. Шахснинг шакилланишини юкори даражалари психологияси ва рухияти , бологик субстрати (хаёт фаолиятининг аник шароитларга мос тарзда бориши) учун стумулатор ёки тормоз сифатида каинашади.Шундай килиб тирик системаларни, улик системалардан фарки уз-узини ташкил килиш, уз-узини бошкариш, уз-узини тиклаш, узини янгилашдан иборатдир. Мана шу холатлар саломатликнинг мохиятидир.Улар биосистемаларнинг узини тиклаш жараёнида яъни гомеостаз,, адаптация, реактивлик, резистентлик, репарация, регенирация, онтогенез холатларида турли йуналишлар томонидан курсатиб утилади. Аммо саломатлик факат тиббий –биологик категория эмас, балки ижтимоий категория хамдир.Инсондаги ижтимоий холатларни хаммаси биологик бошланишга эга. Бирон бир ижтимоий холат биологик субстрат иштирокисиз амалга ошмайди. Шундай килиб индивиднинг уз биологик ва ижтимоий функцияларини бажаришини саломатлик куринишлари деб таърифласа булади. Индивиднинг уз биологик ва ижтимоий функцияларини амалга амалга ошириш канчалик юкори булса унинг саломатлик даражаси хам шунчалик юкоридир. Уз биологик ва ижтимоий функцияларини амалга ошириш ёки бошкача килиб айтганда уз саломатлигини намоён килиш кобилиятига шахснинг психологик ва рухий сифатига таъсир курсатади. Саломатлик холатларини бошка томондан индивиднинг хаётдаги характири мутаносиблиги физик, рухий ва ижтимоий тулик таъминланганликнинг у ёки бошка даражасини шакллантиради. Саломатлик мохиятининг келиб чикиши индивидуал саломатлик дифинициясининг куйидагича талкин килиш мумкин. САЛОМАТЛИК –инсон динамик холатининг аникловчи, унинг тизимларини, уз-узини шакиллантириш механизмларини захираси булиб, уз-узини шакиллантиришни ташкиллаштирувчи энергитек, пластик информацион жараётлар билан таъминланганлиги, биологик жараёнлар (биологик яшовчанлик, узини саклаш, авлоднинг бавом этиши) инсонларнинг ижтимоий функциясидир. АТРОФ МУҲИТ САЛОМАТЛИК МЕЗОНИ СИФАТИДА. И.М.Сечинов давридан бошлаб саломатлик бу нафакат функциялар холати эмас, балки инсоннинг ураб турган мухит омилларининг таъсири хамдир деган тушинчани давом эттириб келмокда. Бизнинг фикримизча бу тушунча нотугридир. Саломатлик холатига таъсир килувчи омиллар, саломатликни таърифловчи мезонларни сабаб ва окибатларини тугри фарклай билиш лозим. Саломатлик асосида атроф мухит ва ички мухитнинг ута мураккаб омиллари комплексининг узаро таъсирлари натижасида шакилланадиган, индивидларнинг рухий саломатлик ва психологик таъсирлари ётади. Айнан шу саломатлик конуниятлари, гигиеник фанларнинг комплекс текширув предмети хисобланади. Валеологиянинг текширув предмети эса, ушбу мураккаб таъсирларнинг натижаси булган саломатликдир. Саломатлик индивиднинг биологик ва ижтимоий функцияларини оптимал бажариш даражасини характерлайди. У.Эшбе схемасида курсатилган « кара яшик » компинсациясини тушунтирамиз. Ушбу «кара яшик» сифатида саломатлик механизмларининг бизга охиригача маълум булмаган мураккаб узаро таъсирларидан шакилланган ва яшаётган организм курсатилган. Саломатлик механизмларининг узаро таъсирларига шахснинг ахлокий этик шакли, психологик ва эмоционал интилектуал жараёнлар, гомеостаз, резервлари ва механизмлари таърифи, адаптация, компинсация, резистентлик, реактивлик, репарация, регенерация ва бошкалар киради. «Кириш» сигналлари сифатида ушбу механизмларни шакллантирувчи омиллар курсатилган «Чикиш» сигналлари индивиднинг саломатлик холатини уз-узининг биологик ва ижтимоий функцияларини бажаришнинг оптимал даражасини таърифлайди. Инсоннинг асосий биологик функцияларига уларнинг яшовчанлиги ва наслнинг давом эттириш ташкил килса, ижтимоий функцияси эса шахснинг ижтимоийлашиш даражаси, мехнатга лоёкатлилиги, турмушда ва жамиятда узининг ижтимоий ролига коникиши ва бошкалар киради. Индивид саломатлигини характерловчи модулларни излашда физиологик ва патологик миёрлар мунособати эмас, балки айнан ушбу доирадаги курсатгичлардан кандай фойдалана олиш зарурлиги ётади. ВАЛЕОЛОГИЯ ВА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИ. Валеология бу- соглом турмуш тарзи деган кенг таркалган тушунча янглишишдир. Турмуш тарзи бу ижтимоий катигориядир. Бу кенг тушунча бирор бир зарали одатларнинг бор йуклиги билан эмас, балки ишлаб чикариш даражаси ( хар томонлама таъминланганлик ) ахолининг хар бир одам бошига фойдаси, уй жой автомашина билан таъминланганлик даражаси, маъданияти маълумоти, тиббий фаоллиги ва бошкалар тушинилади. Турмуш тарзини инсон саломатлигига таъсирини урганиш ижтимоий гигиенанинг асосий текшириш предмети хисобланади. Турмуш тарзида валеологиянинг урни саломатликни мохиятидан келиб чиккан холда, саклаш ва мустахкамлашга йуналтирилган принцпларини шакиллантиришдан иборатдир. Агарда мисол тарикасида мактабдаги валеология хакида гапирадиган булсак, унинг вазифаси аник муаммолар буйича билимлар хажмини шакиллантиришдан иборатдир. Бу билимни хар бир болага унинг ёшига мос равишда етказиш педагогларнинг вазифасидир. Шу сабабли усиб келаётган авлоднинг ахлокини бузаяпти, деб валеологиянинг айблаш нотугри хисобланади. Валеология тажрибасида « яшаш усули « жисмонан бакувват ёки бакувват эмас, соглом ёки касал ва бошка терминлар куп учрайди. САЛОМАТЛИКНИ АНИҚЛАШ ВА УНИ ЎРГАНИШНИНГ АСОСИЙ УСУЛЛАРИ. Саломатлик гурухлари, саломатликнинг асосий курсатгичлари. САЛОМАТЛИК бу шундай холатки организмнинг атроф мухит билан оптимал муносабатларни таъминлайдиган инсонларнинг хаёт хаолиятидир.Инсонларнинг хаёт фаолиятига : мехнат фаолияти, хужаликдаги, тиббий ижтимоий ва бошка фаолиятлари киради. Умумжахон согликни саклаш ташкилотининг тушинчаси буйича САЛОМАТЛИК бу Бирон бир касалликларни ёки жисмоний нуксонларнинг йуклиги эмас, балки тулик физиологик, рухий, ижтимоий таъминланган инсонлар гурихидир. Шунингдек тушинчалар буйича САЛОМАТЛИК – бу организмнинг физиологик, биологик, психологик функцияларининг сакланиши ва ривожланишидир. Жамоат саломатлигини характерловчи асосий критериялар: 1. Тиббий демографик ( тугилиш, улим, табиий усиш, болалар улими. муддатидан олдин тигилиш частотаси. уртача умр куриш). 2. Касалланиш: ( умумий. Инфекцион, в.м.я. касалланиш, тиббий курикда аникланган касалликлар, ноэпидемик касалликлар ва бошкалар) 3. Бирламчи ногиронлик. 4. Жисмоний ревожланиш. 5. Рухий саломатлик курсатгичи. Хамма кретириялар динамикада бахоланади. саломатликни бахолайдиган асосий курсатгичлардан бири бу саломатлик индексидир. Текширув даврида касалланганлар сони х 100 САЛОМАТЛИК ИНДЕКСИ = ______________________________________ Умумий ишчилар сони. Саломатликнинг комплекс тахлилининг асосий элеменларига куйидагилар киради. а) ахоли саломатлиги тугрисида маълумотларни йигиш; б) йигилган маълумотларни тахлил килиш ва кайта ишлаш; в) саломатлик холати ва атроф мухит факторлари билан богликлик хакидаги гипотизаларни олга суриш; г) атроф мухит омилларини урганиш ва саломатлик холатини чукур урганиш; д) саломатлик холати хакидаги маълумотларни тахлил килиш ва кайта ишлаш; ж) атроф мухит омилларини урганиш ва саломатлик холатини чукур урганиш и) саломатлик холати ва атроф мухит омиллари орасидаги микдорий карамликни топиш; к) касалланишнинг бирламчи профилактикаси учун атроф мухитни согломлаштириш хакидаги карорни кабул килиш ; л) кабул килинган карорларни амалиётга тадбик этиш; м) кабул килинган карорнинг самарадорлигини текшириш. САЛОМАТЛИК тиббий профилактик фаолиятининг самарадорлиги курсатгичи сифатида. Шифокорларнинг хар бир сохадаги иш фаолияти тиббий ва иктисодий самарадорлик билан бахоланади. Самарадорликнинг бахолашни асосий кретирияси булиб саломатлик курсатгичлари хисобланади. Саломатлик курсатгичларига куйидагилар киради: Тугилиш, жисмоний ривожланиш, касалланиш, ногиронлик, улим. Самарадорлик шунингдек сарф килинган харажатларни, олинган натижаларга нисбатига караб хам бахоланади. Согликни саклашда инсон саламатлиги учун кетадиган ёки сарфланадиган харажатларни инсон соглигига тежаш кузда тутилган. Аммо ахоли соглиги учун кетадиган бу харажатларни, профилактик тадбирларга сарфламок энг кулай вариант хисобланади. ВАЛЕОМЕТРИЯ МУАММОЛАРИ. (саломатликни улчаш). Юкорида курсатилганлардан шу нарса келиб чикадики, индивидуал саломатлик даражасини микдорий аниклаш кретерияларига индивидуал саломатлик мохиятини характерлари билан богликлиги киради. Буларга тирик системаларнинг уз-узини ташкил килиш фаолияти механизмини курсатувчи курсатгичлар адаптация (9,32 ва бошкалар), гомеостаз(27,28 ва бошкалар), реактивлик(17), ва бошкалар киради. Саломатлик даражасини курсатгичи сифатида саломатлик куринишларини характерловчи хаётга лаёкатлилик (1,2,16 ва бошкалар) шахснинг иштимоийлашуви (3) курсатгичларидан хам фойдаланиш мумкин. Валеометриянинг кенг таркалган сезгирлик ва махсус кретериялари буйича услубларни текшириш диагностик эффектифликни максимал индекси ушбу макола муаллиф методикаси буйича сезгирлик 100% ни, махсуслик 40% ни ташкил этади.Услубнинг тест назарияси буйича пастлиги биосистемаларни патоган таъсуротларга тургунликни эмас, балки патологик жараённинг кечишини кулланилганлигидадир.Афсуски валеометрия учун янги услублар таклиф килаётган муаллифлар ( 12 ва бошкалар) саломатликнинг мохиятли таърифлари билан богликлигини курсатишмайди (12, ва бошкалар) ёки бу богликликни нотугри таърифлайди. Босистемаларни уз-узини ташкил килиш конуниятлари валеометриясини амалиётга тадбик килинган тести МКК ( мушак кардиал корриляцияси )Е.Г.Булич, Н.В.Муравёв томонидан киритилиб нотугри талкин этилган (11). Унинг мохияти чизикли корриляция ва бир катор функциялар курсатгичлари орасидаги коэффицентни аниклашдан иборат. Муаллифлар фикрича ушбу коэффицентлар канчалик юкори булса функциялар интеграцияси аник ифодаланган саломатлик даражаси юкори булади, аслида эса уиниг тескариси.Ёшлик ва саломатлик ортодоксал тушунчаларига карама – карши холатда физиологик функциялар ритмига боглик (18). Турли функциялар курсатгичлари орасидаги корриляция коэффиценти канчалик юкори булса, система ичидаги кучланиш хам шунчалик катта булади, доимий узгариб турадиган мухитда айникса шахснинг яшаши танлаш даражаси шунчалик кам булади. Ишлаб чикариш шароитининг ёмонлашиши, ишлаб чикариш жараёнида мураккаб элементларнинг хосил булиши ишчилар функцияси курсатгичлари корриляцион богликликнинг ошишига олиб келади(20). Ушбу муаллиф маълумотлари буйича спортчиларда бошка ёш соглом одамларга нисбатан МКК (мушак кардиал корриляцияси) тести курсатгичлари канчалик паст булса саломатлик холатидаги четга чикиш холатлари шунчалик катта булади. Аммо бу хеч нарсани курсатмайди, чунки спортчиларда экстимал таъсуротларга чидамлилиги ва функциялар резерви спортчи булганларга нисбатан юкоридир. ВАЛЕОЛОГИЯ ВА СОҒЛИҚНИ САҚЛАШНИ ЯНГИ ПАРОДИКМАСИ. Тиббиётда саломатликни мустахкамлаш ва саклашнинг амалий услублари ва билимлар комплекси сифатида. САЛОМАТЛИКНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ. - генофонд холати; - репродукция функцияларини урганиш; - ота –оналар саломатлиги холати; - хомиладорликни кечиш шароити; - хомиладорликни ва генофондни сакловчи хукукий актларнинг борлиги …. САЛОМАТЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ: - турмуш тарзи ( мехнат унумдорлиги ва ишлаб чикариш даражаси, моддий ва маънавий талабларни кониктириш даражаси, умумтаълим ва маданий даража, овкатланишнинг узига хослиги, харакат фаоллиги, зарарли одатлари ва бошкалар); - атроф мухит холати ва бошкалар. САЛОМАТЛИКНИ» ИСТЕЪМОЛ КИЛИШ». - ишлаб чикаришнинг характери ва маданияти, ишлаб-чикариш доирасининг холати; - шахснинг ижтимоий фаолияти. САЛОМАТЛИКНИ ТИКЛАШ. - регрессия согломлаштириш; - даволаш; - реабилитация. « КИРИШ» САЛОМАТЛИК МЕХАНИЗМЛАРИ. - шахснинг ахлокий –этник холати; - психологик ва интелектуал-эмоционал доирасининг холати; - гомеостаз, адаптация, резистентлик,реактивлик ,регенирация, компенсация ва бошка механизмлар резерви характери. « ЧИКИШ » Саломатликни таърифловчи курсаткичлар. -Биологик функциялар Ижтимоий функциялар. (репродукция,яшовчанлик) Индивид саломатлигини конструкцияловчи ва унинг курсатгичларини характерловчи омиллар. Касалликлар профилактикаси ва беморларни даволаш ижтимоий институт асоси хисобланади.Биз бу институтни саломатликни саклаш деб атаймиз. Согликни саклаш тиббиётнинг бой тажрибалари билан куролланиб зудлик билан хал этадиган масалаларни хал этибгина колмай, ушбу ижтимоий инстетутни ким бошкаради ва кандай карорлар кабул килади деган масалани хамда интелект, маълумоти дунё караши, анализ ва синтезга булган кобилиятини хам аниклайди. Согликни саклашда тиббиёт ютукларининг энг ишончли ва ортодоксал куллаш йули бу даволаш диагностик тадбирларнинг юксалтиришдир.Бу йул согликни саклашни ривожланиши тарихи давомида кузатиб келинади. У узининг хаклигига шубха тугдирмайди. Согликни саклаш бюджитининг асосий маблаги айнан касалланганларни даволашга кетади, аммо бу йул ахоли саломатлиги холатини аникловчи умумий комплекс омилларида кичик рол бажаради. Жамиятда инсонларнинг ривожланиш тараккиётида нокулай шароитларнинг юзага келиши , даволаш диагностик холатларнинг узгармаслик критек даврларнинг пайдо булишига , бу эса уз новбатида согликни саклаш стратегиясини узгаришига олиб келди. Ёш ташкил топаётган совет давлати согликни саклаш тизими асосчиларидан бири Н.А.Семашко томонидан ушбу критек холатлар, юкумли касалликлар эпидемиясига карши чора –тадбирларига асосланган холда ёритиб берилди. Ушбу стратегия (дастлабки) «Эпидемияга карши революция » номини олди( М.Терреса буйича ) ва Гарб давлатлари тизимини назариячилари томонидан юкори бахоланди. ХХ асрнинг олтмишинчи йилларидан сунг юкумли касалликлар патологияси урнини , юкумли булмаган сурункали касалликлар патологияси эгаллади. Бу жараён ХХ асрнинг иккинчи ярмида эпидемия тусини олди. Инсоният жамиятининг ривожланиш тарихидаги патологиялар характерининг тахлили шуни курсатадики , ижтимоий шароитларнинг узгариши билан инсондаги касалликлар хам узгариб борар экан. И.В.Давидовский сузлари буйича « инсонларнинг хаёт тарзи ва яшаш шароити касалликларнинг келиб чикишидаги фундамент булди » Н.А.Семашко томонидан асос солинган согликни саклаш стратегияси (юкумли касалликлар эпидемиясига карши кураш чора тадбирлари) но эпидемик суринкали касалликлар эпидемияси учун самарасиз булиб колди.Суринкали касалликлар купайиши, уларни олдини олиш йуналишидаги янги стратегия ва янги усулларни яратиш заруриятининг пайдо булишига олиб келди. Бундай стратегия М.Террис томонидан яратилиб « Иккинчи эпидемияга карши революция » деб аталди. Бунинг асосида соглом ахоли орасида, касалликларга моил гурухни аниклайдиган «скринг» услуби ва касалликларни келтириб чикарувчи хавф омилларни аниклаш, хамда уларга карши кураш чора тадбирларни куллаш ётади. Ушбу стратегиянинг амалга ошириши, купгина саноати ривожланган мамлакатларда юрак кон томир касалликлари билан касалланиш ва улардан улиш холатларини 30-50%га камайишига олиб келди. Бу камайиш холатларида алохида омилларнинг роли масалан: жаррохликни даволаш усуллари ( юракни кучириб утказиш, аорта коранар шунтлаш ва бошкалар ) 3%ни, терапивтик усуллар 11%ни , колган 86%ни турмуш тарзи, яшаш услуби( овкатланиш, зарарли одатлардан воз кечиш, харакат фаоллиги ва бошкалар ) ташкил этади. Шу билан бирга жами ахоли саломатлигини хавф омилларини бартараф этиш хисобига ошириш мухим ахамиятга эга. Хакикатдан хам хафв омиллар бартараф этилганда, касалликларнинг келиб чикиши кузатилмайди, аммо профилактик дастурларни бажарган холатда хам умумий касалланишнинг нисбатан камайиши баъзи холатларда эса, купайиши кузатилмокда. Кутилаётган бирон бир касалликни огохлантирувчи дастур, бошка бир кутилмаган касалликнинг такрорланишини ва улимини оширади. Бу холатлар « улимнинг кучиб юриши » номини олди. Оммавий касалланишнинг сабаблари, касалликлар ва индоген ховф омиллар эмас, балки умумий омиллар булиб, улар организмнинг туб-тубидан узгаришига олиб келиб, профилактик чора тадбирларнинг самарасизлиги касалликларнинг купайишига, бу эса иккиламчи эпедимияга карши революцияга олиб келди.И.В. Давидовский назариясидан келиб чикиб, инсонларнинг хаёт фаолияти ижтимоий иктисодий, технологик, экологик, иклимий узгаришларнинг жадаллашишига билан боглик экан. Янги узгаришлар ахоли саломатлиги билан боглик янги муаммоларнинг шакилланишига олиб келади. Охирги ун йилликларда одамлар наслида юз берган биологик узгаришларни, кискача куриб утганда , хозирги замон фани узининг аждодлари давридаги фандан куп томонлари билан фарк килади. Аъзолар, системалар ва бутун бир организмдаги функционал резервларнинг яъни реактивлик, резистентлик, уз-узини бошкариш ва репродукция (кучсизланган авлоднинг тугилиши ва бошкалар) ва бошка функцияларнинг пасайиши, хозирги замон одамларининг аждодларидан фаркланувчи томонларидир. Бу узгаришларга умумбиологик таъриф берганда, хозирги замон одамларида уз-узини тиклаш механизмларининг пасайганлигини куриш мумкин. Бунинг натижасида сурункали юкумсиз касалликларни эпидемиясинигина эмас, балки охирги 20 йил ичида янги касалликларни 30 дан ортик нозологик шакилларни келиб чикканлигини хамда эски касалликлар(сил,токсаплазма ва бошкалар) нинг камайиши бунга асос булади.Асосан клиник тиббиётга муаммо яратаётган ярим синдиромли холатларнинг таркалиши кузатилмокда, яъни хар бир тор мутахасис касалларни охиригача ташхиз куймасдан даволаш ишларини олиб боришмокда. Синдромларнинг бутун бир комплекси йигилиб уларнинг алохида олдини олиш ,керакли самарадорликни бермаяпти. Бизнинг фикримизча келиб чиккан хар 1000та касалликларнинг 70% чарчаш синдромига тугри келар экан. Согликни саклашни биринчи ва иккинчи стратегияси хам, клиник тиббиётнинг харакатлари хам самарасиз булиб колмокда. Шахсий ва тирик тизимни уз-узини тиклаш фаолиятидаги механизмларни тиклашда йуколган гармонияни, тулдириш учун Согликни Саклашда янги янги стратегияни шакллантириш зарурияти пайдо булмокда. Индивидуал саломатликни бошкариш имкониятлари хакида гапира туриб, ушбу жараённинг самарадорлиги купгина холатларда бокарилаётган объектнинг тулик тахлил килиш биалн боглик булади. Согликни саклашда кабул килинган саломатликни бахолаш усулллари – нормалогия асосида патологик жараёнларнинг инкор этиш усули, жараённи тулаконли бошкаришнинг шакллантиришга имконият бермайди. Биосистемалар энергия потенциалини диагностик модулидан фойдаланиб(1,2) саломатликнинг янги феноменларини бутун бир каторини ёритиш мумкин. Саломатликнинг « хавфсиз боскичи » феноменини сурункали ноинфекцион касалликларнинг бирламчи профилактикаси тадбирлари ташкил этади. Шундай килиб инсоният « Учинчи эпидемияга карши революция » остонасида турибди. Бунинг мохияти индивид саломатлигини бошкариш, тирик системалар узузини тиклаш механизмларини гармонизациясини мустахкамлашдан иборатдир. Янги стратегия асосини валеология фани хамда унинг назарий ва амалий ютуклари ташкил этади. Согликни саклашни молиявий таъминлашдаги доимий йитишмовчиликлар сабабли хар бир зарурати булган кишиларнинг, замонавий тиббий билим ютуклари ёрдам беролмаганлиги сабабли, гарб мамлакатларида янги илмий даража – клиник экономика шакилланди (7). Клиник экономика ахоли саломатлигини мустахкамлашда, тиббиётнинг кайси бир булимига маблаг киритишнинг самарадорлиги аниклайди. Аммо бу ерда янги муаммо юзага келади: биз саломатликни саклаш деб атаётган янги ижтимоий институт уз услублари, мутахасислар квалификацияси билан, уз асосида тирик системаларни уз-узини тиклаш жараёнини мустахкамлашни саклаган 3- эпидемияга карши революция стратегиясини амалга ошира оладими. Ишбу масалани хал этишнинг энг ишончли йули, согломлаштиришга дори дармонсиз усулни, жисмоний машклар ва рационал овкатланишдан тугри фойдаланишни киритишдан иборат. Учинчи эпидемияга карши революцияни амалга оширишда жисмоний тарбия ва фаол дам олишнинг ахамияти катта. 2.2. ЯНГИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ Бу мавзуни талабалар Билан тахлил этишда «Копдаги мушук», «Академик полимика», «Аукцион» усуллардан купрок фойдаланилади. «Копдаги мушук» усулини амалга ошириш учун з-4 талабалардан иборат гурухчаларга булинади. Сунг эса гурухдаги барча талабаларга етарли сонда вариантлар тайёрлаб куйилади ва яширин холда таркатилади. Вариандлар куйидагича тузилади. 1-вариант: Валеология тушунчаси. 2-вариант: Валеологиянинг келиб чикиш тарихи ва унга хисса кушган олимлар. 3.вариант: Валеологиянинг максади ва асосий вазифалари. 4-вариант: Саломатлик тушунчаларининг таърифи. 5-вариант: Саломатлик гурухлари. 6-вариант: Касаллик нима. 7-вариант: Саломатлик нимага боглик. 8-вариант: Валеология объекти ва урганиш усуллари. 9-вариант: Валеометрия яъни саломатликни улчаш нима. 10-вариант: Валеология ва соглом турмуш тарзи. Хар бир талаба машгулот дафтарига саволларга жавоб ёзишади, сунг гурухча сардори берилган саволга жавоб беради, а бошка гурухчалар укитувчи билан биргаликда гурух талабаларини бахолашади (бахолар гурухдаги барча талабаларга бир хил куйилади). Бахолашда нуткий жавоб ва хатолар инобатга олинади. Бахолар 100 балли системада куйилади.(100-86балл аъло; 85-71б яхши; 71-55 каникарли; 54 баллдан кам каникарсиз). Бахолар хар бир талаба дафтарига куйиб борилади ва мавзу охирида хисоблаб уртачаси куйилади. «Аукцион» усулида эса кулланиладиган бирламчи хужжатларни тулдириш хамда уларни Ким тез ва тулик тарифлаб беришни талабалар орасида аукцион усулида конкурсга куйилади.Ким яхши, тулик жавоб берса унга юкори балл берилади. 1-вазифа: Валеология фани уни келиб чикиш тарихи, индивидуал саломатликни урганишнинг ахамияти ва уни бахолаш. 2-вазифа: Валеология турлари, урганиш усуллари ва уларнинг натижаларини бахолаш. 3-вазифа: Саломатликка таъсир этувчи омиллар ва валеометриянинг кандай хусусияти бор. «Акадимик полимика усули». Бу уйинда гурух 3-4 талабадан иборат кичик гурухга булинади. Хаар бир гурухча маълум котенгент саломатлик холатини бахолаш учун анкета тузади ва суровнома утказади (интервью олиш усули) 1-2 талаба саволларни тугрилигини тахлил килади яъни «адвакатлар», бошкалар эса нотугри куйилган саволларни ажратади. Уз-узини саломатлигини бахолаш суровномаси. 1. Сизни бош огриги безовта киладими. 2. Хар кандай шовкинга сиз тез уйгониб кетасизми. 3. Сизни юрак сохасидаги огриклар безовта киладими. 4. Сиз куриш кобилятингизни ёмонлашган деб хисоблайсизми. 5. Сиз эшитиш кобилятингизни ёмонлашган деб хисоблайсизми. 6. Сиз факат кайнатилган сув ичишга харакат киласизми. 7. Сизни бугим огриклари безовта киладими. 8. Об-хавонинг узгаришига жавоб реакциянгиз. 9. Сизда уйкусизлик холатлари буладими. 10.Меъда кисмидаги огриклар сизни безовта киладими. 11.Сизни кабзият безовта киладими. 12.Сизни жигар сохасидаги огриклар безовта киладими. 13.Сизни бел сохасидаги огриклар безовта киладими. 14.Сизни хотиранинг басайиши ва эсдан чикиш холатлари безовта киладими. 15.Сизда бош айланиши булиб турадими. 16.Олдинги йилларга караганда охирги вактларда сизда диккатни жамлаш кийинлашганми. 17.Танангизни турли жойларидаги санчиклар, ачишишлар ва жимирлашишларни сезасизми. 18.Кулогингизда шовкин ва шангиллашлар булиб турадими. 19.Дори кутингизда куйидаги дорилардан: валидол, нитроглицирин, юрак томчиларидан бирини доимо саклайсизми. 20.Сизда оёк шишлари булиб турадими. 21.Сизда овкатлардан воз кечиш холатлари булиб турадими. 22.Тез юрганда зинапоядан кутарилганда хансираш буладими. 23.Сиз пархиз саклайсизми. 24.Сизни йиглоки деб хисоблаш мумкинми. 25.Сиз узингизни хозир хам олдингидек мухнатга лаёкатли деб хисоблайсизми. 26.Сизда кайфиятни узгариб туриш даврлари буладими. 27.Сиз бирон бир спорт тури билан шугилланасизми. 28. Сиз ўз саломатлик ҳолатингизни қандай аҳолайсиз? 27 саволга ха ёки йук деб, охирги саволга эса яхши, коникарли, ёмон ёки жуда ёмон деган жавоб берилиши керак «ха» жавоби бир балл билан, «йук» жавоби эса 0 балл билан бахоланади. Баҳолаш мезони Максимал 17-14,2 балл 14-11 балл 10,8-7,4 балл 7,2 балл балл 20-17,2 аъло яхши ўрта қониқарсиз ёмон 100-86% 85-71% 70-55% 54-37% 36% ва ундан кам 1.4.МУСТАҚИЛ ТАЙЁРЛАНИШ УЧУН ЎЗ-ЎЗИНИ НАЗОРАТ САВОЛ Валеология тушунчаси. Валеологиянинг келиб чикиш тарихи ва унга хисса кушган олимлар. Валеология ҳақида тушунча. Валеологиянинг таснифлари. Валеологиянинг максади ва асосий вазифалари. Саломатлик тушунчаларининг таърифи. Саломатлик гурухлари. Саломатлик тоифалари ва уларга УАШ томонидан кўрсатиладиган тиббий ёрдам ҳажми. Касаллик нима. Саломатлик нимага боглик. Валеология объекти ва урганиш усуллари. Валеометрия яъни саломатликни улчаш нима. Валеология ва соглом турмуш тарзи. Баҳолаш мезони. 100-86% 85-71% 70-55% 54-37% 36% ва ундан кам 10-8,6 аъло 8,5-7,1 яхши 7-5,5 ўрта 5,4-3,7 3,6 ва ундан кам ёмон қониқарсиз 2.ТАХЛИЛИЙ ҚИСМ Кластерни тузиш қоидаси 1.Сизда пайдо бўлган барча фикрни ёзинг. Ғоялар сифатини муҳокама қилинг, фақат уларни ёзинг. 2.Хатни тўхтатадиган имло ҳатоларига ва бошқа омилларга эътибор берманг. 3.Ажратилган вақт тугагунча ёзишни тўхтатманг. Агарда шуурингизга ғоялар келиши билан тўхтаса, у ҳолда қачонки янги ғоялар келмагунича қоғозга расм чизиб туринг. Валеология турлари - Тиббиёт валеологияси Педагогик валеология Ижтимоий валеология Экологик валеология Профессионал ёки касбга оид валеология Махсус валеология Дифференциал валеология Ёшга нисбатан валеология Оила валеологияси Баҳолаш мезони: Максимал балл 15-12,9 100-86% 12,75-10,65 балл 10,5-8,25 балл 8,1-5,55 балл 5,4 балл 36% ва ундан кам 1.4.ВАЗИЯТЛИ МАСАЛАЛАР ВА ТЕСТЛАР КОМПЛЕКСИ. 1.Тиббиёт валеологияси нимани ўрганади? А)турли ёшдаги ривожланиш босқичида ўқитиш тарбиясини ўргатади ва мустаҳкам ҳаётга тарбиялашни Б) валелогиянинг умумий тарзини В) саломатлик ва касаллик орасидаги фарқни аниқлайди, саломатликни ташқаридан сақлаб туришни ўрганади ва касалликларни огохлантиради* 2. Педагогик валеология нимани ўрганади? А) саломатлик ва касаллик орасидаги фарқни аниқлайди, саломатликни ташқаридан сақлаб туришни ўрганади ва касалликларни огохлантиради Б) турли ёшдаги ривожланиш босқичида ўқитиш тарбиясини ўргатади ва мустаҳкам ҳаётга тарбиялашни* В) валелогиянинг умумий тарзини 3.Оила валеологияси нимани ўрганади? 85-71% 70-55% 54-37% А) саломатлик ва касаллик орасидаги фарқни аниқлайди, саломатликни ташқаридан сақлаб туришни ўрганади ва касалликларни огохлантиради Б) турли ёшдаги ривожланиш босқичида ўқитиш тарбиясини ўргатади ва мустаҳкам ҳаётга тарбиялашни В) оила ва оиланинг ҳар бир аъзоларини саломатлиги шакллантиришни ва авлодлар саломатлигини таъминлаш йўлларини, усулларини, тавсияларини ишлаб чиқиб, ҳаётга татбиқ этади* 4.Махсус валеология нимани ўрганади? А) саломатлик ва касаллик орасидаги фарқни аниқлайди, саломатликни ташқаридан сақлаб туришни ўрганади ва касалликларни огохлантиради Б) турли ёшдаги ривожланиш босқичида ўқитиш тарбиясини ўргатади ва мустаҳкам ҳаётга тарбиялашни В) инсон ҳаётига таъсир этувчи омилларни ва ўта ҳавфли ҳолатларни текширади ҳамда омиллар таъсири давомида инсон саломатлигини сақлаш ва тиклаш самараларини ўрганади* 5.Саломатлик нима? А) бу фақатгина касаллик ёки жисмоний нуқсоннинг йўқлиги эмас, балки физиологик, руҳий, ижтимоий тўлиқ таъминланганлик ҳолатидир* Б) бу фақатгина касаллик белгиларини йўқлигидир В) бу фақат нуқсонларни йўқлигидир 6. Саломатлик нималарга боғлиқ бўлади? А) ирсиятга, атроф муҳитга, тиббий ёрдам даражасига, турмуш тарзига ва маълумотлилик билан ижтимоий таъминланганликка боғлиқ бўлади* Б) маълумотлиликка ва ижтимоий таъминланганликка В) фақатгина турмуш тарзига 7. Саломатлик даражаси қандай кўрсаткичлар билан баҳоланади? А) демографик, касалланиш, ногиронлик ва жисмоний ривожланиш кўрсаткичлари билан баҳоланади* Б) фақат касалланиш ва ногиронлик билан В) демографик ва бир ёшгача болаларни туғилиш кўрсаткичи билан 8. Валеология усуллари нима? А) саломатлик даражасини диагностикаси ва шахс саломатлигини башорати билан бошқарилишидир* Б) фақат саломатлик даражасини диагностикасидан иборат В) саломатликни башоратидир. 9. Жамоат саломатлигини характерловчи асосий критериялар? А) демографик, касалланиш, ногиронлик, жисмоний ривожланиш ва руҳий саломатлик кўрсаткичларидир* Б) касалланиш, ногиронлик, бирламчи касалланиш кўрсаткичлари В) туғилиш ва ўлим кўрсаткичлари 10. Валеологиянинг текшириш предмети нима? А) индивидуал саломатлик, унинг механизми ва уларни бошқариш имкониятларини ўрганади* Б) саломатликка таъсирни ўрганади В) саломатлик белгиларини ўрганади. Баҳолаш мезони: Максимал балл 15-12,9 15-12,9 аъло 100-86% 12,8-10,65 балл 12,8-10,65 яхши 85-71% 10,5-8,25 8,1-5,55 балл балл 10,5-8,25 ўрта 8,1-5,55 қониқарсиз 70-55% 54-37% 5,4 балл 5,4 ва ундан кам ёмон 36% ва ундан кам 2.АМАЛИЙ ҚИСМ. 4.1.АМАЛИЙ КЎНИКМА МАВЗУСИ: Гурух 2-3 тадан гурухчаларга булиниб КВП да УАШ узига тегишли худудда турмуш тарзига таъсир килувчи ва куйидаги касалликлар ривожланишига олиб келувчи омилларни аниклаш максадида суровномалар тузиш: Кандли диабет Бронхиал астма Буйрак касалликлари Туберкулез. Мақсад: Валеолоя фанини, ахолии саломатлигига индивидуал ёндошишни билиш талабаларнинг тиббиётнинг ушбу сохасига булган кизикишини орттиради. Фаннинг келиб чикиш тавсилотлари, мамлакатимиз тараккиётида вужудга келаётган узгаришлар, ахоли саломатлигига индивидуал ёндошиш талабаларда инсонпарварлик хиссини кучайтиради. Айни пайтда мазкур муаммолар уларнинг келажакдаги фаолиятида ахолии саламатлигига нисбатан маъсулиятини оширади. Кўрсатма: Валеология дастлабки натижалар ва яқин келажакдаги лойиҳаларини билиш. Керакли жиҳозлар: Махсус техника воситалари билан жиҳозланган хоналар, тегишли жадваллар, схемалар, слайдлар, ўргатувчи –назорат қилувчи дастурлар, ССВнинг Бажариладиган босқичли қадамлар: № Мануал кўникма қадамлари Босқични Барча (босқичлар) бажара босқичларни олмади бажарди 1. Берилган вақт даврларининг 0 5 ўртачасини оламиз. 2. Ҳодисалар йиғиндисининг ўртачасини 0 5 аниқлаш. 3. Иккинчи доимий ўлчовни формула 0 5 орқали аниқлаш. 4. Тенглаштирилган маълумотларни 0 5 5. 6. 7. 8. олиш. Перспектив маълумотларни ҳисоблаш. Маълумотларга асосланиб график тасвирлаш. График тасвирларни изоҳлаш. Олинган маълумотларга асосланиб хулоса ёзиш. ЖАМИ Баҳолаш мезони: Максимал 34-28,4 балл балл 40-34,4 аъло яхши 100-86% 85-71% 0 0 5 5 0 40 21,6-14,8 балл қониқарсиз 54-37% 14,4 балл ўрта 70-55% баҳо аъло Ўзлаштириш 100% ҳисобида 86% Назарий қисм. 1.1. Янги педагогик технология 1.2. Мустақил иш учун назорат саволлари 2. Тахлилий қисм. 2.1. Кейс-стади 5 5 28-22 балл ёмон 36% ва ундан кам МАҲОРАТЛАРНИНГ НАЗОРАТ 2.БИЛИМ, КЎНИКМА ВА ШАКЛЛАРИ - Баҳсда фаол иштирок этиш; - Ёзма ва оғзаки жавоб натижалари; - Кейс-стади, органайзерлар; - Тест ва вазиятли масалаларини ечиш; - Амалий кўникмаларни бажариш. 5.1. Талабалар билими, кўникма қўлланиладиган назорат мезонлари. № 0 0 ва маҳоратини баҳолашда яхши 8571% ўртача қониқарсиз ёмон 70-55% 54-37% 36 ва ундан кам 17-14,2 балл 8,5-7,1 балл 14-11 балл 7-5,5 балл 1. 2.2. Тест 20-17,2 балл 10-8,6 балл 15-12,9 12,75балл 10,65 балл 10,8-7,4 балл 5,4-3,7 балл 10,-8,25 8,1-5,55 балл балл 7,2 балл 3,6 балл 5,4 балл 3. Амалий кўникма 15-12,9 12,75балл 10,65 балл 40-34,4 34-28,4 балл балл 10,-8,25 8,1-5,55 балл балл 5,4 балл 28-22 балл 14,4 балл 21,6-14,8 балл 5.2.Валеология фани бўйича талабалар билимини баҳолашда қуйидаги наъмунавий мезонлар инобатга олинади: ўзлаштириш баҳо Талабанинг билим даражаси 1 Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса Аъло чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда 96-100 “5” мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади. Мавзу бўйича вазиятли масалаларни ечади, тест саволларига тўлиқ ва тўғри жавоб беради. Эркин тасаввурга эга бўлиб, керак бўлганда ўқитувчи билан ўз фикрини алмаша олади. 2 91-95 Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади, мустақил мушоҳада юритади.Мавзу моҳиятини тушунтира олади, эркин тасаввурга эга бўлади, ўқитувчи билан бемалол фикр алмаша олади. 3 86-90 Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади.Мавзу бўйича амалий иш натижалари бўйича мустақил текшириш баённомасини тўлдиради. 4 81-85 Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади. Яхши 5 76-80 Жавоблар тўғри , аммо тўлиқ эмас, 6 71-75 7 66-70 8 61-65 9 55-60 10 54-30 11 20-30 ўқитувчининг қўшимча саволлари бўйича “4” камчиликни тўлдиради, мавзуни муҳокама қилишда етарлича фаол.Аудиториядаги топшириқларни бажаришда қатнашади. Мавзуни муҳокама қилишда етарлича фаол, аммо ҳатоликларга йўл қўяди, аудитория ишларини бажаришда қатнашади, керакли ёзишларни амалга оширади. Жавоблар 50%га тўғри, аммо берилган Қониқарли саволнинг моҳиятини тушунади; топшириқларни бажара олади, бироқ унда “3” 2-3 ҳатоликларга йўл қўяди. Жавоблар 50%га тўғри,савол моҳиятини ҳар доим ҳам тўғри тушунмайди, топшириқни ўқитувчи ёрдамида бажаради ва шунда ҳам 2-3та ҳатога йўл қўяди. аммо берилган саволнинг моҳиятини тушунади; Жавоблар 40%га тўғри, жавоб беришда янглишиб кетади, савол моҳиятини ҳамма вақт тўғри тушунмайди, топшириқларни бошқа талаба ёки ўқитувчи ёрдамида бажаради. Қониқарсиз 40%гача тўғри жавоб бера олади, жавоблар аниқ эмас, топшириқларни бажара олмайди. “2” Уй вазифаси бажарилмаган. Амалий машғулотга қатнашади, формада, дафтари бор. Уйга ьорилган вазифа бажарилмаган. 2.Тавсия этилаётган адабиётлар. Асосий: 1. Лисицин Ю.П. с соавтор. «Социальная гигиена и организация здравоохранения» в 2х томах, том 2 Москва. 1989 год. 2. .Лисицин Ю.П.,Полунина Н .В.<< Общественное здоровье и здравоохранение >> Москва. 2002 год. 3. Основы клинической эпидемиологии. ЛаМорт. Бостонский Университет, Школа Общественного здравоохранения, Маматкулов Б.М. Кушимча. 1. .Апанасенко Г. Л. Истоки и история возникновения валеологии. 2. .Апанасенко Г. Л. Школа валеологии и здоровья профессора Апанасенко 3. Брехман И. И. Валеология — Наука о здоровье — М.: ФиС, 1990 4. Вайнер Э. Н. Валеология: Учебник для вузов. — 3-е изд.. — М.: Флинта: Наука, 2005 5. Дорошкевич М. П., Нашкевич М. А., Муравьева Д. М. и др. Основы валеологии и школьной гигиены: Учебное пособие для вузов. 2003, 238 с 6. Истоки и история развития Валеологии (из книги «Медицинская валеология») 7. Жолдак В. И. , Калинкин Л. А. Валеология: становление, развитие, проблемы, перспективы // Московская государственная академия физической культуры Всероссийский научно-исследовательский институт физической культуры 8. Здоровье населения и здравоохранение в Республике Узбекистан за 1999 - 2009 годы. Информационные статистические сборники. 9. Петленко В. П.// Основы валеологии. Книга первая. 1998.- 433 с. 10. Фесенкова Н. В.// Валеология и проблема здоровья россиян Институт философии РАН 11. Интернет сайтлар: Русский Медицинский Сервер http://www.rusmedserv.com Martindale Health Sciences http://www.sci.lib.uci.edu/~martindale/medical.html PubMed, Medline - www.ncbi.nlm.nih.gov/PubMed Сайт "Интернет-сообщества исследователей в области медицины и биологии" http://www.bmn.com/. Машғулот № 2. ЎҚУВ МАШҒУЛОТИДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ МОДЕЛИ МАВЗУ: СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИ ВА УНИ ТАРҒИБОТ ҚИЛИШ. Таълим бериш технологияси (амалий машғулот). Вақт: 315 дақиқа Талабалар сони: 8-10 та. Ўқув машғулотининг шакли ва Амалий машғулот тури Ўқув машғулотнинг тузилиши 1.Кириш қисми. 2.Назарий қисм. 3.Аналитик қисм: - Кейс стади - Тестлар 4.Амалий қисм. Ўқув машғулотининг мақсади: Валеолоя фанини, ахолии саломатлигига индивидуал ёндошишни билиш талабаларнинг тиббиётнинг ушбу сохасига булган кизикишини орттиради. Фаннинг келиб чикиш тавсилотлари, мамлакатимиз тараккиётида вужудга келаётган узгаришлар, ахоли саломатлигига индивидуал ёндошиш талабаларда инсонпарварлик хиссини кучайтиради. Айни пайтда мазкур муаммолар уларнинг келажакдаги фаолиятида ахолии саламатлигига нисбатан маъсулиятини оширади. Талаба билиши лозим: Валеологиянинг мустакил фан сифатида шаклланишидаги тарихий ривожланиши хакида тасаввурга эга булиши ; Бошка фанлар ичида валеологиянинг тутган урнини билиш; Валеологиянинг ривожланишининг асосий йуналишларини билиш; Касаллик ва саломатликка таъриф бериш; Индивидуал ва гурух саломатлигининг асосий белгиларини билиш; Индивидуал ва жамоат саломатлигига билиш. Талаба бажара олиши лозим: таъсир 2. Соғлом турмуш тарғиот қилишни ва уни усулини ташкил этишни омилларни тарзини утказиш Ўқитиш фаолияти натижалари: Педагогик вазифалар 1. Давлат ва жамоат саломатлиги орасидаги богликни тушунтириш 2. Хозирги вактда касалликларга олиб келувчи хавф омилларини куриб чикиш 3. Замонавий согликни саклаш тизимида профилактика хакида тушунтириш 4. СТТ тушунчаси ваунинг элементлари билан таништириш. 5. СТТ таъсир килувчи омиллар ва ахолини тиббий активлиги элементларини тушунтириш. 6. Дунё буйича олиб борилаётган СТТ таргибот килувчи асосий конференция ва дастурлар билан таништириш Таълим усуллари Таълим шакли Таълим воситалари Таълим бериш шароити Соғлом турмуш тарзи билан танишиш. Соғлом турмуш тарзини компонентларини ўрганиш. Турмуш тарзини белгиловчи ижтимоий иқтисодий категорияларини билиш. Турмуш тарзини тарғибот қилишни турларини билиш. Турмуш тарзи омилларини билиш. Аҳоли саломатлигида тўғри овқатланишнинг ролини ўрганиш. Аҳоли саломатлигида спорт билан шуғулланишнинг ролини билиш. Аҳоли саломатлигида экологиянинг ролини ўрганиш. Аҳоли саломатлигида УАШнинг ролини билиш. Маъруза, ақлий намойиш, амалий иш усули, китоб билан ишлаш, суҳбат, таълимий ўйин, Кейс-стади хужум, ҳикоя, кўрсатма бериш,. Жамоавий, гуруҳларда ишлаш, (“Биргаликда ўқиймиз”, ”Ўйлангжуфтликда ишланг, фикр алмашинг”), якка тартибли. Доска-стенд, ёзув тахтаси, модел, график, диаграммалар, чизма, схема, эслатма, назорат варағи, матнлар Махсус техника воситалари билан жиҳозланган, гурухли шаклларда Мониторинг ва баҳолаш ишлашга мўлжалланган хоналар. Оғзаки сўров: тезкор сўров, ёзма сўров, тест. ЎҚУВ МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ. Иш фаолият босқичлари ва Таълим берувчи Таълим вақти олувчилар 1.1.Мавзунинг номи, мақсади ва Тинглайдилар 1-босқич. кутилаётган натижаларини етказади. ва ёзиб Ўқув бўйича асосий оладилар. машғулотига Мавзу тушунчалар:Валелогия фани ҳақида кириш тушунча беради ва унинг таснифлари (45 дақиқа) ҳамда назарий асослари, назарий 20 дақиқа вазифаларини ўргатади. Машғулот режаси билан таништиради. 5 дақиқа 1.2.адабиётлар рўйхатини беради. Тинглайдилар ва ёзиб оладилар. 15 дақиқа 2.3. Талабаларни ақлий хужумга тортиш Саволларга учун жонлантирувчи саволлар беради. жавоб Амалий машғулот режаси тузилишига берадилар ва қараб таълим жараёнини ташкил этиш тинглайдилар. бўйича ҳаракатлар тартиби баён қилинади. 5 дақиқа. 1.4.амалий машғулотда талабалар Тинглайдилар. фаоллигини баҳолаш мезонларини эълон қилади. 2.1. талабалар билимини фаоллаштириш Саволларга 2-босқич. Асосий қисм мақсадида мавзунинг асосий тушунчалари жавоб берадилар. (180-дақиқа). бўйича тезкор сўров ўтказади. 30 дақиқа. 45 дақиқа. 2.2. кейс материалларини муҳокама Муҳокама қилишни ташкиллаштиради, ишлаш қиладилар, қоидаси, вазиятларни тахлил қилиш аниқлаштирувчи чизмаси, муаммоларни ифодаланишига саволлар эътибор беришларига қаратади. берадилар. 15 дақиқа. 2.4. тестларни якка тартибда ишлайдилар. Мустақил равишда тахлил қилиш варағини тўлдирадилар, муаммони ечадилар. 45 дақиқа. 2.5. талабаларга кўргазмали қуролларни Тестни кўрсатиш (слайдлар, ламинантлар, муҳокама презентация ва б.қ.) уларни изоҳлаш. 3-босқич. Якуний (45 дақиқа) 25 дақиқа 15 дақиқа 5 дақиқа 3.1. хулоса: қиладилар. мавзу бўйича қиладилар, тақдимот қиладилар, бошқа талабалар мунозарада иштирок қиладилар, саволлар берадилар. хулоса Тинглайди. 3.2.фаол талабалар баҳоланади, бўйича баҳолаш эълон қилинади. гуруҳ Ўзларини ўзлари баҳолайдилар. 3.3. мустақил тайёргарлик кўриш учун Саволлар саволлар ва топшириқлар берадилар. берадилар ва топшириқларни ёзадилар. 1.КИРИШ 1.1. Машғулотни ўтказиш жойи ва жиҳозланиши. Махсус техника воситалари билан жиҳозланган хоналар, тегишли жадваллар, схемалар, слайдлар, ўргатувчи ва назорат қилувчи дастурлар, ССВнинг буйруқлари, методик қўлланмалари ва бошқалар. 1.2.Мотивация. Валеология интегратив фан булиб, тиббиётнинг турли сохаларинидан, психология, философия ва бошка фанлар натижаларидан фойдаланади. Булажак умумий амалиёт шифокори узи хизмат курсатаётган ахолининг саломатлик даражасини тугри бахолашни, ахолии саломатлигига таъсир килувчи асосий хавф омилларни аниклаш ва касалликларни олдини олувчи самарали профилактика чора – тадбирларини ишлаб чикишини билиши керак 1.3.Ташқи ва ички фанлараро боғлиқлик. Валеологияни укитиш жараёни талабаларнинг биология, анатомия,физиология, терапия, психология ва философия фанларидан олган билимларига асосланади. 2.НАЗАРИЙ ҚИСМ. 2.1.МАШҒУЛОТНИНГ ҚИСҚАЧА МАЗМУНИ. Тиббий хизматнинг ривожланиш тарихи шуни курсатадики, утган асрнинг иккинчи ярмига келиб согликни саклаш хизматини ташкил этишда бир томонликка йул куйилди. Бу бир томонламалик тиббий хизматни ривожлантиришда куплаб шифоханалар куриш, дори дармон таъминотига зур бериш, даволовчи врачларни тайёрлаш, яъни даволовчи табобатни ривожлантиришдан иборат эди. Бу холат бир томондан кишиларда уз согликларига бокимандалик кайфиятини шакллантирса, иккинчи томондан тиббий хизматнинг касалликларни олдини олиш сохалари ишини эътибордан четда колдирди.Утган асрнинг охирларида Жахон Согликни Саклаш ташкилотининг кишилар соглигининг 50-52 фоизи турмуш тарзига, 20 фоизи ирсий омилларга, 20 фоизи атроф мухитга боглик булиб атиги 8-10 фоизигина тиббий хизматнинг даражасига боглик, деган илмий хулосалардан кийингина согликни саклашни даволовчи табобатдан кура купрок касалликларни олдини олувчи табобатга томон йуналтиришга сабаб булди. Шу жумладан мустакил Республикамизда хам соглом турмуш тарзи Давлатимиз сиёсатининг асосий йуналишларидан бирига айланиб, кишилар саломатлигини мустахкамлаш ва касалликларни олдини олишга каратилган тадбирларни амалга оширишга ката эътибор берилдии.Энг мухими бу ссохадаги ишлар Давлат хужжатлари Билан мустахкамланиб, Республикада касалликларни олдини олишга каратилган харакатнинг конуний асослари яратилди. 1993 йил мустакиллигимизнинг дастлабки йилларидаёк оналар, болалар ва ёшлар саломатлиги хамда маънавиятини мустахкамлаш ишларида фаол катнашган кишиларни рагбатлантириш максадида «Соглом авлод учун» ордени тайинланиб, шу номдаги халкаро жамгарма ташкил этилди. 1996 йилда «Фукоралар саломатлигини саклаш тугрисида», 1998 йилда «Республикада согликни саклаш тизимини ислох килишнинг Давлат дастури » тугрисидаги Президент конун ва фармонлари кабул килинди. Натижада Республикада катор профилактик тадбирлар амалга оширилди. «Соглом авлод учун», «Мехр-шавкат ва саломатлик, «Экосан» каби ташкилотлар вужудга келди. Оналар ва болаларга замонавий тиббий хизмат курсатишсохалари барпо этилди. Жахон андозалари даражасида хизмат курсата оладиган шошилинч ва кечиктириб булмайдиган тез тиббий ёрдам тизими яратилди.Ахолига малакали тиббий хизматни якинлаштириш максадида кишлок врачлик пунктлари ташкил этилиб, шаха рва туман масалалари Билан эпчил шугилланадиган «Саломатлик »институтлари ташкил этилди.Булардан ташкари мустакиллик йилларида анъанага айланган хар йилни ижтимоий хаётнинг долзарб муаммоларидан бирига багишлаш ваш у муаммоларни хал килиш борасида Давлат дастурлари асосида иш олиб бориш тартиби хам соглом турмуш тарзидан иборат эди. Чунки соглом турмуш тарзи бу асосан инсоний хатти харакатларнинг йигиндисидир. Шунинг учун, Ватанимизда «Оила йили», «Аёллар йили», «Соглом авлод йили», « Оналар ва болалар йили», «Карияларни кадрлаш йили», «Обод махала йили», « Мехр ва муруват йили», «Сихат саломатлик йили», «Хомийлар ва шифокорлар йили»каби тадбирларни халкимиз соглигини саклаш йулидаги тадбирлар деб бахолаш мумкин. Шароитларни яратиш билан бир каторда ахолининг уз соглигига маъсулиятини ошириш, яъни хар бир фукорода соглом турмуш тарзи шакллантиришдек мухим хаёт зарурати тобора аён булиб бормокда. Замон тиббиёти ютиклари, соглом турмуш тарзи кечирувчи кишиларнинг хаёт тажрибалари, илм-фан ютикларининг одам организми сир асрорларига чукуррок кириб бориши, хар бир организмга индивидуал ёндошишга тугри келди, шу билан уз новбатида организм талабларига мос турмуш тарзи ва согломлаштириш усулларини куллаш, тиббиётда мутлоко янги окимни, яъни соглом турмуш тарзи окимини юзага келтирди. Бу окимда хар бир организмга узига хос ёндошиш, унга мос овкатланишни ташкил килиш, кун тартиби, шунга ухшаш мунособатлар ва бошкаларни ташкил килишга асосланган. Диярли хар бир киши эртами кечми соглик билан боглик муаммога дуч келади. Чунки кишилар уртасида учраётган улимнинг асосий сабабчиси касалликлар ва бахтсиз ходисалар булиб колмокда. Ххар биримизда шаклланган тушунчага кура табобатчи деган фикр тугилиши мумкин . 3. ТУРМУШ ТАРЗИ, саломатликнинг тиббий –ижтимоий омили сифатида. Тиббий фаоллик ва соглом турмуш тарзи хакида тушунча. Соглом турмуш тарзини таргибот килиш усуллари ва асосий йуналишлари. Тиббий профилактика марказларининг тузилиши. Уларнинг соглом турмуш тарзини таргибот килишдаги роли. Турмуш тарзи, саломатлик узгаришларини асосий тендинцияларини аниклайдиган етакчи умумлашган омил булиб инсон хаёт фаолиятининг турли сифатларида куриб чикилади. Турмуш тарзини тиббий ижтимоий таърифи билан биргаликдаги структурасига куйидагилар киради: Мехнат фаолияти ва мехнат шароити. Маиший хужалик фаолияти ( яшаш жойининг хили, яшаш майдони, маиший шароитлар, маиший фаолиятга вактнинг сарфланиши ва бошкалар ); Жисмоний кучларни тиклаш ва атроф мухит билан мунособатларга йуналтирилган регриссион фаолият. Оиладаги ижтимоийлаштирувчи фаолият.(болаларни, кекса ёшдагиларни парваришлаш). Оилани режалаштириш ва оила аъзолари орасидаги мунособатлар. Ижтимоий–психологик статус ва узини тутиш хусусиятларини шакилланиши. Тиббий ижтимоий фаоллик ( саломатлик ва тиббиётга мунособатлар, соглом турмуш тарзини амалга ошириш) турмуш тарзи билан куйидаги тушинчаларни – хаёт даражасини (одам бошига тугри келадиган фойда), хаётнинг турмуш сифати( инсоннинг моддий таъминланганлик даражасини таърифловчи параметрларни улчаш), яшаш услуби( узини тутишнинг психологик индивидуал узига хослиги) яшаш тартиби(турмуш маъданияти ва бошкалар) ТУРМУШ ТАРЗИ. - бунда асосан соглом турмуш тарзига эътибор бераиб утамиз. Ахолии орасида соглом турмуш тарзини таргибот килишнинг асосий усуллари ва йуналишларини шакиллантириш. Бу инсонларнинг актив хаёт фоаолиятидаги ховф омилларни олдини олиш, саломатликни саклаш хамда мустахкамлашга каратилгандир. Соглом турмуш тарзи куйидаги компонетларни уз ичига олади. 1. Инсон саломатлигини саклаш хамда мехнат кобилиятини оширишни таъминлайдиган мехнат шароитларини ташкиллаштириш ; 2. Маданий тадбирларда фаол иштирок этиш, спорт ва жисмоний тарбия билан шугилланиш, пассив дам олиш шакилларидан воз кечиш, психологик кобилияти устида ишлаш яъни аутотрининг, чекиш ва ичишдан воз кечиш , рационал овкатланиш, шахсий гигиена коидаларига амал килиш , оилада соглом мухитни ташкил этиш ва бошкалар; 3. Мехнат жамоаларида оилада, шахслар оро муносабатларни шакиллантириш, бемор ва ногиронлар билан мунособатларни шакиллантириш; 4. Табиатни асраш иш жойида жамоат жойларида, транспортда узини юкори маданиятли тутиш; 5. Тиббий муассасалар томонидан утказиладиган профилактик тадбирларда фаол катнашиш, шифокор тавсияларини бажариш, бирламчи тиббий ёрдамни курсата билиш, оммабоп тиббий адабиётларни ( саломатлик журнали ) укиб урганиш. ТУРМУШ ТАРЗИНИ БЕЛГИЛОВЧИ ИЖТИМОИЙ ИКТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯЛАР. 1. ИКТИСОДИЙ КАТЕГОРИЯ-«ХАЁТ ДАРАЖАСИ» бунга ахолининг реал даромадлари, уй-жой, тиббий хизмат билан таъминланганлик даражаси хакидаги курсатгичлар киради. 2. СОЦИАЛ КАТЕГОРИЯ- «ХАЁТНИНГ ТУРМУШ СИФАТИ» бунда моддий ва маънавий фаровонлик сифат жихатдан бахоланади, уй шароити, овкатланиш, дам олиш, иш шароитининг кулайлиги, сифатий куринишлар киради. 3. СОЦИАЛ-ПСИХОЛЛОГИК категория - «ХАЁТНИНГ ЯШАШ УСЛУБИ» бунда асосан инсоннинг этик ахлокий хулкий, индивидуал хусусиятлари, хаёт фаолиятидаги активлиги тушинилади. 4. СОЦИАЛ ИКТИСОДИЙ категория – бунда жамиятнинг яшаш тартиби, турмуш маданияти тушинилади. Шундай килиб турмуш тарзи одамлар фаоллиги ёки уларнинг типик фаолияти микдор ва сифат томонларини узвий биргаликдаги куриниши булиб, у ишлаб чикариш кучлари ва муносабатларининг ривожланганлик даражасини намоён килади. СОГЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ТАРГИБОТ КИЛИШ. Соглом турмуш тарзини таргибот килиш хар бир тиббий ходимнинг бурчи хисобланади. Соглом турмуш тарзини таргибот килишда огзаки, ёзма, кургазмали ва комбинацияланган усулларидан фойдаланилади. ОГЗАКИ ТАРГИБОТ усулига: маърузалар, сухбатлар, конференциялар, дискуссиялар, тугаракдаги машгулотларни уз ичига олади. Бу усул бошкаларга караганда энг оммабоп, кам харажат, оддий ва ташкилий усул хисобланади. ЁЗМА ТАГИБОТ усули ахолининг кенг катламларини камраб олади, бунга маколалар, санитар варакалар, деворий газеталар, ёдномалар журналлар, китоблар брашуралар ва бошкалар киради. КУРГАЗМАЛИ ТАРГИБОТ куп киррали хисобланиб икки гурухга булинади : а) таъбиий объектлар ва тасвирлар; в) комбинацияланган усул бу оммавий таргибот усули булиб бир вактнинг узида куриш эшитиш билан бирга боради. (радио, тлевидения) Турмуш тарзи омилларига куйидагилар киради. Турмушни тугри ташкил килиш, турмуш шароитини (уй жой Билан таъминланганлик даражаси) яхши йулга куйиш, оила аъзоларининг маълумот ва маданият даражаси, оиладаги шахсни хулки ва зарарли одатлари ( шунингдек спиртли ичимликларни истимол килиши, чекиши, Наркотик моддаларни истимол килиши ), дори дармонларни миёридан ортик истимол килиши холатлири, гиподинамия, адинамия холатлари, ёлгизлик, ишсизлик ва булар окибатида келиб чикадиган турли стрессли вазиятлар касалликлар келиб чикишида асосий уринда туради. Касалликларни камайтириш ва олдини олиш учун авало турмуш тарзини яхшилашимиз лозим экан. Бунинг учун куйидаги шартлар бажарилиши керак: Овкатланишни тугри ташкил килиш. Гиподинамияни олдини олиш ( харакат ва саломатлик). Кун ва ишни биологик режмлар асосида ташкил килиш. Оилани хар томонлама тугри ташкил килиш(яратиш). Узаро мунособатларни миёрлаш. Зарарли одатлардан тийилиш. Тозалик ва тозаланиш масалаларига риоя килиш. Бахтсиз ходисалар ва жарохатланишлардан эхтиёткор булиш. Соглом турмуш тарзи хакида билим ва малакага эга булиш. 1. Биринчи шарт. Овкатланишни тугри ташкил этиш. Шубхасиз бу йуналишлар умумий характерга эга булиб, улар соглом турмуш йулидаги харакат дастурини белгилайди. 19-асрдан бошлаб овкатликларнинг таркибий мутаносиблиги, энергия мувозанати, микроблар, овкатланиш тартиби хакида илмий карашлар пайдо булди бу эса уз навбатида диетология фанини шаклланишига замин яратди. Хозирги кунга келиб эса, нотугри ва норационал овкатланиш кишилар уртасида учраётган ошкозон ичак, юрак кон-томир, ички секреция безлари, бугимлар, модда алмашинувининг бузилиши, рак касалликларининг асосий сабабчиси эканлиги илмий равишда исботланди. Хатто Жахон Согликни Саклаш ташкилотининг экспертлари П.Равел ва Ч. Равеллар « кишилар уртасида учраётган касалликларнинг 80% нотугри овкатланишдан» деган фикрларни илгари сурдилар. Хуллас Португалиялик буюк диетолог Э. Периш айтганидек « Факатгина овкатланиш бизни майда ёки йирик, нодон ёки аклли, нимжон ёки кучли, бушашган ёки гайратли, одамови ёки соглом муаммоларга лаёкатли килади». Лекин инсоният бу масалада хамон узининг утмишдаги одати – овкатланишда нафс ва хохишнинг таъсиридан кутила олмаяпти .Окибатда бу холл кишилар уртасида касалликлар ва улимнинг асосий сабабчиларидан бири булмокда. Бу масалалар овкатланишда саводсизлик ва бефарклик Билан бир каторда жамиятда озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш ва овкатланишни бизнес асосга куйилганлиги, пул ва бойлик орттириш йулида бир канча овкатликлар, ичимликлар рекламаси, шунингдек овкатларни ногигиеник тайёрлашга асосланган « куча овкатини кафе, бар, ресторанлар» хам катта рол уйнашмокда. Шунинг учун хам бугунги кунда овкатланишни тугри ташкил килиш, инсон кундалик турмушининг энг асосий талабларидан бири ва буни соглом турмуш тарзини ташкил этишда хисобга олмаслик мумкин эмас.Бу кундалик истимол килинаётган озик овкат махсулотларини кишилар организмида физиологик, биологик талаблар асосида ташкил этишдир. Тугри овкатланиш шундай ташкил этилиши керакки, у узининг физик –киёвий хамда биологик хусусиятлари Билан инсон танасига огирлик килмаслиги, аксинча тез ва осон хазм булиб, организмни керакли озик моддалари Билан таъминлай олиши лозим.Бу уринда биз куйидаги талабларга риоя килишимиз керак: 1. овкатлик махсулотлари таркибини киши организмининг физиологик талабларига мос булишини таъминлаш; 2. истеъмол килинадиган овкатнинг микдорини киши сарф киладиган энергияга мос булишини таъминлаш; 3. овкатланиш режимини киши баданидаги биологик конуниятларга мос булишини таъминлаш; 4. хар галги овкатланишда бадан физиологияси конуниятларини хисобга олиш; 5. овкатларни тайёрлашда унинг таркиби ва сифатини саклаб колиш татибларига риоя килиш; 6. овкатлик махсулотларни етиштириш, танлаш ва саклашга булган талабларга риоя килиш; 7. овкат хазм килиш аъзолари тузилиши ва улрнинг функциялари тугрисидаги кискача маълумотларга эга булиш; 8. овкат хазм килиш тизими нормаларини бахоловчи асосий курсаткичларни билиш; 9. овкат хазм килиш тизими муаммоларида тадбирлар куллаш хамда мутахасисларга мурожаат килиш. Агарда, овкатланишда юкоридаги харакат дастурига риоя килсангиз ва шу талабларнинг хар бириси буйича оддийгина тушунчаларга эга булиб, уларни уз турмушингизда куллашни билсангиз сиз овкатланишни онгли ташкил килган буласиз ва хеч качон у Билан боглик муаммоларга дуч келмайсиз. Шунинг учун, юкоридаги овкатланишга булган талабларнинг хар бириси буйича алохида тухталиб утишга тугри келади. Овкатликларнинг таркибида ун махсулотлари ва ширинликларни мунтазам ортикча истимол килиш натижасида бутун танада хилт купайиб кетади. Ортикча хилтлар ички аъзолар, бадан бушликлари ва бугимларга утиб аъзолар фаолиятини кийинлаштиш окибатида, артрит, полиартирит, радикулит, остиохондроз, семириб кетиш, ичакларда кабзият, кандли диабет, томирларда атеросклероз, тана ва ички аъзоларда усмалар пайдо булиши каби касалликларга шароит яратади. Овкатининг таркибида ун махсулотлари ва ширинликлар куп булган нисонлар орасида тез-тез шамоллаш, хар хил вирусли тошмалар тошиши, гайморит, фронтит, отит, сурункали танзиллит, фарингит ва танадаги ортикча хилтларни бронхлар оркали куплаб ажралиб чикишидан тез-тез Томок кириш, бурун кокиш, балгам тупириш каби холатлар куп учрайди. Овкатликларнинг таркибида гушт, тухум акби оксилларни сурункали истимиол килиш натижасидабуйкаклар фаолиятининг кийинлашуви, буйракда ут копида, сийдик чикарув йулларида тош хосил булиш, ичакларда кабзият, рухиаянинг бузилиши, асабийлик каби холатларга сабаб булади. Овкатликлар таркибида ёгларни, айникса мол ёгларининг ортикчалигидан коннинг таркиби куйуклашиб, томирларда атериосклероз ва унинг окибатида юракда стенокардия, инфаркт холатлари, кон босининг юкори булиши, холесистит, семириб кетиш каби холатларга олиб келади. Овкатликлар таркибида витаминларнинг етишмаслигидан парчаланиш жараёнлари сустлашиш окибатида аъзоларнинг фаолияти учун зарур булган моддалар ётишмаслиги содир булади. Окибатда болаларда рахит, катталарда шапкурлик, Организмдаги барча мухум жараёнларнинг сусайиши каби холатларга олиб келади. Овкатликларнинг киёвий захарли моддалар Билан зарарланишидан турли даражалардаги овкатдан захарланишлар, радиоактив моддалар Билан захарланишидан эса, сочларнинг тукилиб кетиши, ички аъзолар фаолиятининг сусайиши, бепуштлик, рак, ок кон каби огир окибатларга олиб келувчи касалликлар юзага келади. Баъзи бир овкатлик турларининг айрим одамлар организмига мос келмаслигидан терида хар хил тошмалар тошиши ва кичиши (дерматитлар), ошкозон ва ичакларда - гастрит ва колит, мия тукималарининг захарланиши – мигрен, менингит, нафас олишнинг кийинлашуви – диккинафаслик, юракда хуруж-стенокардия ва бутун организмда безовталикка сабаб булувчи аллергик холатларга олиб келади. Ортикча овкатланиш ва овкатхурлик туфайли, семириб кетиш, кади коматнинг бузилиши, гузаллик ва ипчилликнинг издан чикиши, киши гавдасининг бесунакай, куримсиз, кийим кечак ярашмайдиган ахволга келиб колиши, нафас олиш ва харакатларнинг кийинлашуви, танадан ва огиздан куланса хидларнинг таркалишидан нокулай ахволга тушиш, касалланиш эхтимолларининг ортиб бориши юз беради. Спиртли ичимликларни сурункали истимол килиш окибатида рухиятнинг бузилиши, асабийлик, уз хадди-харакатларини назорат кила олмасликдан инсоний, ахлокий нормалардан четга чикиш, обру-эътиборнинг, фарзандлар тарбиясида маъсулиятнинг булмаслиги, жиноятга кул уриш, инсонни шахс сифатида инкирозга юз тутиши, уйдан элдан оиладан, бола-чакадан ажраб якка ёлгизликда яшаб умрини барбод килиш холатлари учраб турибди. 1. Иккинчи шарт.Харакатли турмуш ва жисмоний машгулотларнинг саломатликдаги роли. Талаба куйидагиларни билиши керак: Харакатларнинг рухий ва жисмоний ривожланишга таъсири. Касалликларни олдини олишда харакатларнинг ахамияти. Жисмоний машк турлари. Жисмоний машк килишнинг асосий негизлари. Бемор организмига жисмоний машкларнинг таъсири. Ахолининг турли гурухларида (ёшига, мехнат турига, жинсига караб) харакат даражаларини аниклашни. Бугунги хаётимиздан бизга шу нарса маълумки, тараккиёт имкониятлари ва кулайликлари бизни харакат килишдан диярли озод килиб куйди. Бу холат инсон организмининг чидамлилигини пасайтириб, касалликларга берилувчанлигини оширди. Тана ва мушаклар мустахкамлиги камайди. Кам харакатлилик туфайли организмда утириб колган чикитлар (чала парчаланиш махсулотлари) ички аъзолар фаолияти ёмонлашди. Натижада овкат хазм килиш, моддалар алмашинуви, айириш системаси аъзоларининг ва бошка аъзолар фаолиятини бузулиши Билан боглик касалликлар купайди. Демак инсоният учун харакат ва унинг турларини, узининг кундалик турмушига онгли равишда киритиш зарурати пайдо булди. Шунинг учун Саломатлик, ишчанлик, фаол ва бахт кексалик, узок умр каби инсон орзу хафасларини руёбга чикаришда харакатли турмуш жисмоний машгулотларнинг роли ва ахамиятини фан хам, хаёт хам аллакачон исботлаган.Саломатликнинг бу самарали воситасини кундалик турмушимизга киритишга баъзан хаётнинг узи мажбур килса (тирикчилик йулидаги харакатлар ва югур-югурлар), купчилик ишларда давр талаби ва давлат сиёсати натижасидаги замондошларимизнинг онгли интилишлари сабаб булмокда. Буни шахарлар, вилоятлар ва тумонлар марказидаги курилган ва курилаётган стадионлар, теннис кортлари, спорт майдонлари, согломлаштириш марказлари ёки Ушбу масалаларга багишланган президент фармонлари, хукумат карорларида олиб борилаётган ката таргиботчилик ишларида куриш мумкин. Окибатда харакат ва жисмоний машгулотларни кишилар турмушига киритиш хамда куллашнинг имкониятлари купаймокда. Шунингдек ахолии уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш ва касалликларнинг олдини олишнинг асосий тамойилларидан бири жисмоний фаолликдир. Харакат натижасида инсоннинг турли аъзо ва тузулмалар фаолияти миёрлашади, аклий ва жисмоний мехнатга булган фаолияти ортади. Инсон учун харакат тулаконли хаёт ва фаолият курсатгичидир. Харакатчанлик туфайли куйидагилар: Бутун кун давомида яхши кайфиятда буласиз; Ишда чарчамайдиган, ишингиз сифатли ва унумли, ижодий фаолиятингиз кучли булади. Асаб тизими мувозанатлашиб, босик уйли мулохазали буласиз. Тери ости ва ички аъзоларга тупланган ёглар камайиб ихчам, эпчил чакон буласиз. Корин ва шалвираган жойларингиз тортишиб, мушакларингиз таранглашиб, коматингиз куркам ва келишган булади. Томирларда коннинг окиши яхшиланиб, бутун танага кислород хамда озик моддаларнинг бориши яхшиланади. Кон босими мутадиллашади, унинг таркиби яхшиланади. Организмни химоя кобиляти ошади. Сиз тенгдошларингизга караганда анча ёш ва ихчам куринасиз. Лекин хамма вакт хам согликка хизмат килавермайди. Миёридан ортик харакатлар эса зурикишга организм эхтиёжларини исроф булишига, тана хамда аъзоларнинг толикишига сабаб булади. Шунинг учун харакатларнинг мохиятини яъни чиникиш, чарчаш ва толикиш холатларини кискача куриб чикамиз. Чиникиш-бу организмнинг ташки мухитнинг турли таъсирларига, турмушнинг жисмоний ва рухий юкламаларига чидам бериш кобилятидир. Бунда куйидагиларга амал килиниши лозим: - аста-секинлик - мунтазамлик; - хар томонламалик; - узига хос (индивидуал) ёндошиш; - узини-узи назорат килиб бориш. Кушимчалар ёзилиши керак(138-39бетлар). Маълумки кишилар организмидаги хаётий жараёнлар ички аъзоларнинг, шунингдек тана кисмларини табиат узгаришлари жисмоний харакатлар хамда рухий узгаришларга мос ва хос ишлашидан иборат. Масалан: томир уриши, кон босими, коннинг кислород Билан туйиниши ва бошкалар.Харакатлар юкламаси ва вакти канчалик куп булса томир уришлар, нафас олишлар сони, кон босимининг ошиб туриш вакти уни шунчалик куп хамда узок вакт давом этади. Демак организм бутун бир система булиб, бирининг функцияси иккинчисига боглик.Мана шу богликлик канчалик кучли булса, организмнинг чидамлилиги шунчалик яхши ва мустахкам булар экан. Шунинг учун хам бу богликлик саломатлик учун нихоятда мухим, балки шунинг узи саломатликдир. Чарчаш- бу организм функциялари ёки маьлум бир аьзоларини бирор ишни бажариш жараёнида уз ихтиёжларини сарфлаш натижасида иш кобилиятининг сусайиб боришидир.Чарчаш икки хил булади: А). жисмонан чарчаш- яьни маьлум кисмдаги иш бажарувчи мускулларнинг чарчаши. Б). аклий мехнат натижасида мия фаолиятининг чарчаши. Бу холатлар организм 5-10 минут дам олгандан сунг кайта тикланади. Толикиш - бу чарчашнинг огир шакли булиб, организм чарчагандан кейин хам, унга чарчокни ёзишни зарур булган энергияни кайта тиклаб олиш вакт бермаслик окибатида содир буладиган холатдир.Толикишдан сунг организмнинг иш кобилиятини тиклаш учун, бир неча куплаб махсус шароит, режимли турмуш баьзан эса саломатликни тикловчи тадбирларни куллашга тугри келади. Харакат турлари: 1. Мехнат; 2. Ракс; 3. Болалар уйинлари; 4. Спорт уйинлари; 5. Йог машклари; 6. Намоз амали; 7. Ушу, каратэ, таэквондо, каби машклар ; 8. Жисмоний тарбия. АСОСИЙ СОГЛОМЛАШТИРУВЧИ МАШГУЛОТЛАР. Чигалларни ёзувчи машгулотлар.138бет. Пиёда юриш. Югуриш. Намоз амалини бажариш. Сайр килиш. Отда ёки эшакда юриш. Велосипедда юриш ёки машинада юриш. Согломлаштирувчи марказларда тринажерлардан гимнастика ва турли машклардан фойдалиниш. Ракс тушиш. Саёхат. Чумилиш. Учинчи шарт. Кун ва ишни биологик рижмлар асосида ташкил килиш. Бизга маълумки моддий оламдаги барча ходисалар ва шунингдек тирик организмлардаги барча жараёнлар бир-бири Билан узвий богликдир. Барча турдаги харакатлар диярли бир хил вактлар орасида доврий равишда такрорланиб туриш хоссасига эга. Мана шу такрорланиб туриш хусусиятига ритм дейилади. Ритм учун характерли булган хусусият харакат ва ходисаларнинг ботартиблигидир. Дгарда шу ботартиблик булмаса, табиатда хеч бир узгариш ва ривожланиш булмайди. Масалан: хафталик иш тартиби, хар кунги ишни маълум соатларга мулжаллаш ва бошкалар. Демак биз жамиятда ёки узимизда нимаики шакллантирмокчи булсак, узвий такрорланишини таъминлашимиз лозим. Шу тартибда турмуш тарзи шаклланади. Хуллас табиатдаги бундай холатнинг абадий ва узликсиз такрорланиши, инсон организмида маълум бир конуниятларни вужудга келтириб булган. Яъни организмдаги фаолликни кундузи кучайиб, кечкурун сусайиши бунга оддий мисолдир.Оргизмдаги бундай узгаришлар юрак , упка , ошкозон ва ичаклар каби хаётие мухум азолар ишидан тортиб аьзолар тукималар ва хатто хужайралардаги кимёвий узгаришларгача булади киши организидаги табиатга монанд бундай узгаришлар сони 300 тага якин булиб, уларга биоритмлар деб аталади. Демак, биоритмларни трик мавжудодлардаги ритмик узгаришларга мослашиш жараёни деб таърифлаш мумкин. Организмлардаги бундай даврийлик нафакат кундалик турмуш, хафта, ой йиллар Билан балки умримизнинг даврлари Билан хам боглик. Кишининг дунёга келиб, усиш, вояга етиб, кексайиб, кариб-картайиб, оламдан утиши хам нихоятда мухим жараён булиб, бу жараён хар бир кишидадеярлик бир хил вакт ва ораликда содир булади, хамда шу жтхатдан маълум маънода даврийлик конунига буй сунади. Олимларнинг таъкидлашига кеса ва кундуз давомида кесадиган табиатдаги узгаришларга асосланибхаёт фаолиятимизнинг мухум элементлари булиши: иш, дам олиш, уйку кабиларни тугри жойлаштиришимиз лозим. Текшириш натижаларига кура куйидагилар аникланган: организмдаги кечаси сусайган биологик фаоллик эрталабки соат 4 лардан бошлаб кутарила бошлайди, эрталабки 7-8 ларда энг юкори даражага кутарилиб 5 баллга (энг юкори) етади. Бу холат кундузги соат 10-11 ларгача сакланади. Кундузги соат 12 лардан соат 14 ларгача биологик фаоллик сусайиб (2,5-3 баллгача), соат 16-17 ларда у Яна юкори даражага кутарилади. Бу холат хам кечги соат 20-21 ларгача сакланади. Кечки соат 21 ларда биологик фаоллик анча сустлашиб, кечки соат 23 ларда энг паст даражада булади. Бу сустлик эрталабки соат 4 ларгача давом этади. Бу даврийлик хамма вакт абадий давом этади. Шунинг учун инсон узининг кундалик фаолиятини шу биологик тартибга мос ташкил килсагина у яшайди, саломатлиги мустахкам, иши унумдор, умри узок булади. Анна шу илмий хулоса эса бизга кун ва иш режимини тузишга ёрдам беради. Юкоридагиларга асосланиб купчилик учун умумий булган куйидаги кун режимини (тартибини) таклиф этамиз. Ката ёшдагилар учун: Эрталабки уйкудан туриш - 6. Бадантарбия машгулотлари - 6 - 7. Эрталабки гигиеник тадбирлар 7 - 8. Эрталабки нонушта Ишхона ёки уй ишлари Хордик чикариш Ишхона ёки уй ишлари Буш вактлар (согломлаштириш тадбирлари) Кечкурунги овкат Буш вактлар(оилавий маъданий тадбирлар) Кечкурунги гигиеник тадбирлар. Уйкуга ётиш. Кун тартиби хакидаги бундай фикрлар, хар бир кишининг шароити, имконияти, саломатлик даражаларига караб узгартирилиши мумкин. Лекин умумий талаб биологик фаол вактларга иш вактларини, биологик суст вактларга эса дам олиш вактларини тугрилаш талаби сакланиши ва бажарилиши шарт. Табиатнинг бу конунига мос ва хос турмуш тарзини ташкил этиш, соглом турмуш тарзини энг асосий талабларидан бири хисобланади. Боритмларда куйидаги холатларга ахамият берилиши лозим: - хафталик, ойлик йиллик боритмлар ва уларга хос турмуш тарзини ташкил этиш; - йил фасилларидаги биологик узгаришлар; - киши хаётидаги мухум ахамиятга эга булган даврлар ва бу давтдаги турмуш тарзини узига хослиги. Киши хаётидаги даврларга кискача тухталиб утамиз, сабаб хар бир даврда организмда узига хос узгаришлар Билан кечади, шунинг учун хар бир даврда узига хос турмуш тарзини ташкил этишимиз лозим. 1. Хомила даври (38-42 хафта). 2. Болалик даври (7-11 ёш). 3. Усмирлик даври (12-17 ёш). 4. Ёшлик даври (18-30 ёш). 5. Навкиронлик даври (31-45 ёёш). 6. Етуклик даври (45-60 ёш). 7. Кексалик (61-70 ёш). 8. карилик (71-90 ёш). 9. Картайганлик (90 ва ундан юкорилар). Зеро биз шифокор сифатида ахолии саломатлигини саклаш максадида хар бир даврдаги организмларда улардаги хаётий жараёнларга индивидуал ёндошган холда кун, ой, йиллик режмларни тугри ташкил килишимиз ва тушунтирмогимиз лозим. Туртинчи шарт. Оилани тугри ташкил килиш.(ирсий жинсий ва оилавий омиллар). Саволлар. 1. Оила мухитини саломатликка таъсири. 2. Оиланинг асосий ижтимоий ва рухий муаммолари. 3. Никохдаги тиббий биологик хаётнинг асослари. 4. Турмуш тарзи омиллари. Оилани таърифи ёзлиши керак. Агар муносабатларда оила тартиби булмаганда, ижтимоий хаётнинг хеч бир сохасида тартиб булмасди, аслида жамиятни бошкаришдаги купгина тартиблар оилани бишкаришдан келиб чиккан. Оила жамият хаётида канчалик мухум ахамиятга эга булса, жамият хам оила учун шунчалик мухумдир. Шунинг учун хар кандай жамият уз тартиб интизомларига хос оилани вужудга келтиради. Хар бир киши узининг бутун умри давомида оилада бир –биридан кескин фарк килувчи 3 та даврда булади яъни: Тугилиб, усиб вояга етгунча ота-онасининг тарбияси ва кармогидаги давр; Вояга етиб оилали булгандан кейинги давр(уз оиласи ва фарзандлари ); Карилик даври Фазандлар таъминоти ва парваришга мухтожлик даври. Бу даврланинг хар бири киши хаёт ива саломатлигида мухум рол уйнайди. Шунинг учун, оилани кишилар хаёти, саломатлиги ва узок умр куришларида асосий ахамиятга эга булган ижтимоий маскан дейиш мумкин, чунки саломатликнинг асослари оилада ва оилавий мухитда яратилади хамда шаклланади. Инсон саломатлигини таъминлашда ахамиятга эга булган талаблар куйидагилар: 1. Оилани окилона ва тугри ташкил килиш. 2. Оилада соглом турмуш тарзини шакллантириш. 3. Оилавий муносабатларни тугри ташкил килиш. 4. Фарзанд куришга тайёргарлик хомиладорлик ва бу даврни узига хос талабларини хисобга олиш. 5. Чакалокни кутиб олиш ва унинг парваришига булган талаблар хамда шароитларини таъминлаш. 6. Барвакт ва кутилмаган хомиладорликнинг олдини олишнинг усуллари хакида маълумотга эга булиш. Абортнинг окибатларини англаш. 7. Оилавий ташвишларни саломатлик нуктаи назаридан хал килиш. 8. Эркаклар ва аёлларда учраши мумкин булган баъзи бир таносил касалликлари хакида тушунчага эга булиш. 9. Ёш утиши Билан боглик булган баъзи бир касалликлар ва физиологик муаммоларни тугри хал килиш. 10. Буларнинг хар бири тугрисида кискача тухталиб утишимиз лозим. Хаар бири Билан кискача танишиб чикамиз. Оилани тугри ва окилона ташкил килиш. Тиббий биологик омилларни хисобга олиш. Психологик омиллани хисобга олиш. Кишилар табиатдан турли туман булишади, буни биринчи маротаба Гиппократ аниклаган ва уларни 4 та тоифага ажратган: холериклар- кунимсиз, шошкалок, чидамсиз, таваккалчи, тугри Суз, кайфияти тез узгарувчан, кизиккон, хаяжони тез узгарувчан. сангвиниклар- хушчакчак, ишчан, гайратли, чидамли, жамоатчи, дилкаш, баъзан эса шошкалок, хаёлпараст кишилар. - флегматиклар – совуккон, хотиржам, эхтиёткор, андишали, чидамли, камгап, узини тута биладиган 2.2. ЯНГИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ Бу мавзуни талабалар Билан тахлил этишда «Копдаги мушук», «Академик полимика», «Аукцион» усуллардан купрок фойдаланилади. «Копдаги мушук» усулини амалга ошириш учун з-4 талабалардан иборат гурухчаларга булинади. Сунг эса гурухдаги барча талабаларга етарли сонда вариантлар тайёрлаб куйилади ва яширин холда таркатилади. Вариандлар куйидагича тузилади. 1-вариант Соғлом турмуш тарзи ҳақида тушунча. 2-вариант: Турмуш тарзи компонентлари. 3.вариант: Турмуш тарзини белгиловчи ижтимоий-иқтисодий категориялар. 4-вариант: Соғлом турмуш тарзини тарғибот қилиш. 5-вариант: Турмуш тарзи омилларига киради. 6-вариант: Аҳоли саломатлигида тўғри овқатланишнинг роли ҳақида. 7-вариант: Аҳоли саломатлигида спортнинг роли. 8-вариант: Аҳоли саломатлигида экологиянинг роли. 9-вариант: Аҳоли саломатлигида УАШнинг роли. 10-вариант: Тиббий фаоллик нима? Хар бир талаба машгулот дафтарига саволларга жавоб ёзишади, сунг гурухча сардори берилган саволга жавоб беради, а бошка гурухчалар укитувчи билан биргаликда гурух талабаларини бахолашади (бахолар гурухдаги барча талабаларга бир хил куйилади). Бахолашда нуткий жавоб ва хатолар инобатга олинади. Бахолар 100 балли системада куйилади.(100-86балл аъло; 85-71б яхши; 71-55 каникарли; 54 баллдан кам каникарсиз). Бахолар хар бир талаба дафтарига куйиб борилади ва мавзу охирида хисоблаб уртачаси куйилади. «Аукцион» усулида эса кулланиладиган бирламчи хужжатларни тулдириш хамда уларни Ким тез ва тулик тарифлаб беришни талабалар орасида аукцион усулида конкурсга куйилади.Ким яхши, тулик жавоб берса унга юкори балл берилади. 1-вазифа: Соғлом турмуш тарзига тўлиқ тушунча келтиринг. 2-вазифа: Турмуш тарзи компонентларини айтинг. 3-вазифа: Саломатликка таъсир этувчи омиллар ва валеометриянинг кандай хусусияти бор. «Академик полимика усули». Бу уйинда гурух 3-4 талабадан иборат кичик гурухга булинади. Хаар бир гурухча маълум котенгент саломатлик холатини бахолаш учун анкета тузади ва суровнома утказади (интервью олиш усули) 1-2 талаба саволларни тугрилигини тахлил килади яъни «адвакатлар», бошкалар эса нотугри куйилган саволларни ажратади. Уз-узини саломатлигини бахолаш суровномаси. 1. Сизни бош огриги безовта киладими. 2. Хар кандай шовкинга сиз тез уйгониб кетасизми. 3. Сизни юрак сохасидаги огриклар безовта киладими. 4. Сиз куриш кобилятингизни ёмонлашган деб хисоблайсизми. 5. Сиз эшитиш кобилятингизни ёмонлашган деб хисоблайсизми. 6. Сиз факат кайнатилган сув ичишга харакат киласизми. 7. Сизни бугим огриклари безовта киладими. 8. Об-хавонинг узгаришига жавоб реакциянгиз. 9. Сизда уйкусизлик холатлари буладими. 10.Меъда кисмидаги огриклар сизни безовта киладими. 11.Сизни кабзият безовта киладими. 12.Сизни жигар сохасидаги огриклар безовта киладими. 13.Сизни бел сохасидаги огриклар безовта киладими. 14.Сизни хотиранинг басайиши ва эсдан чикиш холатлари безовта киладими. 15.Сизда бош айланиши булиб турадими. 16.Олдинги йилларга караганда охирги вактларда сизда диккатни жамлаш кийинлашганми. 17.Танангизни турли жойларидаги санчиклар, ачишишлар ва жимирлашишларни сезасизми. 18.Кулогингизда шовкин ва шангиллашлар булиб турадими. 19.Дори кутингизда куйидаги дорилардан: валидол, нитроглицирин, юрак томчиларидан бирини доимо саклайсизми. 20.Сизда оёк шишлари булиб турадими. 21.Сизда овкатлардан воз кечиш холатлари булиб турадими. 22.Тез юрганда зинапоядан кутарилганда хансираш буладими. 23.Сиз пархиз саклайсизми. 24.Сизни йиглоки деб хисоблаш мумкинми. 25.Сиз узингизни хозир хам олдингидек мухнатга лаёкатли деб хисоблайсизми. 26.Сизда кайфиятни узгариб туриш даврлари буладими. 27.Сиз бирон бир спорт тури билан шугилланасизми. 28. Сиз ўз саломатлик ҳолатингизни қандай аҳолайсиз? 27 саволга ха ёки йук деб, охирги саволга эса яхши, коникарли, ёмон ёки жуда ёмон деган жавоб берилиши керак «ха» жавоби бир балл билан, «йук» жавоби эса 0 балл билан бахоланади. Баҳолаш мезони Максимал 17-14,2 балл 14-11 балл 10,8-7,4 балл 7,2 балл балл 20-17,2 аъло яхши ўрта қониқарсиз ёмон 100-86% 85-71% 70-55% 54-37% 36% ва ундан кам 2.4.МУСТАҚИЛ ТАЙЁРЛАНИШ УЧУН ЎЗ-ЎЗИНИ НАЗОРАТ САВОЛ Соғлом турмуш тарзи нима? Турмуш тарзи компонентларини айтинг. Турмуш тарзини ижтимоий-иқтисодий категориялари. Соғлом турмуш тарзини тарғибот қилиш усуллари. Турмуш тарзи омилларига нималар киради? Аҳоли саломатлигида тўғри овқатланишнинг роли. Аҳоли саломатлигида спортнинг роли. Аҳоли саломатлигида экологиянинг роли. Аҳоли саломатлигида УАШнинг роли. Тиббий фаоллик нима? Валеология ва соглом турмуш тарзи. Баҳолаш мезони. 100-86% 85-71% 70-55% 54-37% 36% ва ундан кам 10-8,6 аъло 8,5-7,1 яхши 7-5,5 ўрта 5,4-3,7 3,6 ва ундан кам ёмон қониқарсиз 3.ТАХЛИЛИЙ ҚИСМ Кластерни тузиш қоидаси 1. Сизда пайдо бўлган барча фикрни ёзинг. Ғоялар сифатини муҳокама қилинг, фақат уларни ёзинг. 2. Хатни тўхтатадиган имло ҳатоларига ва бошқа омилларга эътибор берманг. 3. Ажратилган вақт тугагунча ёзишни тўхтатманг. Агарда шуурингизга ғоялар келиши билан тўхтаса, у ҳолда қачонки янги ғоялар келмагунича қоғозга расм чизиб туринг. Соғлом турмуш тарзи омиллари овқатланишни тўғри ташкил қилиш гиподинамияни олдини олиш кун ва ишни биологик режимда ташкил қилиш оилани тўғри ташкил қилиш ўзаро муносабатларни меъёрлаш зарарли одатлардан тийилиш тозаликка, гигиенага риоя қилиш Баҳолаш мезони: Максимал 12,75-10,65 балл балл 15-12,9 100-86% 85-71% соғлом турмуш ҳақида билимга эга бўлиш 10,5-8,25 балл 8,1-5,55 балл 5,4 балл 36% ва ундан кам 3.2.ВАЗИЯТЛИ МАСАЛАЛАР ВА ТЕСТЛАР КОМПЛЕКСИ. 1. Турмуш тарзи нима? А) аҳоли орасида соғлом турмуш тарзини тарғибот қилишнинг асосий усуллари ва йўналишларини шакллантиришдир* Б) соғлом турмуш тарзини олиб бориш В)гигиена қоидаларига риоя қилиш 2. Турмуш тарзини белгиловчи ижтимоий-иқтисодий категорияларга киради: А) ҳаёт даражаси, турмуш сифати, яшаш услуби ва социал иқтисодий категория* Б)ҳаёт даражаси В) турмуш сифати 3. Соғлом турмуш тарзини тарғибот қилиш усуллари: А) ёзмали, оғзаки, кўргазмали ва комбинирлашган бўлади* Б) фақат ёзма В) фақат комбинирлашган бўлади 4. Турмуш тарзи омилларига киради: А) тўғри овқатланиш, гиподинамияни олдини олиш, гигиенага риоя қилиш, зарарли одатлардан тийилиш, оилани тўғри ташкил қилиш* 70-55% 54-37% Б) кун ва ишни режалаштириш, тозаликка риоя қилиш В) зарали одатлардан тийилиб юриш киради фақат 5. Ҳаракат турларига киради: А) меҳнат қилиш, спорт ўйинлари, рақсга тушиш, жисмоний тарбия* Б) тез-тез юриш фақат В) фақат рақсга тушиш 6. Саломатлик нималарга боғлиқ бўлади? А) ирсиятга, атроф муҳитга, тиббий ёрдам даражасига, турмуш тарзига ва маълумотлилик билан ижтимоий таъминланганликка боғлиқ бўлади* Б) маълумотлиликка ва ижтимоий таъминланганликка В) фақатгина турмуш тарзига 7. Саломатлик даражаси қандай кўрсаткичлар билан баҳоланади? А) демографик, касалланиш, ногиронлик ва жисмоний ривожланиш кўрсаткичлари билан баҳоланади* Б) фақат касалланиш ва ногиронлик билан В) демографик ва бир ёшгача болаларни туғилиш кўрсаткичи билан 8. Валеология усуллари нима? А) саломатлик даражасини диагностикаси ва шахс саломатлигини башорати билан бошқарилишидир* Б) фақат саломатлик даражасини диагностикасидан иборат В) саломатликни башоратидир. 9. Жамоат саломатлигини характерловчи асосий критериялар? А) демографик, касалланиш, ногиронлик, жисмоний ривожланиш ва руҳий саломатлик кўрсаткичларидир* Б) касалланиш, ногиронлик, бирламчи касалланиш кўрсаткичлари В) туғилиш ва ўлим кўрсаткичлари 10. Валеологиянинг текшириш предмети нима? А) индивидуал саломатлик, унинг механизми ва уларни бошқариш имкониятларини ўрганади* Б) саломатликка таъсирни ўрганади В) саломатлик белгиларини ўрганади. Баҳолаш мезони: Максимал 12,8-10,65 10,5-8,25 8,1-5,55 балл 5,4 балл балл 15-12,9 балл балл 15-12,9 аъло 12,8-10,65 10,5-8,25 ўрта 8,1-5,55 5,4 ва ундан яхши қониқарсиз кам ёмон 100-86% 85-71% 70-55% 54-37% 36% ва ундан кам 4.АМАЛИЙ ҚИСМ. 4.1. АМАЛИЙ КЎНИКМА МАВЗУСИ: Гурух 2-3 тадан гурухчаларга булиниб КВП да УАШ узига тегишли худудда турмуш тарзига таъсир килувчи ва куйидаги касалликлар ривожланишига олиб келувчи омилларни аниклаш максадида суровномалар тузиш: Кандли диабет Бронхиал астма Буйрак касалликлари Туберкулез. Мақсад: Валеолоя фанини, ахолии саломатлигига индивидуал ёндошишни билиш талабаларнинг тиббиётнинг ушбу сохасига булган кизикишини орттиради. Фаннинг келиб чикиш тавсилотлари, мамлакатимиз тараккиётида вужудга келаётган узгаришлар, ахоли саломатлигига индивидуал ёндошиш талабаларда инсонпарварлик хиссини кучайтиради. Айни пайтда мазкур муаммолар уларнинг келажакдаги фаолиятида ахолии саламатлигига нисбатан маъсулиятини оширади. Кўрсатма: Соғлом турмуш тарзини тарғибот қилиш орқали касалликларни камайтириш. Керакли жиҳозлар: Махсус техника воситалари билан жиҳозланган хоналар, тегишли жадваллар, схемалар, слайдлар, ўргатувчи –назорат қилувчи дастурлар, ССВнинг Бажариладиган босқичли қадамлар: № Мануал кўникма қадамлари Босқични Барча (босқичлар) бажара босқичларни олмади бажарди 1. Берилган вақт даврларининг 0 5 ўртачасини оламиз. 2. Ҳодисалар йиғиндисининг ўртачасини 0 5 аниқлаш. 3. Иккинчи доимий ўлчовни формула 0 5 орқали аниқлаш. 4. Тенглаштирилган маълумотларни 0 5 олиш. 5. Перспектив маълумотларни ҳисоблаш. 0 5 6. Маълумотларга асосланиб график 0 5 тасвирлаш. 7. График тасвирларни изоҳлаш. 0 5 8. Олинган маълумотларга асосланиб 0 5 хулоса ёзиш. ЖАМИ 0 40 Баҳолаш мезони: Максимал 34-28,4 балл 28-22 балл 21,6-14,8 14,4 балл балл 40-34,4 балл аъло яхши ўрта қониқарсиз ёмон 100-86% 85-71% 70-55% 54-37% 36% ва ундан кам 5.БИЛИМ, КЎНИКМА ВА МАҲОРАТЛАРНИНГ НАЗОРАТ ШАКЛЛАРИ - Баҳсда фаол иштирок этиш; - Ёзма ва оғзаки жавоб натижалари; - Кейс-стади, органайзерлар; - Тест ва вазиятли масалаларини ечиш; - Амалий кўникмаларни бажариш. 5.1.Талабалар билими, кўникма қўлланиладиган назорат мезонлари. № баҳо аъло Ўзлаштириш 100% ҳисобида 86% Назарий қисм. 1.1. Янги педагогик технология 1.2. Мустақил иш учун назорат саволлари 2. Тахлилий қисм. 2.1. Кейс-стади ва маҳоратини баҳолашда яхши 8571% ўртача қониқарсиз ёмон 70-55% 54-37% 36 ва ундан кам 17-14,2 балл 8,5-7,1 балл 14-11 балл 7-5,5 балл 1. 20-17,2 балл 10-8,6 балл 15-12,9 12,75балл 10,65 балл 10,8-7,4 балл 5,4-3,7 балл 10,-8,25 8,1-5,55 балл балл 7,2 балл 3,6 балл 5,4 балл 2.2. Тест 15-12,9 12,75- 10,-8,25 8,1-5,55 5,4 балл 10,65 балл балл балл балл 40-34,4 34-28,4 28-22 21,6-14,8 14,4 3. Амалий балл балл балл балл балл кўникма 5.2.Соғлом турмуш тарзи бўйича талабалар билимини баҳолашда қуйидаги наъмунавий мезонлар инобатга олинади: № ўзлаштириш баҳо Талабанинг билим даражаси 1 Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса Аъло чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда 96-100 “5” мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади. Мавзу бўйича вазиятли масалаларни ечади, тест саволларига тўлиқ ва тўғри жавоб беради. Эркин тасаввурга эга бўлиб, керак бўлганда ўқитувчи билан ўз фикрини алмаша олади. 2 91-95 3 86-90 4 81-85 5 76-80 Яхши “4” 6 71-75 7 66-70 Қониқарли “3” 8 61-65 9 55-60 Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади, мустақил мушоҳада юритади.Мавзу моҳиятини тушунтира олади, эркин тасаввурга эга бўлади, ўқитувчи билан бемалол фикр алмаша олади. Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади.Мавзу бўйича амалий иш натижалари бўйича мустақил текшириш баённомасини тўлдиради. Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ ,тўғри жавоб беради, тахлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади. Жавоблар тўғри , аммо тўлиқ эмас, ўқитувчининг қўшимча саволлари бўйича камчиликни тўлдиради, мавзуни муҳокама қилишда етарлича фаол.Аудиториядаги топшириқларни бажаришда қатнашади. Мавзуни муҳокама қилишда етарлича фаол, аммо ҳатоликларга йўл қўяди, аудитория ишларини бажаришда қатнашади, керакли ёзишларни амалга оширади. Жавоблар 50%га тўғри, аммо берилган саволнинг моҳиятини тушунади; топшириқларни бажара олади, бироқ унда 2-3 ҳатоликларга йўл қўяди. Жавоблар 50%га тўғри,савол моҳиятини ҳар доим ҳам тўғри тушунмайди, топшириқни ўқитувчи ёрдамида бажаради ва шунда ҳам 2-3та ҳатога йўл қўяди. аммо берилган саволнинг моҳиятини тушунади; Жавоблар 40%га тўғри, жавоб беришда янглишиб кетади, савол моҳиятини ҳамма 10 54-30 11 20-30 вақт тўғри тушунмайди, топшириқларни бошқа талаба ёки ўқитувчи ёрдамида бажаради. Қониқарсиз 40%гача тўғри жавоб бера олади, жавоблар аниқ эмас, топшириқларни бажара олмайди. “2” Уй вазифаси бажарилмаган. Амалий машғулотга қатнашади, формада, дафтари бор. Уйга ьорилган вазифа бажарилмаган. 3. Машғулот № ЎҚУВ МАШҒУЛОТИДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ МОДЕЛИ МАВЗУ: АҲОЛИ САЛОМАТЛИГИНИ САКЛАШДА УАШнинг РОЛИ. Таълим бериш технологияси (амалий машғулот). Вақт: 315 дақиқа Талабалар сони: 8-10 та. Ўқув машғулотининг шакли ва Амалий машғулот тури Ўқув машғулотнинг тузилиши 1.Кириш қисми. 2.Назарий қисм. 3.Аналитик қисм: - Кейс стади - Тестлар 4.Амалий қисм. Ўқув машғулотининг мақсади: Валеолоя фанини, ахолии саломатлигига индивидуал ёндошишни билиш талабаларнинг тиббиётнинг ушбу сохасига булган кизикишини орттиради. Фаннинг келиб чикиш тавсилотлари, мамлакатимиз тараккиётида вужудга келаётган узгаришлар, ахоли саломатлигига индивидуал ёндошиш талабаларда инсонпарварлик хиссини кучайтиради. Айни пайтда мазкур муаммолар уларнинг келажакдаги фаолиятида ахолии саломатлигига нисбатан маъсулиятини оширади. 4. Педагогнинг вазифалари 9. Соглом турмуш тарзи ва унинг элементлари билан таништириш. 10. Замонавий согликни саклаш тизимида профилактиканинг урни хакида тушунтириш 11. Саломатликка таъсир килувчи омиллар ва ахолининг тиббий фаоллиги хакида гапириш 12. Ахоли саломатлигини мустахкамлашда УАШнинг урни ва вазифаларини тушунтириш. Талаба билиши лозим: Соглом турмуш тарзи хакида тасаввурга эга булишини Замонавий согликни саклаш тизимида профилактиканинг урни Талаба бажара олиши лозим: Педагогик вазифалар Соглом турмуш тарзи ва унинг элементлари билан таништириш. Замонавий согликни саклаш тизимида профилактиканинг урни хакида тушунтириш Саломатликка таъсир килувчи омиллар ва ахолининг тиббий фаоллиги хакида гапириш Ахоли саломатлигини мустахкамлашда УАШнинг урни ва вазифаларини тушунтириш Таълим усуллари Таълим шакли хакида тушунчага эга булиши Саломатликка таъсир килувчи омиллар ва ахолининг тиббий фаоллиги хакида Узбекистонда соглом турмуш тарзини таргибот килиш тизимининг асосий йуналишлари хакида; Бутун дунё микёсида соглом турмуш тарзинининг асосий йуналишлари хакида Ахолии саломатлигини саклашда УАШнинг асосий вазифалари. Ахолии саломатлигини бахоловчи асосий курсаткичларни билиш Соглом турмуш тарзини таргибот килишнинг асосий усулларини тузиш ва амалиётда куллаш (маьруза, сан.бюлетень, буклет, варака, шиор). Ўқитиш фаолияти натижалари: Соглом турмуш тарзи хакида тасаввурга эга булишини Замонавий согликни саклаш тизимида профилактиканинг урни хакида тушунчага эга булиши Саломатликка таъсир килувчи омиллар ва ахолининг тиббий фаоллиги хакида Узбекистонда соглом турмуш тарзини таргибот килиш тизимининг асосий йуналишлари хакида; Бутун дунё микёсида соглом турмуш тарзинининг асосий йуналишлари хакида Ахолии саломатлигини саклашда УАШнинг асосий вазифалари. Ахолии саломатлигини бахоловчи асосий курсаткичларни билиш Маъруза, ақлий намойиш, амалий иш усули, китоб билан ишлаш, суҳбат, таълимий ўйин, Кейс-стади хужум, ҳикоя, кўрсатма бериш,. Жамоавий, гуруҳларда ишлаш, (“Биргаликда ўқиймиз”, ”Ўйлангжуфтликда ишланг, фикр алмашинг”), якка тартибли. Таълим воситалари Таълим бериш шароити Мониторинг ва баҳолаш Доска-стенд, ёзув тахтаси, модел, график, диаграммалар, чизма, схема, эслатма, назорат варағи, матнлар Махсус техника воситалари билан жиҳозланган, гурухли шаклларда ишлашга мўлжалланган хоналар. Оғзаки сўров: тезкор сўров, ёзма сўров, тест. ЎҚУВ МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ. Иш фаолият босқичлари ва Таълим берувчи Таълим вақти олувчилар 1.1.Мавзунинг номи, мақсади ва Тинглайдилар 1-босқич. кутилаётган натижаларини етказади. ва ёзиб Ўқув бўйича асосий оладилар. машғулотига Мавзу тушунчалар:Валелогия фани ҳақида кириш тушунча беради ва унинг таснифлари (45 дақиқа) ҳамда назарий асослари, назарий 20 дақиқа вазифаларини ўргатади. Машғулот режаси билан таништиради. 5 дақиқа 1.2.адабиётлар рўйхатини беради. Тинглайдилар ва ёзиб оладилар. 15 дақиқа 2.4. Талабаларни ақлий хужумга тортиш Саволларга учун жонлантирувчи саволлар беради. жавоб Амалий машғулот режаси тузилишига берадилар ва қараб таълим жараёнини ташкил этиш тинглайдилар. бўйича ҳаракатлар тартиби баён қилинади. 5 дақиқа. 1.4.амалий машғулотда талабалар Тинглайдилар. фаоллигини баҳолаш мезонларини эълон қилади. 2.1. талабалар билимини фаоллаштириш Саволларга 2-босқич. Асосий қисм мақсадида мавзунинг асосий тушунчалари жавоб берадилар. (180-дақиқа). бўйича тезкор сўров ўтказади. 30 дақиқа. 45 дақиқа. 2.2. кейс материалларини муҳокама Муҳокама қилишни ташкиллаштиради, ишлаш қиладилар, қоидаси, вазиятларни тахлил қилиш аниқлаштирувчи чизмаси, муаммоларни ифодаланишига саволлар эътибор беришларига қаратади. берадилар. 15 дақиқа. 2.4. тестларни якка тартибда ишлайдилар. Мустақил равишда тахлил қилиш варағини 45 дақиқа. 3-босқич. Якуний (45 дақиқа) 25 дақиқа 15 дақиқа 5 дақиқа тўлдирадилар, муаммони ечадилар. 2.5. талабаларга кўргазмали қуролларни Тестни кўрсатиш (слайдлар, ламинантлар, муҳокама презентация ва б.қ.) уларни изоҳлаш. қиладилар, тақдимот қиладилар, бошқа талабалар мунозарада иштирок қиладилар, саволлар берадилар. 3.1. хулоса: мавзу бўйича хулоса Тинглайди. қиладилар. 3.2.фаол талабалар баҳоланади, бўйича баҳолаш эълон қилинади. гуруҳ Ўзларини ўзлари баҳолайдилар. 3.3. мустақил тайёргарлик кўриш учун Саволлар саволлар ва топшириқлар берадилар. берадилар ва топшириқларни ёзадилар. 1.КИРИШ 1.1. Машғулотни ўтказиш жойи ва жиҳозланиши. Махсус техника воситалари билан жиҳозланган хоналар, тегишли жадваллар, схемалар, слайдлар, ўргатувчи ва назорат қилувчи дастурлар, ССВнинг буйруқлари, методик қўлланмалари ва бошқалар. 1.2.Мотивация. Талабаларни касбий тайёрлашда муҳимлилигини қайд этган ҳолда мавзуни ўргатиш. Талабаларга кишлок ахолисига тиббий ёрдамни ташкил этиш хусусиятларини ўргатиш. Талабаларга жавобгарлик хиссини шакиллантириш, талабаларни қизиқтириш, амалий кўникмаларни эгаллашда зарурий билимлар хажмини кенгайтириш. Келажакда тўғри ва ўзига ишонган холда, фикрлашни, касбига маъсулиятли ёндошишни талабаларда шакллантириш. - Бўлажак шифокорларга кишлок ахолисига тиббий ёрдам курсатиш қандай ахамиятга эга эканлигини ўргатиш. Олинган назарий билимлар ва амалий кўникмалар ҳажмини талабаларга келажакдаги амалий иш фаолиятида ёрдам беради. 1.3.Ташқи ва ички фанлараро боғлиқлик. Валеологияни укитиш жараёни талабаларнинг биология, анатомия,физиология, терапия, психология ва философия фанларидан олган билимларига асосланади. 2.НАЗАРИЙ ҚИСМ. 2.1. МАШҒУЛОТНИНГ ҚИСҚАЧА МАЗМУНИ. Тиббиёт ходимларини олдида қишлоқ ахолисига тиббий хизмат кўрсатишни яхшилаш, уни ривожлантириш, сифатли ва юқори даражадаги тиббий ёрдамни ташкил қилиш, касаллик кўрсаткичларини, ногиронликни камайтириш ва ишга лаёкатлиликни оширишдек катта вазифалар турибди.Ўзбекистон аҳолисининг 2/3 қисмидан кўпроғи қишлоқ жойларида истеъқомат қилишини инобатга олсак, уларга тиббий хизматни ташкил этишнинг аҳамияти нақадар муҳим эканлиги кўзга янада яққол намоён бўлади.Ҳозирги пайтда қишлоқ ахолисининг соғлиғини сақлаш ва сифатли тиббий хизмат билан таъминлашни яхшилаш борасида ҚВПлар, поликлиника ва амбулаторияларни, тез ёрдам станцияларини ва бўлимларини етарли даражада сифатли ва мукаммал билимга эга бўлган мутахассис кадрлар, моддий техника базалари билан таъминлаш борасида зарур тадбирлар амалга оширилмокда. Қишлоқдаги ижтимоий шароитларнинг бирмунча пастлиги, экологик шароитларнинг одамларга салбий таъсирининг ошганлиги, аҳолининг тиббий ёрдамга бўлган эҳтиёжини янада оширмоқда. Бу эса тиббиёт ходимларининг олдига янада каттароқ масъулиятлар юклаш билан бирга, қишлоқ ахолисига хизмат кўрсатаётган тиббиёт муассасаларини ташкил қилиш ва уларнинг таркибларини кўриб чиқишни талаб қилмоқда. Қишлоқ аҳолисига тиббий хизматни қишлоқ шароитининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ташкил қилинади. Бу хусусиятлар қуйидагиларидан иборат: 1. Қишлоқ аҳолисининг тарқоқ жойлашганлиги. 2. Қишлоқ хўжалик ишларининг мавсумийлиги. 3. Туман марказига айрим қишлоқларнинг узоқ жойлашганлиги, йўл шароитларининг ёмонлиги. 4. Жамоат транспортларининг етишмаслиги, уларнинг белгиланган графикда мунтазам қатнамаслиги, телефон алоқасининг ёмонлиги. 5. Қишлоқ аҳолисининг урф – одатлари, турмуш тарзи, яшаш шароитининг ўзига хослиги. 6. Мутахасислар билан кам таъминланганлиги ва бошқалар. Қишлоқ аҳолисига тиббий хизматни ташкил қилишнинг энг асосий ўзига хос хусусиятларидан бири унинг босқичлигидадир. Қишлоқ аҳолисига даволаш профилактика, санитарияпрофилактика ёрдами, комплекс тиббий муассасалар томонидан қишлоқ врачлик пунктидан бошлаб вилоят муассасаларигача кўрсатилади. Қишлоқ врачлик пункти Қишлоқ врачлик пункти (ҚВП) – ўзига бириктирилган қишлоқ аҳолисига бирламчи тиббий санитария ёрдамини кўрсатувчи даволаш – профилактика муассасаси ҳисобланади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда замонавий тиббий техника билан жиҳозланган 3,2 мингтадан кўпроқ қишлоқ врачлик пунктлари фаолият кўрсатмоқда. Қишлоқ врачлик пунктлари, у хизмат кўрсатаётган аҳоли сонига, аҳоли пунктлари сонига, жойлашганлигига, хизмат радиусига, қишлоқ хўжалиги ва бошқа ишлаб чиқариш тармоқларининг характерига қараб ташкил этилади. Хизмат кўрсатаётган аҳоли сонига қараб ҚВП тўрт типли бўлади: Биринчи тип – 1500тагача одамга Иккинчи тип – 1500 дан 3500тагача Учинчи тип – 3500дан 6000 тагача Тўртинчи тип – 6000 тадан 10 000 тагача. ҚВПда ишловчи врачлар таркиби ва штатлари лавозимининг сони, унинг типига ва хизмат кўрсатаётган аҳоли сонига қараб белгиланган тартибда аниқланади. ҚВПнинг таркиби ва унинг фаолиятини бошқариш ҚВП структураси унинг типига ва хизмат кўрсатаётган аҳоли сонига боғлиқ. Умумий тарзда ҚВП таркиби қуйидагича кўринишда бўлади. КВП мудири Молиявий мененджер Регистратура рўйхатхона Акушерка хонаси Эмлаш хонаси *Умумий амалиёт шифокори Лаборатория Кундузги шифохона Физотерапи я хонаси Катта тиббиёт хамшираси фельдшер Патронаж хамш хонаси Муолажа хонаси хонаси КВПга туман тиббиёт бирлашмаси бошлиғи томонидан тайинланган – мудир раҳбарлик қилади, ўринбосари сифатида молиявий менеджер лавозими киритилган. ҚВП мудири, ўрнатилган тартибда ҚВПнинг фаолиятига умумий раҳбарлик қилади. ҚВП фаолияти туман тиббиёт бирлашмаси томонидан назорат қилинади. ҚВП тўла қонли фаолият кўрсатиш учун давлат маблағи ҳисобидан тиббиёт аппаратлари, тиббиёт мебеллари, дори воситалари, санитария ва гигиена воситалари, юмшоқ ва қаттиқ инвеньтарлар билан таъминланди. ҚВПнинг мақсад ва вазифалари ҚВПни тузишдан мақсад умумий амалиёт шифокори ва оилага тиббий – ижтимоий хизмат кўрсатиш принципи асосида қишлоқ аҳолисига сифатли бирламчи ёрдамни кўрсатиш. ҚВПнинг асосий вазифалари Бириктирилган худуд аҳолисини малакали тиббий ёрдам билан таъминлаш; Амбулатория ва уйда беморларни қабул қилиш; Қишлоқ аҳолисига тез – тез учровчи касалликларни даволаш ва профилактикаси бўйича алоҳида пациент ва бутун оила даражасида тиббий хизмат кўрсатиш; Ўз вақтида консультатив ёрдам кўрсатиш, кам учрайдиган оғир касалликларнинг атипик кечиш ҳолларида беморларни стационар шароитида даволаш учун ихтисослаштирилган тиббий муассасаларига йўллаш; Тегишли диагностика ва даволаш стандартларига мос ҳолда хизмат кўрсатаётган худуд аҳолисига стационаргача бўлган шошилинч тиббий ёрдам кўрсатиш; Хизмат кўрсатаётган аҳоли орасида касалланишлар, шикастланишлар, ногиронлик ва ўлимни камайтириш, ҳамда уларнинг профилактикаси бўйича чора – тадбирлар ўтказиш; Профилактик ва мақсадли тиббий кўрикларни ташкил этиш: биринчи навбатда болалар, ўсмирлар, туғруқ ёшидаги аёллар, ёлғизлар. Қариялар, ногиронлар, сурункали беморлар орасида ижтимоий аҳамиятига молик касалликлар, сил, тери таносил касалликлари, хавфли ўсмалар, ОИТС ва ВИЧ инфекциясини барвақт аниқлаш, уларга қарши курашиш бўйича чоратадбирлар ўтказиш; Комплекс санитария ва эпидемияга қарши чора – тадбирларни ташкил этиш ва ўтказиш (профилактик эмлашлар, аҳоли пунктларини тозалаш, сув билан таъминлаш, муассасалар ва ташкилотлар устидан жорий санитария назоратини ўтказиш); Аҳолини санитария – гигиеник жиҳатдан тарбиялаш, оқилона овқатланиш, спиртли ичимликлар ичиш, чекиш ва бошқа зарарли одатларнинг олдини олиш бўйича соғлом турмуш тарзини тарғибот қилиш; Ёлғизларга, қарияларга, ногиронларга, сурункали хасталикка чалинган беморларга ижтимоий ёрдам ходимлари билан ҳамкорликда тиббий – ижтимоий ёрдам кўрсатиш, патронаж ташкил этиш; Белгиланган тартибда вақтинчалик меҳнатга лаёқатсизлик ҳолларини экспертиза қилиш: беморларни саломатлик ҳолатини ва меҳнатга лаёқатсизлигини аниқлаш мақсадида врачлик экспертизасини ўтиш учун ВКК ва ВМЭК йўлланма бериш; Оммавий дала ишлари даврида қишлоқ хизматчиларига тиббий ёрдамни янада яқинлаштириш бўйича тадбирлар ўтказиш; Тегишли таъминот ва диагностика стандартларига мос ҳолда лаборатория ва инструментал текширишларни ўтказиш; Пациентлар ҳақидаги ахборотларни сир сақлаган ҳолда, уларнинг ҳуқуқларига риоя қилиш. ҚВПда аҳолига малакали тиббий ёрдам кўрсатувчи асосий фигура умумий амалиёт шифокори ҳисобланади. Умумий амалиёт шифокори пациентларни ҚВПда ва уйда қабул қилади, тез ва шошилинч тиббий ёрдам кўрсатади, комплекс профилактик, иммунологик, санитария ва эпидемияга қарши, диагностика – даволаш реабилитацияга оид тадбирлар ўтказади, УАШ малакавий таснифидан келиб чиққан ҳолда оиланинг тиббий – ижтимоий муаммоларини ҳал этишга ёрдам беради. ҚВП тиббиёт ходимлари билан ҳамкорликда бириктирилган аҳоли саломатлигини репродуктив ёшдаги аҳоли саломатлигини муҳофазалаш, болалар, оналар орасида касалликлар ва ўлимни камайтириш мақсадида чора – тадбирлар ўтказади. ҚВП мудирининг функционал мажбуриятлари ҚВП фаолиятига раҳбарлик қилади ва муассаса ишининг натижаларига масъул ҳисобланади; Қонун ва меъёрий – ҳуқуқий ҳужжатлар доирасида ҚВПнинг молия – хўжалик фаолиятини самарали ва оқилона бошқаришни таъминлайди; Аҳолига бирламчи тиббий санитария ёрдамини кўрсатиш учун ҚВПни дори – дармон, контрацептив воситалар, тиббиёт асбоб – ускуналари ва техникалари билан таъминлайди; Бутун ҚВП жамоаси ишини таҳлил этган ҳолда, аҳолига тиббий ёрдам кўрсатишнинг сифатини ошириш мақсадида чора – тадбирлар ишлаб чиқади; Касалланишлар, шу жумладан вақтинча меҳнат қобилиятини йўқотишга олиб келган каслликларнинг келиб чиқиш сабабларини ўрганади, аҳоли орасида касалланишларни, шикастланишларни, ногиронликни ва ўлимни камайтириш бўйича профилактик чора тадбирлар ўтказади; Тиббий хизматнинг сифати ва самарадорлигини ошириш учун бириктирилган аҳолига тиббий ёрдам кўрсатишнинг ташкилий шакллари ва усулларини такомиллаштиради; Юқумли касалликлар ўчоғида обсервация тадбирлари ўтказишни таъминлайди; Жамоа билан биргаликда аҳоли саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлаш бўйича тадбирларни ишлаб чиқади ва ўтказади. Соғлом турмуш тарзини тарғиб этади; ҚВП ходимларини тегишли тиббиёт муассасаларида малакасини оширади, конференциялар ташкил этади. Туман тиббиёт бирлашмасига бириктирилган худудда ҚВП амалга оширилган ишлар ҳақида белгиланган тартибда йиллик ҳисобот топширади. ҚВП молиявий менеджери этиб, олий ёки ўрта махсус иқтисод ёки молия билимига, камида уч йил амалий фаолият стажига эга бўлган мутахасис тайинланади. У ўз фаолиятида ҚВП мудирига буйсунади, бухгалтерия ишлари ва ҳисоботи бўйича ўзидан юқори ташкилот бош бухгалтерияга буйсунади. Молия менеджери ҚВПда бухгалтерия ҳисоб – китоби ва хўжалик – молия фаолиятини олиб боради. Маблағларни, меҳнат ва молия ресурсларидан тежаб фойдаланишни назорат қилади. Буйруқлар, фармойишлар ҚВПда кадрлар иши ҳужжатларинида юритади. ҚВПнинг хўжалик – молиявий фаолиятини таҳлил этади, ходимларга иқтисодий, ҳуқуқий ва меҳнат фаолияти масалалари бўйича услубий ёрдам беради. Бухгалтерия қайд, ҳисобот ҳужжатларини сақлаш, муассаса бизнес режасини ҚВП мудири билан биргаликда ўз вақтида тўғри тайёрлаш ва топширишга масъул ва бошқалар. Қишлоқ врачлик пункти умумий амалиёт шифокорининг асосий вазифалари Бириктирилган аҳолига тез – тез учрайдиган касалликларни даволаш ва уларнинг проилактикаси бўйича тиббий хизмат кўрсатади; Оғир кечувчи касалликлар ва атипик кечувчи касалликлар пайдо бўлганда пациентларни тегишли ихтисослаштирилган тиббиёт муассасаларига, ўз вақтида мутахасислар консультацияларига юбориш; Мавжуд тиббийт воситалари ва тегишли стандартларга мос равишда тез ва шошилинч тиббий ёрдам кўрсатиш; Комплекс санитария ва эпидемияга қарши тадбирларни ташкил этиш ва ўтказиш, профилактик эмлашлар, бириктирилган худуд майдони ва уй хўжаликларининг умумий санитария ҳолатини назорат қилиш, юқумли касалликлар ўчоғида эпидемияга қарши тадбирлар ўтказиш, аҳолини хавфли эпидемиологик вазият тўғрисида огоҳлантириш; Аҳолини санитария – гигиеник тарбиялаш, соғлом турмуш тарзини тарғиб этиш, рационал овқатланиш, зарарли одатларга қарши кураш, ўсиб келаётган авлодни соғломлаштириш, оналар ва болалар саломатлигини муҳофаза қилиш, исталмаган ҳомиладорликнинг олдини олиш, оилани оқилона режалаш бўйича чора – тадбирлар ташкил этиш ва ўтказиш; Аёлларни ҳомиладорлик даврида ва туғруқдан кейин кузатиш, кўкрак сути билан овқатланишни тарғиб этиш; Ижтимоий соҳа ходимлари билан ҳамкорликда ёлғизлар, қариялар, ногиронлар, сурункали хасталикка чалинган беморларга тиббий – ижтимоий ёрдам кўрсатиш, патронаж ташкил этиш. Декретлаштирилган аҳолини (болалар, ўсмирлар, туғруқ ёшидаги аёллар, сурункали касалллар) умумий диспансеризациядан ўтказиш. Касалликларни барвақт аниқлаш мақсадида профилактик ва мақсадли тиббий кўрикларни ўтказиш; Ижтимоий аҳамиятга молик касалликларга (сил, венерик касалликлар, хавфли ўсмалар, қандли диабет, ОИТС/ВИЧ, гиёҳвандлик) қарши даволаш – профилактик тадбирларни ўтказиш; Беморларга ВКК ва ВМЭК йўлланмалар бериш орқали вақтинчалик меҳнатга лаёқатсизликни экспертиза қилиш; Юқумли касалликлар, заҳарланишлар ва фавқулодда вазиятлар юз берганда ДСЭНМ ва ТТБга ўз вақтида хабар бериш; Тиббиётнинг қайд ва ҳисобот ҳужжатларини сифатли ва ўз вақтида тўлдириш; ҚВП мудирига, ўзига бириктирилган худудда ўтказилган ишлар ҳақида вақти – вақти билан ҳисоботлар бериш. УАШ тиббиёт ва ижтимоий ёрдам масалалари бўйича ўтказилаётган анжуманларда иштирок этади, у доимо ўзининг касбий билим ва малакасини ошириб боради. Малакавий тоифасини тасдиқлаш учун ҳар 5 йилда бир марта аттестациядан ўтади. ҚВП фаолиятини ҚВП мудири бошқаради. У ҚВПга бириктирилган аҳолига бирламчи тиббий – санитария ёрдамини кўрсатади ва касалликларни олдини олиш бўйича профилактик чора тадбирларни ўтказади, сифатли ва самарали тиббий ёрдам кўрсатиш, аҳоли саломатлигини муҳофазалаш мақсадида ҚВП фаолиятини бошқаради. КВПда УАШнинг хукуклари: 1. Акушер хамшира ва патронажловчи хамширалар иши юзасидан назорат килиш. 2. Беморларни касаллиги буйича вактинча иш кобилиятини йукотганлик варагини бериш. 3. КВПда вазиятга караб ишни ташкил этиш. 4. Урта ва кичик тиббиёт ходимларини ишга олиш ва ишдан бушатиш. 5.Барча тиббиёт ходимларига ишни таксимлаш. 6.Согликни Саклаш Вазирлиги томонидан тасдикланган хужжатларни белгиланган муддатда тулдириш. КВПда акушернинг урни ва вазифалари: 1.Мазкур лавозимга урта маьлумотли, малакаси етарли акушер тайинланади. 2. Ишга жойлашиш ва ишдан кетишини КВП мудири бошкаради. Акушернинг асосий вазифалари: - Хомиладорлар ва гинекологик беморларни эрта аниклаш; - Аёлларни амбулатор кабул килиш; - Хомиладор ва тукан аёлларни уйда патронаж килиш; - Акушер- гинекологик ёрдам зарур булганида врач маслахатига юбориш ; - Хомиладор ва гинекологик беморларни уз вактида стайионарга юбориш; - Аёллар ва хомиладорлар профилактик куригида катнашиш; - Врач тавсияларини бажариш; - Хомиладорлар ва гинекологик беморларга лаборатор текширув ишларини утказиш; - Ахоли орасида УАШи билан биргаликда оналик ва болаликни асраш юзасидан тадбирлар олиб боришда катнашиш. КВПда патронажловчи хамширанинг урни ва вазифалари. 1. Патронажловчи хамшира лавозимига урта тиббий маьлумотли,малакаси етарли хамшира тайинланади. 2.Ишлаш ва ишдан бушатиш КВП мудири томонидан белгиланади. 3.Патронажловчи хамшира УАШ тавсияларини билим даражасига мос равишда бажариш; 4. Патронажловчи хамшира КВП мудирига буйсинади. 5.Патронажловчи хамшира уз иши юзасидан КВП мудирига хисоб беради. Патронажловчи хамширанинг вазифалари: - Болалар соглигини саклаш буйича профилактика тадбирларини олиб бориш; - 3 ёшгача булган болалар,шу жумладан кукрак ёшидаги болаларни патронаж килиш; - соглом ва бемор болалар диспансеризациясида катнашиш; - ахолии орасида оналик ва болаликни мухофазалаш юзасидан санитарокартирув ишларини олиб бориш; - болалар орасида хар бир касаллик юзасидан УАШ билан маслахатлашиш; - эпидемияга карши тадбирларда иштирок этиш. КВПнинг эмлаш хонаси хамширасининг вазифалари: - эмлаш профилактикага кирувчи № 063-У, №064-У, № 112-У фомаларини тулдириш. - эмлашни тугри ват улик утказганлиги буйича жавобгар хисобланади - инфекцион касалликларга карши утказилган эмлаш хакида хисобот бериш - профилактика эмлаш утказилган шахсларга картотека тузиш - КВП хамшираси билан биргаликда бир йилда 2 марта ахоли сонини хисоблаб профилактик эмлаш олувчиларни уз вактида эмлашга чакириш - профилактик эмлаш хакида статистик хисобот тулдириш тартибини билиш - эмлашдан сунгги асоратларга нисбатан бирламчи тиббий ёрдам курсатишни билиш. КВПда кулланиладиган бирламчи хужжатлар: № Хужжатнинг номланиши 1 2 3 4 5 2 3 Амбулатор-поликлиника муассасасига келган беморни хисобга олиш журнали Шифохонада даволаниш учун поликлиника КВПдан йулланма Амбулатор тиббий карта Амбулатор усмир бемор тиббий картаси учун кушимча вараги Якуний аник ташхисларни кайдлаш учун статистик талон Врач кабулига талон Хулосаланган(аникланган) диагнозларни кайд этиш учун статистик талон № форма 024/ҳ 25йил 024-1/ҳ 3 йил 025/ҳ 025-1/ҳ 25 йил 25 йил 025-2/ҳ 25 йил 025-4/ҳ 025-2/ҳ 1 йил Йил охиригач а 1йил 5 Ёрдамчи кабинетларга консультация учун 026/ҳ йулланма Диспансер кузатувини назорат килиш картаси 030/ҳ 6 Врачларни уйга чакиришни ёзиб бориш китоби 031/ҳ 4 Сакланиш муддати 5 йил 1 йил 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 Хомиладорларга уйда тиббий ёрдам курсатишни ёзиб бориш журнали Мехнатга лаёкатсизлик варакларини хисобга олиш китоби Санитар- окартирув ишларини руйхатга олиш журнали Келиб кетувчиларни хисобга олиш ведомости Урта тиббиёт ходимга келиб кетувчиларга хисобга олиш ведомости. Даврий куриклар учун карта Максадли тиббий курикдан утадиган шахслар учун Юкумли касалликлар,овкатдан ва касбга оид уткир захарлани,эмлашга гайриоддий реакция тугрисида шошилинч хабарнома Амбулатор операцияларини руйхатга олиш журнали Санатор-курорт карта ВТЭКга йулланма Хаётий жарохат,бола олдириш билан алокадор вактинча мехнатга яроксизлик хакидаги маьлумот Мухим ноэпидемик касалликлар билан касалланиш тугрисидаги хабарнома(ноактив сил,венерик касалликлар,рак ва б.к.) Хомиладор ва тугадиган аёлларнинг шахсий картаси Тугрукхона, касалхонанинг тугрукхона булимининг алмашинув картаси (патронаж) хамшираси ва акушеркасининг уйга килинган катновларини руйхатга олиш Улганлиги хакида тиббий маьлумотнома Улганлиги хакида фельдшер маьлумотномаси Перинатал улим тугрисидаги гувохнома Мухофазаловчи эмлаш картаси Юкумли касалликларни хисобга олиш журнали Боланинг ривожланиш тарихи Боланинг тиббий картаси профилактика максадида утказилган эмлашлар тугрисидаги хисобот Рецепт (катталар ва болалар) Махсус рецепт Анализ топшириш учун йулланма Лаборатор текширувларининг иш журнали 032/ҳ 5йил 036/ҳ 5 йил 038/ҳ 1 год 039/ҳ 039 - 1/ҳ 1йил 1 йил 046/ҳ 048/ҳ 1йил 1 йил 058/ҳ 1 йил 059/ҳ 5 йил 072/ҳ 072/у 0/88ҳ 0/95-1ҳ 11йил год 3 йил 5 йил 0/89ҳ 5 йил 111/ҳ 5 йил 113/ҳ 5йил 116/ҳ 1 йил 106/ҳ 106-1/ҳ 106-2/ҳ 063/ҳ 060/ҳ 112/ҳ 126/ҳ 086/ҳ 25 йил 1 йил 1 йил 5 йил 1 йил 25 йил 10 йил 1 йил 107/ҳ 107-1/ҳ 200/ҳ 251/ҳ 1 йил 1йил 1 йил 1йил 35 Хомиладорларни ёзиб бориш дафтари 075/ҳ 1 йил 36 Янги тугилган чакалокнинг ривожланиш 097/ҳ 25 йил тарихи 37 Дори препаратининг ножуя таьсири хакидаги 091/ҳ 1 йил хабарнома 38 Уйда содир булган тугрукларни ёзиб бориш 032/ҳ журнали 39 М.я.в. 1 йил 40 Касалхонага ёткизилганлар китоби 034/ҳ 1 йил 41 Муолажа варакаси 029/ҳ 1 йил Қишлоқ ахолисини диспансер назоратига олиш Қишлоқ аҳолисини диспансер назоратига олишнинг ўзига хос хусусиятлари қишлоқнинг қайси соха бўйича ихтисослашганлиги, ахолини жойлашиши, йул ва умумий катнов транспортларининг ҳолатини тиббий муассасаларининг жойлашиши, ишнинг мавсумийлиги ва тиббий хизматнинг босқичма-босқич кўрсатилиши каби ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда қишлоқ аҳолиси диспансер назоратига олинади. Ҳозирги даврда диспансер назоратига аҳоли иккита кўрсатмага мувофиқ олинадилар; 1.Ижтимоий ишлаб чиқариш кўрсатмаси. 2.Тиббий кўрсатма. 3. Ижтимоий-ишлаб чиқариш кўрсатмаси бўйича: 4.Механизаторлар. 5.Ферма ишчилари. 6.Сувчилар. 7.Чақалоқлар. 8.Мактабгача тарбия ва умумий овқатланиш муассасалари ходимлари. 9.Заҳарли химикатлар билан ишловчилар. 10.Ҳомиладор ва эмизикли аёллар. 11.УВУ қатнашчилари ва ногиронлар. 12.Ҳўжалик раҳбарлари. Тиббий кўрсатма бўйича қишлоқда ҳам худди шаҳардагидек аҳоли-беморлар 43-44 та касаллик формалари: қон босими, қон айланишининг бузилиши стенокардия, миокард инфаркти, ревматизм, ошқозон ва 12 бармоқли ичак яраси, гастрит, сурункали дизинтерия, қандли диабет ва бошқа касалликларга чалинганда диспансер назоратига олинади. Қишлоқ аҳолисини диспансер назоратидан ўтказиш икки босқичдан иборат: 1. Рўйхатга олиш босқичи. 2. Диспансер назоратини амалга ошириш босқичи. Рўйхатга олиш босқичининг ўзи яна 2 даврга бўлинади: Тайёргарлик ва ишчи давр. Тайёргарлик даври ўз ичига барча ташкилий ва методик масалаларни ҳал қилишни такозо этади: - ишнинг таркибини ва ҳажмини аниқлаш мақсадида рўйхатга олиш; - туман шифокорлари ва уларни техник жиҳатдан таъминланганлигини таҳлил қилиш; - тиббий ходимлар ва бошқа жамоа ходимлари ёрдамида ишчи гуруҳларни тузиш, жойларга чиқадиган бригадаларни ташкил қилиш ҳамда шу бригадага кирувчи врачлар билан ҳар хил мавзуда кўргазмали-методик ишларни ташкил қилишдан иборат. 2. Ишчи даври - бу бевосита туманларда тиббий кўрикни ташкил қилишни ўз ичига олади. Қишлоқ аҳолисини диспансеризация қилишда ҚВПнинг роли қуйидагилардан иборат: Ҳар бир яшовчининг ёшига, жинсига ва касбига қараб йилига рўйхатга олиш, ўз вақтида бу маълумотларни участка врачларига етказиб, тиббий кўрик ўтказиш муддатларини ва жойларини белгилаш; - Ҳар бир диспансер назоратига олинган шахсга амбулатория картаси Ш131/х-92 нусхаси очилади (ёки диспансерлик назорат картаси- 030/х). Сурункали касалликлар билан ҳисобда турган ҳар бир кишини белгилаган муддатларда участка ёки тумандаги мутахассисларга боришини эслатади; - Тиббий кўрик ўтказилиши тўғрисида аҳолини ўз вақтида огоҳлантиради; - Жой билан таъминлашда қатнашади ва ўзи ҳам кўрикда актив қатнашади. Туман тиббиёт бирлашмаси, аҳолини диспансеризация қилишда биринчи навбатда ҚВПларнинг ёрдамида аҳолини ёшига, жинси ва касбига қараб рўйхатга олади ва тиббий кўрик ўтказиш жадвалини тузади. ҚВПдаги врачлар тиббий кўрикда бевосита иштирок этадилар ва диспансер назоратига олинганлар учун зарур формаларни (ш-030у, ш-131/х ) тўлғизади. Тиббий кўрик ўтказилгандан кейин, кўрик натижалари таҳлил қилинади, назоратга олинганлар маълум гуруҳларга бўлиниб зарур бўлган соғломлаштириш тадбирлари белгиланади. ТПБ тадбирларни амалга оширишда амбулатория врачлари, ҳокимият, жамоат ташкилотлари билан бевосита яқиндан алоқада бўлиб иш кўрадилар. Туман тиббиёт бирлашмаси биринчи навбатда туман аҳолисини тиббий кўрикдан ўтказишнинг иш режасини ва жадвалини тузади. Ушбу тадбирга ихтисослашган мутахассисларни ажратади (терапевт, стоматолог, акушергинеколог ва бошкалар), жойларга чиқадиган бригадаларни тузади, методик йиғилишларни ўтказади, кўрик ўтказилгандан кейин ноҳия бўйича унинг натижаларини таҳлил қилади, унинг сифатини ва самарадорлигини белгилайди, шу билан бирга ҳар хил ихтисослашган мутахассислардан диспансер назоратида турувчи шахсларни аниқлайди. Қишлоқ аҳолисини ҳам, шаҳар аҳолисини ҳам диспансер назоратидан ўтказишда УАШлар асосий ўринни эгаллайди (айниқса участка терапевтлари), (54,6%). Бошқа мутахассислар зиммасига: 2,1 %-тери ва таносил касалликлари мутахассислигига, 8% акушер-гинеколог врачларига тўғри келади. Қишлоқ аҳолисини диспансеризация қилишда кўпроқ ҚВП тиббиёт ходимларининг роли катта. Улар тиббий кўрикларни ташкил қилиш ва ўз вақтида сифатли ўтказишда, диспансер назоратига олинган кишиларни врачларнинг тавсиясига биноан мунтазам равишда кузатишда, уларни ўз вақтида мутахассислар олдига маслаҳатга боришида ва турмуш шароитларини яхшилашда катта роль ўйнайди. Қишлоқ аҳолисини диспансеризациялашда барча даволаш профилактика муассасалари ўртасидаги узвийликни сақлаш мақсадида ФАП, ҚВПда амбулатория картасининг ш-025/х, ш-030/х ва ш-131\х-92ларнинг иккинчи нусхаси очилади. ҚВПларнинг фаолиятида комплекс санитария – гигиеник ва эпидемияга қарши чора – тадбирларни ўтказиш муҳим ўрин эгаллайди. Унинг қуйидаги асосий вазифаларини ҚВПлар, туман ДСЭНМ билан биргаликда амалга оширади: 1.Қишлок хўжалигида ҳар хил захарли кимёвий моддалар билан бевосита ишловчиларни ишлаш тартиблари билан таништириш. 2.Қишлок хўжалигида заҳарли кимёвий моддалар қўлланилганда улардан заҳарланишдан сақланиш йўлларини тушунтириш. 3.Фермаларда сут ва сут махсулотларини ифлослантирмаслик чора тадбирларини тушунтириш. 4.Меҳнат гигиенасини ўрганиш, қишлоқ хўжалигини барча соҳаларида жароҳатланишни олдини олиш. 5.Хизмат кўрсатаётган худудда жойлашган барча муассасаларнинг санитария эпидемиологик ҳолатини назорат қилиш. 6.Барча умумий овқатланиш муассасаларида кундалик санитария назоратини ўрнатиш ва ҳар хил текширувларга материал олиш. 7.Турмушда ва бошқа соҳалардан чиқадиган ҳар хил чиқиндиларни йиғиш ва уларни зарарсизлантириш устидан назорат қилиш. Қишлокдаги барча ёшдаги кишиларни, белгиланган жадвалда ўз вақтида эмлаш ишларини ҚВПлардаги ўрта маълумотли мутахассислар, туман ДСЭНМ эпидемиолог врачлари ва уларнинг ёрдамчиларининг тавсияси билан УАШларнинг бевосита раҳбарлиги остида амалга оширадилар. Эмлаш ва қайта эмлаш жараёнида асосланмаган ҳолда эмлаш муддатлари чўзилмаслиги ёки қисқартирилмаслиги керак. Ёш болаларни эмлашдан олдин ҳар бир болани соғлиғи, эмлаш препаратларининг қўлланиш муддати, сақлаш ва олиб келиш тартиблари кўздан кечирилади. Махсус болаларни эмлаш пункти очилади, унда боланинг ривожланиш тарихи ёзиладиган махсус карта тутилади ва боланинг ҳаёти давомидаги барча ҳолатлари ёзиб борилади. Болаларни эмлаш тугагандан кейин болаларни эмлаш картасини марказий картатекага берилади ва ДСЭНМ билан биргаликда хар бир ҚВП учун алохида келгуси ой учун эмлаш режаси тузилади. КВП нинг асосий курсаткичлари: Мазкур мурожаат этган ахолии касаллиги таркиби Битта руйхатга олинган касалликга тугри келадиган катновлар сони 1 врач томонидан хизмат курсатилаетган ахоли сони Хар битта ахолига тугри келадиган катновлар сони Катновлар таркиби Профилактика максадида килинган катновлар фоизи Даволаш-диагностика максадида килинган хар битта ахоли томонидан килинган катновлар сони КВП ва ОП кадрлар (врачлар ва урта тиббиет ходимлар) билан таъминланганлиги Диспансер назоратига олинган хомиладорлар фоизи Хомиладорликнинг эрта даврида назорат остига олинган хомиладорлар фоизи Уй шароитида килинган катновлар сони Бирламчи касалланиш курсаткичи; Умумий касалланиш курсаткичи; Патологик зарарланиш курсаткичи; Тиббий курикларни утказилишининг тулаконлиги; Ахолининг диспансер гурухлари буйича таксимланиши; Ташхис сифати курсаткичи Уйда улиш холатлари курсаткичи; Болалар улими курсаткичи (0-14 ёш); Гудаклар улими курсаткичи; Перинатал улими курсаткичи; Тугрук билан якунлаган хомиладорликлар фоизи; Касалланиш таркиби; 3. ЯНГИ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯ 3.1.Машгулотда кулланиладиган янги педагогик усул:« Кор бурон». «Кор бурон» усули Икки гурухга булинган талабалар бир муаммо ёки вазиятни энг куп микдорда тугри жавобларолиш максадида биргаликда мухокама киладилар. Хар бир тугри жавоб «юмалокланган кор» куринишида уша гурухга балл тарикасида куйилади. Энг куп балл олган гурухга аъло бахолар куйилади. Бериладиган саволлар вариантлари: 1. Кишлок ахолисига тиббий ёрдам курсатишнинг узига хослиги нима? 2. ҚВП типлари. 3. ҚВПнинг максад ва вазифалари 4. ҚВПнинг тузилиши 5. ҚВПда УАШнинг вазифалари. 6. ҚВПда УАШнинг урни ва хукуклари. 7. ҚВПда акушернинг хукук ва вазифалари. 8. ҚВПда патронажловчи хамширанинг вазифалари. 9. ҚВПда эмлаш хонаси хамширасининг вазифалари. 10. ҚВПда УАШнинг ишлаш принципи ва иш услуби. 11. ҚВПда кулланиладиган бирламчи хужжатлар. 12. ҚВПнинг иш фаолиятини характерловчи асосий курсаткичлари. Баҳолаш мезони Максимал 17-14,2 балл балл 20-17,2 аъло яхши 14-11 балл 10,8-7,4 балл 7,2 балл урта қониқарсиз ёмон 100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% ва ундан кам 2.3. МУСТАҚИЛ ТАЙЁРЛАНИШ УЧУН ЎЗ-ЎЗИНИ НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 1.Кишлок ахолисига даволаш профилактик ёрдамни ташкил этишнинг узига хослиги. 2.КВПнинг тузилиши . 3.КВПнинг вазифалари 4.УАШнинг иш принципи ва иш услуби. 5.УАШнинг хукук ва мажбуриятлари. 6.Ахолига тиббий ёрдам курсатишда УАШ вазифалари. 7.ҚВПда кулланиладиган бирламчи хужжатлар. 8.ҚВПда эмлаш хонасида хамширанинг вазифалари. 9.Эмлаш хонасида хамшира оркали тулдириладиган хужжатлари. 10.КВП иш фаолиятини тахлил килувчи курсаткичлар. Баҳолаш мезони: 100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% ва ундан кам 10-8,6 аъло 8,5-7,1-яхши 7-5,5-урта 5,4-3,73,6 ва ундан камқониқарсиз ёмон 3.ТАҲЛИЛИЙ ҚИСМ 3.1. График органайзер:Тоифалаш жадвали. Тоифа- хусусият ва муносабатларни мухимлигни намоён килувчи аломат.Ажратилган аломатлар асосида олинган маьлумотларни бирлаштиришни таьминлайди.Тизимли фикрлаш маьлумотларни тузилмага келтириш,тизимлаштириш куникмаларини ривожлантиради.Талабалар тоифали шархлашни тузиш коидаси билан танишадилар. Аклий хужум / кластер тузиш/ янги укув материали билан танишишдан сунг кичик гурухларда, олинган маьлумотлар лавхаларини бирлаштириш имконини берадиган тоифаларни излайдилар. Тоифаларни жадвал куринишида расмийлаштирадилар. Гояларни маьлумотларни тоифага мос равишда буладилар.Иш жараёнида тоифаларнинг айрим номлари узгариши мумкин.Янгилари пайдо булиши мумкин. Иш натижаларининг такдимоти. Тоифалаш шархининг тузиш коидаси. 1.Тоифалар буйича маьлумотларни таксимлашнинг ягона усули мавжуд эмас. 2.Битта мини – гурухда тоифаларга ажратиш бошка гурухда ажратилган тоифалардан фарк килиши мумкин. 3.Таьлим олувчиларга олдиндан тайёрлаб куйилган тоифаларни бериш мумкин эмас бу уларнинг мустакил танлови була колсин. ҚВП типлари ва вазифалари. 1Тип ахолига 1500та 2-тип 15003500гача ахолига -бириктирилган -ахоли орасида худудга малакали соглом турмуш тиббий ёрдам тарзини тарғиб курсатади этади Баҳолаш Максимал балл 15-12,9 100%-86% 12,75-10,65 балл 85%-71% 3-тип 3500-6000 4-тип 6000гача ахолига 10.000гача ахолига - ушбу худудда касалланиш тез тиббий ва холатларини эрта кечиктириб аниклаш,вактинча булмайдиган мехнатга ёрдамни яроксизлик курсатади экспертизасини утказиш мезони: 10,5-8,25 балл 70-55% 8,1-5,55 балл 5,4-балл 54%-37% 36% ва ундан кам 3.2. ВАЗИЯТЛИ МАСАЛАЛАР ВА ТЕСТЛАРНИНГ КОМПЛЕКСИ. Вазиятли масала №1 1.ҚВПга “К” исмли бемор мурожаат килди. Беморнинг 15.02.13й куни тана харорати кутарилган (38,2 t0), томоги огриган. Келган беморга қандай ёрдам кўрсатилади? (стационарда ёки КВП шароитидами). Вазиятли масала №2 2.ҚВПга биринчи маротоба хомиладор аёл мурожаат килди.Кандай ёрдам курсатилади ва кандай бирламчи хужжатлар тулдирилади? Вазиятли масала №3 3.ҚВП шароитида 3 ёшгача булган болаларни саломатлигига караб гурухларга ажратишда кандай ишлар амалга оширилади. Вазиятли масала №4 4.ҚВПда эмлаш хонаси хамшираси врач назорати остида худудидаги болалар, мактабгача, мактаб давридаги ёшларга профилактик эмлашни кайси китобга расмийлаштирилади. Вазиятли масала №5. 5.Кимга хомиладор ва гинекологик беморларни эрта аниклаб, хомиладор ва гинекологик беморларга лаборатор текширув ишларини утказиш, хомиладор ва туккан аёлларни уйда патронаж килиш вазифалари юклатилади. Вазиятли масала №6. 6. Ф-025/х, Ф-024-1/х, Ф-025-2х хужжатларининг номланиши, ким томонидан тулдирилади? Вазиятли масала №7. ҚВПда кимнинг хукуклари.Фелдшер,акушер ва патронажловчи хамшира, хамширалар иши юзасидан назорат килади, беморларга касаллиги буйича вактинча иш кобилиятини йукотганлиги тугрисидаги варағини беради, барча тиббиёт ходимларига ишни тақсимлайди, урта ва кичик тиббиёт ходимларини ишдан олиш ва бушатиш хуқуқига эга. Вазиятли масала №8. 8. Ф-030/х, Ф-030-1/х қандай бирламчи хужжат, номланиши, ким томонидан тулдирилади? Вазиятли масала №9. 9.ҚВП иш фаолиятида қулланиладиган бирламчи хужжатлар,эмлаш хонаси хамшираси тулдирадиган бирламчи хужжатларга қайсилар киради: Вазиятли масала №10. 10.Бемор “К” КВПга бетоб булганлиги учун биринчи бор мурожаат килди. Бу беморга кандай бирламчи хужжат расмийлаштирилади. Вазиятли масала №11. КВПда ахолини диспансерлаш кандай ва ким томонидан олиб борилади. Вазиятли масала №12. КВПда диспансерлашнинг саломатлик гурухларига ва самарадорлик курсаткичларига характеристика беринг. Вазиятли масала №13. КВПда, МТКда ва ВКда кандай тиббий ёрдам курсатилади. Вазиятли масала №14. КВПда хомиладор аёлларни диспансерлаш ва гурухларга ажратиш ким томонидан утказилади. Вазиятли масала №15. КВПда ишга яроксизлик варакасини ким бериш хукукига эга?. Мавзуга оид тест саволлари. 1.Қишлоқ аҳолисига тиббий хизматни қишлоқ шароитининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ташкил қилиниши. А.Қишлок ахолисининг таркок жойлашганлиги * Б. Эски услубда ёрдам бериш В. Туман марказига айрим кишлокларнинг узок жойлашганлиги* Г.Мутахассисларнинг хаддан ташкари куплиги Д.Муассасаларга доимий муражаат килишлиги 2. Қишлокда согликни саклашни ташкил килишнинг асосий вазифалари? А. Қишлок ахолисига юкори малакали тиббий ёрдам курсатиш* Б. Саноат корхоналари ишчиларига ёрдам курсатиш В. Қишлок ахолисига тезкор кечиктириб булмайдиган ёрдам курсатиш* Г. Оилавий поликлиникада тиббий ёрдам курсатиш Д. Шахар касалхонасида тиббий ёрдам курсатиш 3. ҚВПнинг ахоли сонига караб типлари. А. 4 та типи* Б. 3та типи В. 5та типи Г. 2та типи Д. 1та типи 4. ҚВПнинг 4чи типи нечта ахолига хизмат курсатади? А. 6000-10.000 та ахолига* Б. 3500-6000та ахолига В. 1500-2500та ахолига Г. 1000та ахолига. Д. Хаммаси нотугри. 5. ҚВПнинг вазифалари ? А. Бириктирилган худудга юкори малакали тиббий хизмат курсатади* Б. Ахоли уртасида диспансер назоратига олиш ва тиббий курикларни утказиш* В. Юкумли касаллик чиккан очагни албатта дизенфексиялаш билан таьминлаш Г. Ахоли яшайдиган курилиш иншоатларини лойихаларини куриб чикиш Д. Санитар –гигиеник нормативлар,меьёрларни назорат килиш 6. ҚВПда УАШнинг вазифалари ? А. Мижозларни амбулаторияда, уйида баъзи холатларда клиника ёки стационарларда кабул килади* Б.Уз вактида ташхиз куяди* В.Аёлларга акушер гинекологик ёрдам курсатиш Г.Паразитар ва бактериоташувчиларни назорат килиш Д.юкумли касалликлари бор беморларни руйхатга олиш 7. УАШнинг иш услуби ва иш принципи? А. Участка принципи ва диспансер усули* Б. ОП тасдиклаган иш усули буйича В. Вазирлар махкамаси томонидан тасдиқлаган иш усули Г. ДСЭНМ тамонидан тасдиқланган услуб буйича Д. Шахар ССБошқармаси томонидан чиқарилган конун буйича. 8.КВПнинг 2чи типидаги ахоли сонини курсатинг? А. 1500-3500 та* Б. 900 - 1000 В. 1300 - 9800 Г. 8800 - 2000 Д. 1000 - 2000 9. ҚВПда акушернинг вазифалари ? А. Хомиладорлар ва гинекологик беморларни эрта аниклаш* Б. Бемор болаларни назоратга олиш В. Болаларни йиллик ёш буйича таркибини тузиш Г. Урта ва кичик тиббиёт ходимларини назорат килади Д. Юкумли касаллик билан касалланганларни назорат килиш 10. ҚВПнинг 3чи типи нечта ахолига хизмат курсатади ? А. 3500- 6000мингача* Б. 4800 мингача В. 5000 мингача Г. 5200 мингача Д. 3300 мингача. 11. КВПнинг иш фаолиятида кулланиладиган хужжатларни курсатинг? А. 35 та Б. 45 та В. 33 та Г. 50 та Д. 30 та 12. КВПнинг 4чи типи нечта ахолига хизмат курсатади ? А.6000та ахолига Б. 6000-10000 та ахолига* В. 5000та ахолига Г. 3500та ахолига Д. 4000-5000 та ахолига 13. ҚВПнинг тузилиши ? А. Қабул булими,диагностика булими, менеджер хонаси Б. Сан-гигиеник хонаси,муолажа хонаси, УАШ хонаси В. Кабул булими,сан-гигиеник хонаси,менеджер хонаси Г. КВП мудири,УАШ хонаси,хамшира хонаси,физиотерапия хонаси,муолажа хонаси* Д. КВП мудири,кабул булими,диагностика хонаси 14. ҚВП фаолиятини характерловчи курсаткичлар? А. Бирламчи касалланиш курсаткичи* Б. Умумий касалланиш курсаткичи* В. Хамма мутахассислар курсаткичи Г. ЛОР, психатор,окулист Д. Жаррох,педиатр,терапевт 15. ф-058/х качон тулдирилади ? А. Юкумли касалликларда* Б. Овкатдан ва ишлаб чикаришда захарланишда* В. Хомиладорликда Г. Эмлашда нотипик реакцияларда* Д. Жарохат олганда Баҳолаш мезони: Максимал балл 15-12,9 15-12,9 аъло 12,8-10,65 балл 12,8-10,65 яхши 10,5-8,25 балл 10,5-8,25 урта 8,1-5,55 балл 8,1-5,55 қониқарсиз 5,4-балл 100%-86% 85%-71% 4.АМАЛИЙ ҚИСМ 4.1. АМАЛИЙ КЎНИКМА . 70-55% 54%-37% 36% ва ундан кам 5,4 ва ундан камёмон Мақсад: Талабаларни КВПнинг тузилиши, максад ва вазифаларини тушунтириш. Кўрсатма: Мавзуни чуқур ўрганиш. Керакли жиҳозлар: Ўз.Рес.ССВ нинг буйруқлари, методик қўлланмалари,мавзу бўйича ўтказилган сўровномалар, жадвал. Бажариладиган босқичлар қадамлар: Босқични Барча бажара босқичла № Мануал кўникма қадамлари (босқичлар) олмади рни (0 балл) бажарди 1. КВПнинг тузилиши 0 5 2. КВПнинг ахоли сонига караб типлари 0 5 3. КВП 1чи типининг тузилиши 0 5 4. КВПда эмлаш хонаси хамшираси томонидан 0 5 ишлатиладиган хужжатлар 5. КВПда УАШнинг иш принципи ва иш услуби 0 5 6. КВПнинг максади ва вазифалари 0 5 7. КВП иш фаолиятини характерловчи 0 5 курсаткичлар 8. КВП иш фаолиятида кулланиладиган хужжатлар 0 5 Жами 0 40 Баҳолаш мезони Максимал 34-28,4 балл 28-22 балл 21,6-14,8 балл 14,4 балл балл 40-34,4 аъло яхши урта қониқарсиз ёмон 100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% кам ва ундан 5. БИЛИМ, КЎНИКМА ВА МАҲОРАТЛАРНИНГ НАЗОРАТ ШАКЛЛАРИ -Баҳсда фаол иштирок этиш - Ёзма ва оғзаки жавоб натижалари - Кейс-стади, органайзерлар - тест ва вазиятли масалаларини ечиш - Амалий кўникмаларни бажариш 5.1. Талабалар билими, кўникма ва маҳоратини баҳолашда қўлланиладиган назорат мезонлари № Баҳо аъло яхши ўрта қониқарсиз ёмон Ўзлаштириш 100%-86% 85%-71% 70-55% 54%-37% 36% % ҳисобида ва унда н кам 1. 1.1. Назарий қисм: янги педагогик 20-17,2 балл технология 1.2. Мустақил иш учун 10-8,6 балл назорат саволлари 2 2.1. Таҳлилий қисм: Кейс-стади 17-14,2 14-11 10,8-7,4 7,2 балл балл балл балл 8,5-7,1балл 7-5,5 балл 5,4-3,7балл 3,6 балл 15-12,9 балл 12,7510,5-8,25 8,1-5,55 5,4 10,65 балл балл балл балл 2.2. Тест 15-12,9 балл 12,7510,5-8,25 8,1-5,55 5,4 10,65 балл балл балл балл 40-34,4 балл 34-28,4 28-22 21,6-14,8 14,4 3. Амалий балл балл балл балл кўникма 5.2. ЖСССТЭ ва Б фани бўйича талабалар билимини баҳолашда қуйидаги намунавий мезонлар инобатга олинади: № Ўзлаштириш % Баҳо Талабанинг билим даражаси 1 96-100 Аъло «5» 2 91-95 3. Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ тўғи жавоб беради, таҳлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади. Мавзу бўйича вазиятли масалаларни ечади, тест саволларига тўлиқ ва тўғри жавоб беради. Эркин тасаввурга эга бўлиб, керак бўлганда ўқитувчи билан ўз фикрини алмаша олади. Мавзу бўйича ўз фикрини тўлиқ баён этади, барча берилган саволларга тўлиқ тўғри жавоб беради, таҳлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда фаол қатнашади, мустақил мушоҳада юритади. Мавзу моҳиятини тушунтира олади, эркин тасаввурга эга бўлади, ўқитувчи билан бемалол фикр алмаша олади. Мавзу бўйича ўз фикрини етарли даражада баён этади, барча берилган 86-90 4 81-85 5 76-80 Яхши «4» 6. 71-75 7. 66-70 8 61-65 Қониқарли «3» 9 55-60 10 54-30 11 20-30 Қониқарсиз «2» саволларга тўғри жавоб беради, таҳлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда қатнашади. Мавзу бўйича амалий иш натижалари бўйича мустақил текшириш баённомасини тўлдиради. Мавзу бўйича ўз фикрини етарли даражада баён этади, барча берилган саволларга тўғри жавоб беради, таҳлил қилади ва хулоса чиқаради, ижодий фикрлайди, аудиторияда мавзуни муҳокама қилишда қатнашади. Жавоблар тўғри, аммо тўлиқ эмас, ўқитувчининг қўшимча саволлари бўйича камчиликни тўлдиради, мавзуни муҳокама қилишда етарлича фаол. Аудиториядаги топширикларни бажарищда катнашади. Мавзуни муҳокама қилишда етарлича фаол, аммо хатоликларга йўл қўяди, Аудитория ишларини бажаришда қатнашади, керакли ёзишларни амалга оширади. Жавоблар 50% га тўғри, аммо берилган саволнинг моҳиятини тушунади; топшириқларни бажара олади, бироқ унда 2-3 хатоликларга йўл қўяди. Жавоблар 50% га тўғри, савол моҳиятини ҳамма вақт ҳам тўғри тушунмайди, топшириқларни ўқитувчи ёрдамида бажаради ва шунда ҳам 2-3 та хатога йўл қўяди. Жавоблар 40% га тўғри, жавоб беришда янглишиб кетади, савол моҳиятини ҳамма вақт тўғри тушунмайди, топшириқларни бошқа талаба ёки ўқитувчи ёрдамида бажаради. 40% гача тўғри жавоб бера олади, жавоблар аниқ эмас, топшириқларни бажара олмайди. Уй вазифаси бажарилмаган. Амалий машғулотга қатнашади, формада, дафтари бор. Уйга берилган вазифа бажарилмаган. 3. Тавсия этилаётган адабиётлар Асосий: 1. Маматкулов Б.М. «Жамоат саломатлиги согликни саклашни ташкил килиш» электрон дарслиги.Тошкент 201,1 700 бет 2. Серенко А.Ф., Ермакова В.В. «Социальная гигиена и организация здравоохранения» Москва. 1984 год. 3. Серенко А.Ф., Ермакова В.В. «Социальная гигиена и организация здравоохранения» Москва. 1984 год. 4. Тексты лекций по «Социальной гигиене и организации здравоохранения» в библиотеке ТМА. 5. Маматқулов Б.М. «Тиббиёт статистикаси (Биостатистика) асослари» Тошкент 2005 й. Қўшимча: 1. Лисицин Ю.П. с соавтор. «Социальная гигиена и организация здравоохранения» в 2х томах, том 2 Москва. 1989 год. 2. Лисицин Ю.П., Полунина Н.В.<< Общественное здоровье и здравоохранение >> Москва. 2002 год. 3.Ўз.Рес. ССВ нинг хар йили чиқадиган ”Статистик йиғиндиси” 4.Янги буйруқлар. ТЕРНЕТ РЕСУРСЫ: Ўз.Рес.ССВ веб-сайт WWW.minzdrav.uz ТТА сайти – WWW.tma.uz. htt://web.tma TMA Wi-Fi zone ZiyONet ва кафедра - E_mail: epidem_@.ru да келтирилган мавзулар бўйича маърузалардан фойдаланилади.