ВЕСТНИК БЕЛОРУССКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ
АКАДЕМИИ №1 2010
ИННОВАЦИОННЫЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ
УДК 378.016:330
О.К. РАВОВАЯ, И.Т. ЭЙСМОНТ, В.П. РАВОВОЙ
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ
ПРИ ФОРМИРОВАНИИ ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТОВ
В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ
(Поступила в редакцию 26.10.09)
Формирование экономического мышления у студентов
Formation of economic thinking in students, beside profesнаряду с профессиональной подготовкой ставит перед учреsional training, presents a task of improving teachingждениями образования задачу совершенствования учебноpedagogical process in higher education establishments and the
воспитательного процесса, использования прогрессивных техuse of progressive technologies. The article examines efficient
нологий. В статье рассмотрены эффективные технологии
technologies of training economics-minded students while teachформирования экономического мышления у студентов при
ing economic theory.
изучении экономической теории.
Введение
Увеличить объемы своего интеллектуального потенциала можно благодаря систематизации знаний.
Есть знания универсальные, не устаревающие на протяжении жизни человека. К таким, например, относятся экономические закономерности, которые на протяжении многих лет остаются неизменным
фундаментом для понимания основных экономических процессов. Есть знания ситуативные: поменялась ситуация и старые знания важны лишь для историков.
Экономические знания изменяются с изменением экономической ситуации. Многие теории, правильно ранее отражавшие экономическую жизнь, сегодня уже не могут объяснить происходящие экономические процессы. Поэтому формирование современного экономического мышления у студентов
ставит перед преподавателями задачу: не догонять прошлое, а создавать будущее.
Анализ источников
Изменения, происходящие в социально-культурной сфере, требуют мобильности и модернизации
образования. Основным результатом образования должна стать не система знаний сама по себе, а овладение ключевыми профессиональными и социально-гуманитарными компетенциями как единство теории и практики. В соответствии с социальным заказом подготовка будущих специалистов требует не
только знаний, умений и навыков профессиональной деятельности в соответствующей отрасли, но и
умения творчески решать возникающие экономические задачи, активно участвовать в общественной
жизни [2, 4]. В экономическом обучении накоплен определенный опыт использования инновационных
технологий, позволяющий адаптировать молодежь к реальным изменениям перехода к рыночным отношениям. Но эффективные педагогические технологии по-прежнему являются дефицитом [3].
Методы исследования
Для исследования использовались методы анализа и синтеза, наблюдения, системного подхода, обобщения.
Основная часть
Переход к социально ориентированной модели смешанной экономики предъявляет новые требования к экономическому образованию. Без глубокого знания экономической теории в современных условиях невозможно адаптироваться к постоянно изменяющейся экономической и социально-культурной
ситуации, осмысленно воспринимать действительность, уметь решать сложные жизненные задачи.
Сегодня специалисту любого профиля жизненно необходимо формировать новое современное экономическое мышление через осмысление таких важнейших экономических категорий как рыночная
экономика, конкуренция, предпринимательство, бизнес, цена труда, цена земли, безработица, инфляция, региональная экономическая интеграция, глобализация и др.
Вопросы формирования экономического мышления так или иначе пересекаются с проблемами социально-политического воспитания личности. В настоящее время в Беларуси происходят изменения условий в
формировании специалиста как личности. На этот процесс оказывают влияние следующие тенденции:
– Современная Беларусь – унитарное социально-правовое государство, самостоятельно осуществляющее внутреннюю и внешнюю политику. Демократия осуществляется на основе многообразия политических институтов, идеологий и мнений, гарантированы всем равные возможности для предприни193
мательской деятельности. Это приводит к развитию доверия и сотрудничества между властью и обществом, укреплению регулирующей роли государства в нем. Формируются институты гражданского общества, в ходе взаимодействия которых развиваются основные политические идеологии.
– Изменяется социально-культурная среда формирования личности: формы приобщения человека к
культуре, обучению и воспитанию, усвоению образцов поведения, социальных норм и ценностей. Молодежь активна, у нее свои потребности, которые необходимо воспитывать. Воспитание осуществляется в семье, в процессе образования и самообразования. Общество посредством воспитания приобщает
человека к культуре, формирует его. Каждый, кто получает высшее образование, должен быть нравственно зрелым и духовно развитым, иметь моральные идеалы. Кроме профессионального языка, понимать языки человеческой коммуникации – экономики, искусства, чувственного восприятия природы.
– Усиливается влияние мировых процессов на социально-экономическое развитие, что способствует
становлению нового типа общества, ориентирующегося на будущее. Использование высоких технологий во всех сферах жизнедеятельности общества ведет в конечном счете к изменениям в образе жизни
людей и их мышлении. А смещение центра тяжести в мировой макроструктуре в сферу услуг приводит
к повышению роли образования.
С учетом этих тенденций главной целью современного экономического образования является овладение базовыми компетенциями, которые позволяют обучающимся впоследствии самостоятельно приобретать знания.
Современное экономическое мышление – это целенаправленный процесс получения знаний, умений
и устойчивых навыков. Формируется оно при изучении экономической теории как методологической
основы функциональных и конкретных экономических наук. Изучая экономическую теорию, студенты
получают не только теоретическое понимание экономических категорий и законов, но и способность
применять их в профессиональной деятельности.
Основными задачами экономического мышления являются:
– подготовка социально активной личности, адаптированной к новым экономическим условиям и способной к максимальной реализации своих возможностей в соответствии с профессиональным выбором;
– совершенствование навыков самостоятельной работы, необходимых для дальнейшего самообразования и профессионального роста;
– работа с источниками специальной и общественно-экономической информации для последующего
использования при решении конкретных экономических задач.
Основными направлениями формирования экономического мышления являются:
– формирование экономических знаний, навыков и умений, использование их для осуществления
полноценного общения в профессионально-деловой среде;
– формирование потребности трудится в соответствии со своими профессиональными знаниями, самостоятельно мыслить, уметь принимать решения в любых экономических ситуациях.
Образовательная и воспитательная направленность в формировании экономического мышления реализуются через использование не только традиционных, но и инновационных технологий в процессе
изучения экономической теории (табл.).
Т абл и ца . Инновационные технологии преподавания.
Виды технологий
1. Информационные:
лекции, беседы, рассказ, консультации, доклады, сообщения, анализ различных носителей информации, интервью,
встречи с известными людьми
2. Операционные:
работа с учебной литературой, опорными конспектами лекций, логическими схемами, графиками, алгоритмами,
упражнениями, решение задач и тестов, конспектирование материала
3. Творческие:
анализ конкретных ситуаций, деловые игры, мозговая атака, постановка контрольных устных и письменных вопросов,
научные исследования, творческий диалог, проведение круглых столов, прогнозирование
4. Технологии контроля и обратной связи:
семинар, конференция, зачет, защита курсовых работ, выпускная работа, реферат, дневник практики, анкетирование,
викторина
Наиболее эффективными современными технологиями, способствующими вовлечению студентов в
поиск необходимых знаний, приобретению опыта самостоятельного решения экономических задач,
считаются творческие технологии:
– технологии учебно-исследовательской деятельности;
– коммуникативные технологии;
– технологии анализа экономических ситуаций;
– игровые технологии, в рамках которых студенты участвуют в деловых, ролевых, имитационных и
других играх.
Современная интегрированная система образования позволяет обеспечить высокое качество обучения на основе изучения реальных проблем, стоящих перед специалистами АПК. Повысить статус профессионально ориентированного образования возможно только в условиях глубокого понимания кон-
194
кретных экономических проблем, стоящих перед трудовым коллективом и страной. Поэтому профессионально ориентированное образование и формирование экономического мышления – единый процесс. Изучение экономической теории направлено на усвоение не только абстрактных теоретических
истин, но и на получение багажа знаний, необходимых для практической деятельности, на формирование навыков выбора эффективных управленческих решений, умений анализировать состояние и тенденции социально-экономического развития национальной экономики [1].
В Белорусской государственной сельскохозяйственной академии разработана и внедрена блочномодульная технология обучения. Наличие этой технологии, а также педагогический опыт позволяют
многим преподавателям пробуждать и успешно развивать интерес студентов к экономической теории.
В то же время нельзя не заметить, что в нашей практике еще проявляется консервативная модель
обучения, направленная на поддержание и воспроизводство традиционного экономического мышления.
Такое обучение носит академический, репродуктивный характер. Ориентация студентов на выполнение
стандартных тестов усугубляет ситуацию, оказывает негативное влияние на развитие познавательного
интереса в обучении. Как изменить ситуацию? Путь один – отказ от однообразных форм и методов
преподавания и переход на учебно-исследовательские, проблемно-модульные коммуникативные технологии, технологии анализа экономических ситуаций, игровые и другие технологии, связывающие в
обучении взаимодействие преподавателя и студента.
Блочно-модульные технологии обучения позволяют концентрировать внимание студентов на изучаемых экономических проблемах. В курсе экономической теории трудно найти тему, которая не содержала бы теоретической проблемы и путей ее практического решения. Так, например, проблемы инфляции предполагают не только теоретическое обоснование сущности причин, типов, измерения экономических и социальных последствий инфляции, но и мер, осуществляемых правительством для смягчения
инфляции. Вовлекая студентов в логическое обсуждение поставленной проблемы, преподаватель нацеливает слушателей на ее решение, например, постановкой вопросов: как установить контроль над инфляцией, как удержать сравнительно невысокий темп инфляции, какими антиинфляционными методами лучше воздействовать на механизм инфляции. Таким приемом преподаватель развивает мыслительную активность студентов и нацеливает их на поиск ответов.
Изучение проблемы цикличности экономического развития приводит лектора к необходимости анализа
современного финансово-экономического кризиса и его воздействия на экономику Беларуси. Используя
новые статистические материалы, можно ввести студентов в понимание экономической ситуации.
Ведущим средством развития познавательной деятельности студентов и формирования современного экономического мышления является учебно-исследовательская технология. На кафедре экономической теории она реализуется путем выполнения научно-исследовательских работ студентами всех факультетов с последующим сообщением о результатах на научных студенческих конференциях. Эти работы носят интегрированный характер, поскольку их выполнение предполагает использование фактического материала, анализ статистических данных, подготовку иллюстративного материала, обобщение
результатов исследований и формулировку выводов.
На кафедре экономической теории ежегодно проводятся студенческие научные конференции. Тематика исследований ориентирована на анализ социально-экономических проблем Беларуси. Так, в 2008–2009
учебном году было заслушано 80 студенческих докладов, в том числе 6 на международных конференциях. Было проведено 45 предметных олимпиад, которыми руководили преподаватели кафедры.
Выполняемые курсовые и научные работы студентами экономического факультета по макроэкономике позволяют творчески сотрудничать студентам и преподавателям. Так, в соавторстве с преподавателями были опубликованы в 2008–2009 учебном году 39 тезисов докладов и статей в сборниках студентов, магистрантов и аспирантов.
В практике организации учебно-воспитательного процесса обычно выделяют три функции:
– обучающую (образовательную);
– развивающую;
– воспитательную.
Первая обеспечивает полученные студентом суммы знаний, вторая – формирует умения самостоятельного мышления, третья – образ поведения. Из этой триады часто выпадает коммуникативная функция,
имеющая важное значение. Ее считают подчиненной и отказывают в самостоятельности. Однако динамика
современного образования показывает, что недооценка этого показателя педагогически ущербна.
Упрощенное понимание роли коммуникативной функции заключается в том, что в ней видят, прежде всего, средство общения, что она служит передатчиком знаний, а не самоцелью. Но ведь от качества общения
зависит эффективность усвоения знаний, а от способа общения – психологическое состояние обучающего,
влияющее на конечный результат образовательного процесса. Роль коммуникативной функции в последнее
время значительно снизилась под влиянием сдачи модулей, зачетов и экзаменов в письменной форме, а компьютерные технологии низвели ее до служебно-операционной. Переход на компьютерное обучение заменяет
естественный язык на «языки программирования», ослабевают навыки и устной беседы.
195
Образование по предметам социально- гуманитарного профиля не может считаться успешным, если
студент не научился самостоятельно излагать полученные знания, а это возможно только при хорошо
натренированной речи. Результат развивающего обучения находит подтверждение в поговорке: кто хорошо мыслит, тот ясно излагает. Диалог приобретает особую значимость в инновационных образовательных технологиях при формировании экономического мышления. Сдача зачётов, экзаменов, тестов в
письменной форме, семинарские занятия, основанные на вопросно-ответном методе, размыли форму речевого ответа. Конечно, многое здесь зависит от личности преподавателя, его профессионализма и таланта. Но замена живой беседы при переводе модулей, зачетов и экзаменов на письменную форму ставит
преподавателя в жесткие структурные рамки, не позволяющие использовать преимущества живого общения.
Вместе с утратой коммуникативной функции происходят серьезные изменения психологического
характера. В системе образования коммуникативная функция всегда была средством формирования
сознания. Сегодня мы не можем предвидеть всех отрицательных последствий психологического характера, которые ожидают образование в том случае, если не будут найдены средства по сохранению и
восстановлению значимости коммуникативной функции вузовского образования.
Систематизации знаний, умению их применения, развитию доказательной речи способствует технология анализа экономических ситуаций (метод кейсов). Эта технология наиболее успешно может быть
использована на семинарских занятиях при организации деловых игр, которые позволяют развивать
следующие способности:
– формировать свое мнение по обсуждаемой ситуации;
– вырабатывать умение слушать других, уважать чужое мнение;
– не стесняться выступать перед коллективом, комфортно себя чувствовать, показать свою индивидуальность.
В деловых играх моделируется реальная ситуация, которая нацелена на поиск наилучшего варианта
решения проблемы; она позволяет выявить взаимосвязь экономических процессов, увидеть проблему
со всех сторон. В игровых технологиях результат и процесс совпадают, но центр тяжести переносится с
результата на процесс [5, 6, 7].
Так как современное экономическое мышление основано на взаимопонимании, то деловые игры
позволяют наилучшим образом понимать самого себя и окружающих, чётко определять цель и действовать для ее достижения.
На совершенствование учебно-воспитательного процесса направлена значительная научно-методическая
работа, которая реализуется в выпуске необходимой учебно-методической литературы, учитывающей особенности студентов стационарного и заочного обучения. Преподавателями кафедры экономической теории
подготовлены методические рекомендации для студентов стационарного и заочного обучения по курсам
«Микроэкономика», «Макроэкономика», «Теория эффективности сельского хозяйства», методические указания по изучению экономической теории для неэкономических факультетов, по выполнению курсовых
работ, по «Экономической политике» для экономических специальностей.
На кафедре читается спецкурс «Теория эффективности сельского хозяйства», разработанный доктором
экономических наук С.А. Константиновым. Это логически стройное, относительно завершенное изложение
наиболее актуальной и сложной проблемы эффективности. Курс тесно увязан с конкретными экономическими науками, раскрываются исходные положения, понятия, формулируются принципы, экономические
показатели для сельскохозяйственного производства, сущностные факторы эффективности.
При кафедре имеется учебно-методический кабинет, в котором постоянно дежурят преподаватели, готовые оказать необходимую учебно-методическую помощь студентам в подготовке к занятиям, выполнению
курсовых и дипломных работ. Наличие такой научно-методической базы позволяет воспитывать интерес к
систематизации знаний и формированию современного экономического мышления.
Заключение
Результативность в обучении и формировании современного экономического мышления может
быть достигнута при умелом сочетании информационных, операционных и творческих (интерактивных) технологий и использовании разнообразных методов индивидуального контроля в тесном сотрудничестве студента и преподавателя в условиях взаимного доверия при достижении общей цели. В результате применения инновационных технологий обучения наблюдается тенденция повышения качественной успеваемости студентов.
Л И Т Е Р А Т УР А
1. Д а ш к о в , В . Н . Пути совершенствования последипломного образования специалистов АПК / В.Н. Дашков, А.В. Мучинский, Г.Ф. Добыш // Вестник БГСХА. 2008. №3. С. 124–126.
2. Г л а д и л и н а , И . П . Социальное становление творчески одаренной молодежи в системе высшего профессионального
образования России // Социально-гуманитарные знания. 2009. №4. С. 180–191.
3. Д о б р о л ю б о в , Н . Н . Основные направления развития прогрессивных технологий образования. / Н.Н. Добролюбов //
Вестник БГСХА. 2003. №1. С. 69–72.
4. Ж е л я з к о , В . Эффективная модель инновационной технологии обучения и воспитания студентов / В. Желязко,
Л. Кумачев, Т. Лагун // Советский студент. 2009. №14.
5. К а ш л е в , С . С . Интерактивные методы обучения педагогике: учеб. пособие / С.С. Кашлев. Минск: Выш. шк., 2004. С. 49.
6. Прикладная экономика: учеб. пособие / перевод с англ. / Junior Achievement / М.: Просвещение, 1993. 224 с.
196
7. Р а в о в а я , О . К . Использование интерактивных методов при изучении экономики в школе / О.К. Равовая // Экономическая
теория и аграрная политика: материалы Междунар. науч.-практ. конф., посвящ.145-летию преподавания политич. экономии в Беларуси и 85-летию каф. экономической теории БГСХА, Горки, 22–24 апр. 2004 г. / БГСХА: Горки, 2004. Ч. 1. С. 64–68.
8. С уч к о в , К . П . Социально-гуманитарные дисциплины как фактор идеологической устойчивости студенческой аудитории / К.П. Сучков // Вестник БГСХА. 2003. №3. С. 95–98.
УДК: 811.161.3(0758)
Г.І. МАЛЬКО, Т.І. СКІКЕВІЧ
БЕЛАРУСКАЯ МОВА Ў СТРУКТУРЫ АДУКАЦЫЙНЫХ ДЫСЦЫПЛІН
ВЫШЭЙШАЙ ШКОЛЫ: ГІСТОРЫЯ І СУЧАСНАСЦЬ
(Поступила в редакцию 26.10.09)
У
артыкуле
вызначаецца
месца
і
значнасць
The article examines the place and importance of generalагульнаадукацыйных гуманітарных дысцыплін, і мовы ў
education humanities disciplines, in particular languages, when
прыватнасці, пры атрыманні вышэйшай адукацыі. Робіцца
getting higher education. We have made historical excursus into
гістарычны экскурс аб вывучэнні беларускай мовы і літаратуры
the study of the Belarusian language and literature in the Belarusў Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадабчай акадэміі. Аўтары
ian State Agricultural Academy. We have shown aims and tasks of
вызначаюць мэты і задачы вывучэння беларускай мовы ў
studying the Belarusian language at present time, which include
сучасны час, якія накіраваны на фарміраванне і развіццё ў
formation and development of linguistic, communicative and linстудэнтаў моўнай, камунікатыўнай і лінгвакультуралагічнай
guistic-cultural competence in students. We have described cerкампетэнцый. Апісваюцца некаторыя метады і прыёмы
tain methods of teaching Belarusian, which are used by lecturers
выкладання беларускай мовы, якія выкарыстоўваюцца
at the chair of the Belarusian and Russian languages of the Belaвыкладчыкамі кафедры беларускай і рускай моў БДСГА.
rusian State Agricultural Academy.
Сярод асноўных тэндэнцый развіцця адукацыі гуманізацыя займае цэнтральнае месца. У псіхалогіі
вышэйшай адукацыі гуманізацыя «патрабуе не толькі павагі, але і выканання права студэнта на
атрыманне ім такіх ведаў, якія забяспечаць яму прафесійны і асобасны камфорт у працы пасля
заканчэння інстытута», новую дзейнасна-асобасную пераарыентацыю навучання. Гэта ўключэнне ў
праграмы ВНУ дысцыплін гуманітарнага цыкла: філасофіі, этыкі, гісторыі, сацыялогіі, роднай і
замежнай моў, шырокае выкарыстанне культурна-гістарычнага кантэксту пры вывучэнні спецыяльных
навук, бо задача нашага грамадства – фарміраванне асобы, якая валодае не толькі глыбокімі
прафесійнымі ведамі ў выбранай спецыяльнасці, але і з’яўляецца носьбітам агульначалавечых і
нацыянальных каштоўнасцяў. Шырокі набор агульнаадукацыйных гуманітарных дысцыплін лічыцца
абавязковым у ВНУ ЗША, Японіі і іншых краін, дзе ўведзены курсы па гісторыі культуры, літаратуры,
інжынернай псіхалогіі, тэорыі зносін. Н.Д. Нікандраў у сваёй манаграфіі «Сучасная вышэйшая школа
капіталістычных краін» адзначае, што сучасны спецыяліст павінен мець здольнасці выяўляць і
крытычна аналізаваць праблемы, умець мысліць лагічна і пераканаўча выказваць свае думкі ў вуснай і
пісьмовай форме, быць знаёмым з шэдэўрамі літаратуры і разумець іх ролю і ўплыў на цывілізацыю.
Універсальным інструментам пазнання, які выкарыстоўваецца ва ўсіх навуках, была і застаецца мова.
Навука аб мове – мовазнаўства – адносіцца да адной з самых старажытных галін ведаў. Яно ўзнікла
прыкладна 2,5 тысячы гадоў назад: з’явілася граматыка Паніні, дзе было дадзена навуковае апісанне
санскрыту – старажытнай мовы Индыі. Праз стагоддзе ўзнікла навука аб мове ў Старажытнай Грэцыі.
На працягу ўсіх гадоў існавання мовазнаўства лічылася адной з асноўных дысцыплін у сістэме навук
і адукацыі. Яшчэ Арыстоцель падкрэсліваў у свой час, што галоўнымі прадметамі з’яўляюцца
граматыка, гімнастыка, музыка і зрэдку маляванне. Мова побач з лічбамі паважалася як унікальны,
мудры сродак пазнання знешняй рэчаіснасці. Буйны англійскі філосаф Ф. Бэкан лічыў, што каранямі
чалавечых ведаў служаць лінгвістыка, матэматыка, перспектыва і эксперыментальныя навукі.
Я.А. Каменскі, чэшскі гуманіст і асветнік, адзначаў: «Ніхто не будзе аспрэчваць, што ключом да ўсіх
навук служыць граматыка». Пад граматыкай раней разумелі вучэнне аб мове ў цэлым. Адзін з
найбуйнейшых лінгвістаў ХХ ст. Р. Якабсан зазначыў, што мовазнаўства служыць мостам паміж
прыродазнаўчымі і гуманітарнымі навукамі і займае цэнтральнае месца ў сістэме гуманітарных навук.
На думку Л.У. Шчэрбы, вядомага рускага мовазнаўцы, філалогія з’яўляецца самай адукацыйнай
дысцыплінай і дае для выхавання культурнага чалавека больш, чым іншыя прадметы навучання.
Наша існаванне мы можам лічыць пераважна моўным, бо, па падліках спецыялістаў, каля 80%
жыцця чалавека звязана з маўленнем. Гэта значыць, што мы 19 гадзін у суткі выкарыстоўваем мову:
гаворым, чытаем, слухаем, думаем, бачым сны і г.д. Сутнасць чалавека, яго жыццё, адносіны да іншых
людзей адлюстроўваюцца ў яго мове, таму без маўлення нельга нічога сказаць пра чалавека як пра
асобу. Існуе паданне, паводле якога да старажытнагрэчаскага філосафа Сакрата, глыбокага знаўцы
чалавечых душ, прывялі незнаёмца, каб мудрэц ахарактарызаваў яго. Сакрат доўга глядзеў на яго і
сказаў: «Дык загавары ж ты нарэшце, каб я мог спасцігнуць цябе!» Такім чынам, праз маўленне
чалавека праяўляецца яго характар, унутранае жыццё, думкі, пачуцці.
197
Сусветна вядомы нямецкі паэт І.В. Гётэ пісаў аб тым, што чалавек столькі разоў чалавек, колькі ён
ведае моў, бо кожная мова мае сваю прыроду і свой непаўторны характар, сваю сістэму
светаўспрымання. Адной з найбольш значных патрэб грамадства і асобы з’яўляецца патрэба ў роднай
мове. Нельга не пагадзіцца з вялікім нямецкім філосафам, мовазнаўцам і дзяржаўным дзеячам
Вільгельмам Гумбальтам, які слушна зазначыў: «Мова ёсць вонкавая праява духу народа; мова народа
ёсць ягоны дух і дух народа ёсць ягоная мова – цяжка сабе ўявіць нешта больш тоеснае». Вядомы
беларускі этнограф і пісьменнік 19 стагоддзя Аляксандр Ельскі пісаў: «Родная мова ў дакладным
значэнні ёсць самая любімая спадчына нацыі: праз яе найлягчэй пранікнуць у душу нацыі, закрануць
пачуцці, праясніць розум, падштурхнуць адпаведную думку, заклікаць да дзеяння, змагацца са
страсцямі, ствараць дабрачыннасці». Мова яднае не толькі людзей аднаго пакалення, але і розныя
пакаленні людзей. Яна з’яўляецца пасярэднікам паміж чалавекам і навакольным асяроддзем. Чалавек
спазнае свет у яго мінулым, сучасным і будучым вымярэннях праз мову, у выніку чаго яна становіцца
тым культурна-гістарычным асяроддзем, якое фарміруе асобу, здольную авалодаць духоўным багаццем
чалавецтва, яго сукупнай культурай. Мова павінна стаць механізмам фарміравання асобы, яе
менталітэту, разумення прыроды і грамадства, спасціжэння культуры.
Выкладчыкі кафедры рускай і беларускай моў назапасілі значны вопыт у выкладанні лінгвістычных
дысцыплін студэнтам Беларускай дзяржаўнай сельскагаспадарчай акадэміі. Сярод гэтых дысцыплін
важнае месца займае беларуская мова.
Выкладанне роднай мовы і літаратуры ў нашай акадэміі пачалося ў 1925 г., калі была створана
кафедра беларусазнаўства. Першым загадчыкам кафедры быў вядомы беларускі паэт і перакладчык
Юрка Гаўрук. У 1926–1928 гг. кафедру ўзначальваў Максім Іванавіч Гарэцкі, славуты беларускі
пісьменнік і мовазнаўца, які ў 1909–1913 гг. вучыўся ў Горках у каморніцка-агранамічным вучылішчы,
а з 1926 да 1928 года працаваў у Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі. У гэты ж час беларускую
мову ў акадэміі выкладала і Паўліна Мядзёлка, першая выканаўца ролі Паўлінкі ў п’есе Янкі Купалы,
якая ў далейшым стала вядомым дзеячам беларускай культуры. У 1928 г., пасля ад’езду М. Гарэцкага ў
Мінск, Юрка Гаўрук зноў стаў загадчыкам і кіраваў кафедрай беларусазнаўства да 1931 г., калі ў сувязі
са зменай палітыкі дзяржавы ў адносінах да нацыянальнага адраджэння кафедра была ліквідавана, а
многія яе супрацоўнікі (М. Гарэцкі, Ю. Гаўрук, П. Мядзёлка) падвергліся рэпрэсіям. Пачынаючы з 30-х
гадоў выкладанне беларускай мовы ў акадэміі спынілася.
З 1992 г. ў адпаведнасці з «Законам аб мовах у Беларускай ССР» у акадэміі аднавілася выкладанне
беларускай мовы. Выкладчыкі кафедры пад кіраўніцтвам загадчыка В.П. Зяньковіч прынялі актыўны
ўдзел у распрацоўцы праграмы па беларускай мове для ВНУ аграрнага профілю. Кафедрай былі
распрацаваны дзве «Праграмы беларусізацыі», дзве «Праграмы лінгвістычнай падрыхтоўкі студэнтаў
акадэміі», тыпавая праграма «Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка» для студэнтаў нефілалагічных
ВНУ. У 1994 г. кафедрай праведзена Рэспубліканская навуковая канферэнцыя па методыцы выкладання
беларускай мовы ў нефілалагічных ВНУ. Да 25-годдзя кафедры і 160-годдзя акадэміі ў 2000 г. ў
Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі з вялікім поспехам прайшла першая Міжнародная навуковапрактычная канферэнцыя «Проблемы и перспективы лингвистической подготовки студентов в вузах
негуманитарного профиля», у якой прынялі ўдзел вучоныя з Расіі, Украіны і Беларусі. У 2005 г. была
праведзена ІІ Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя, а зараз ужо вядзецца падрыхтоўка да
правядзення трэцяй канферэнцыі, якая адбудзецца ў чэрвені 2010 г., таксама юбілейнага: будзе
адзначацца 35-годдзе кафедры рускай і беларускай моў і 170-годдзе нашай акадэміі.
У 2008 г. ў новыя стандарты быў уключаны курс беларускай мовы, які зараз мае назву «Беларуская
мова (прафесійная лексіка)». Навучанне беларускай мове студэнтаў вядзецца ў адпаведнасці з тыпавой
праграмай для вышэйшых навучальных устаноў, падрыхтаванай кафедрай гісторыі беларускай мовы
БДУ. Характэрнымі рысамі гэтай праграмы з’яўляюцца абноўлены змест, акцэнтаванне на
кампетэнтнасным падыходзе да навучання, значнае ўзмацненне ролі і месца самастойнай працы
студэнтаў, выкарыстанне сучасных інавацыйных педагагічных тэхналогій.
Праграма курса накіравана на засваенне і прафесійнае прымяненне беларускай навуковай
тэрміналогіі, выпрацоўку ў студэнтаў уменняў правільна успрымаць розную інфармацыю на
беларускай мове, а таксама дакладна і асэнсавана выказваць любую думку, спрыяць павышэнню
грамадскага прэстыжу беларускай літаратурнай мовы як мовы тытульнай нацыі ў Рэспубліцы Беларусь.
Асноўнымі мэтамі выкладання беларускай мовы з’яўляюцца выпрацоўка і замацаванне практычных
уменняў і навыкаў пісьменнага карыстання вуснай і пісьмовай мовай, развіццё моўна-эстэтычнага густу
студэнтаў, звязанага з чысцінёй і правільнасцю маўлення, пашырэнне і ўзбагачэнне лексічнага запасу
будучых спецыялістаў, выпрацоўка ўмення практычнага карыстання тэрміналогіяй і прафесійнай
лексікай па абранай спецыяльнасці, дапамога студэнтам ва ўсведамленні месца беларускай мовы ў
развіцці культуры і духоўным адраджэнні нацыі, выхаванне любові і павагі да мастацкага слова,
духоўнай і інтэлектуальнай спадчыны беларускага народа, пачуцця нацыянальнай самапавагі і
самаідэнтыфікацыі, імкнення да далейшага ўзбагачэння беларускай мовы.
198
У змест дысцыпліны «Беларуская мова (прафесійная лексіка)» уваходзіць восем тэм: «Беларуская
мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых каштоўнасцей», «Мова і соцыум»,«Лексічная сістэма
беларускай літаратурнай мовы», «Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму»,
«Функцыянальныя стылі маўлення», «Навуковы стыль», «Афіцыйна-справавы стыль», «Культура
прафесійнага маўлення». Вывучэнне гэтых тэм накіравана на фарміраванне і развіццё ў студэнтаў
моўнай, камунікатыўнай і лінгвакультуралагічнай кампетэнцый.
Моўная кампетэнцыя – гэта валоданне сістэмай мовы (фанетыкай, лексікай, фразеалогіяй, складам
слова і словаўтварэннем, марфалогіяй, сінтаксісам), заканамернасцямі і правіламі функцыянавання
моўных сродкаў, нормамі беларускай літаратурнай мовы, здольнасць карыстацца мовай для
забеспячэння патрэб камунікацыі.
Камунікатыўная кампетэнцыя – валоданне культурай маўлення, правіламі маўленчых зносін,
рознымі відамі маўленчай дзейнасці, здольнасць ствараць вусныя і пісьмовыя выказванні розных
тыпаў, стыляў і жанраў.
Лінгвакультуралагічная кампетэнцыя – валоданне мовай як сістэмай захавання і перадачы
каштоўнасцяў культуры, як сродкам спасціжэння айчыннай і сусветнай культуры, здольнасць
карыстацца культуразнаўчымі звесткамі ў працэсе маўленчых зносін.
У сучаснай сітуацыі дзяржаўнага двухмоўя ў Рэспубліцы Беларусь у курсе беларускай мовы
немагчыма абысці ўвагай праблемы, звязаныя з існаваннем мовы ў грамадстве (соцыуме), бо мова –
з’ява сацыяльная, якая ўзнікла ў грамадстве і для патрэб грамадства. Ні адзін соцыум не можа
ажыццяўляць зносін без мовы. Калі ж у грамадстве ўжываюцца паралельна дзве мовы, якія з’яўляюцца
блізкароднаснымі і маюць многа агульных рыс на ўсіх моўных узроўнях – фанетычным, лексічным,
граматычным, непазбежна ўзнікаюць праблемы інтэрферэнцыі, якая вызначаецца як ужыванне
элементаў адной мовы ў маўленні на другой. Калі ў вусным маўленні большы ўплыў адчуваецца з боку
беларускай мовы, то ў пісьмовым, наадварот, руская мова ўплывае на беларускае маўленне вельмі
сур’ёзна, што выяўляецца ў вялікай колькасці русізмаў у беларускіх тэкстах. Каб пазбегнуць памылак
руска-беларускай інтэрферэнцыі, патрэбна ведаць асаблівасці беларускай фанетыкі, арфаэпіі, лексікі,
фразеалогіі, марфалогіі і сінтаксісу, якія і вывучаюцца студэнтамі на занятках па беларускай мове.
Вялікую дапамогу ў гэтай працы аказваюць распрацаваныя выкладчыкамі кафедры метадычныя
ўказанні «Як пазбегнуць памылак руска-беларускай інтэрферэнцыі».
Не застаюцца па-за ўвагай і пытанні паходжання і гісторыі беларускай мовы. Вялікую цікавасць
студэнтаў выклікаюць заняткі, прысвечаныя славутым людзям беларускай зямлі, яе асветнікам,
друкарам, мовазнаўцам: Ефрасінні Полацкай, Кірылу Тураўскаму, Францыску Скарыне, Сымону
Буднаму, Васілю Цяпінскаму, Пятру Мсціслаўцу, Браніславу Тарашкевічу і многім іншым патрыётам
Беларусі, жыццё якіх з’яўляецца сапраўдным подзвігам у імя нацыі і павінна стаць прыкладам для ўсіх
тых, хто неабыякава адносіцца да лёсу роднай краіны. Студэнты рыхтуюць даклады, прысвечаныя
жыццю і дзейнасці гэтых людзей, падбіраюць ілюстрацыйны матэрыял і выступаюць перад групай.
Важнае месца ў праграме адведзена навуковаму стылю мовы, бо ён найбольш цесна звязаны з
будучай спецыяльнасцю студэнтаў. На занятках студэнты займаюцца перакладам навуковых тэкстаў,
знаёмяцца з кампазіцыяй пісьмовага навуковага тэксту і вуснага выступлення і іх афармленнем, з
правіламі выкарыстання і афармлення цытат і спасылак, бібліяграфіі. Выкладчыкі вучаць студэнтаў
складаць анатацыі навуковых тэкстаў, рэзюмэ, рэфераты. Такая праца, несумненна, дапаможа
студэнтам пры напісанні навуковых дакладаў, курсавых і дыпломнай работы.
Сучаснаму кіраўніку нельга абысціся без ведання правіл падрыхтоўкі і афармлення дакументацыі,
справавых лістоў, таму вялікая ўвага надаецца і вывучэнню афіцыйна-справавога стылю. Студэнты
знаёмяцца на занятках з правіламі афармлення дакументаў, з кампазіцыяй справавых лістоў, моўнымі
формуламі, з правіламі афармлення справавых лістоў.
Вывучэнне беларускай мовы ў негуманітарных ВНУ патрабуе аб’яднаных намаганняў і
супрацоўніцтва з установамі культуры. Кафедрай беларускай і рускай моў наладжаны цесныя сувязі з
бібліятэкай БДСГА, супрацоўнікі якой чытаюць лекцыі для студэнтаў, наладжваюць выставы кніг, з
Горацкім гісторыка-этнаграфічным музеем і карціннай галерэяй, якія дапамагаюць у справе стварэння
беларускамоўнага асяроддзя.
Выкладчыкамі кафедры праводзіцца і вялікая пазаўрочная праца па беларускай мове. Кожны год у
акадэміі праходзяць студэнцкія навуковыя канферэнцыі па розных праблемах беларускага
мовазнаўства, у тым ліку і па праблемах культуры маўлення ва ўмовах дзяржаўнага білінгвізму.
Студэнты рыхтуюць даволі цікавыя даклады, раздатачны і ілюстрацыйны матэрыял, робяць малюнкі,
фатаграфіі, прыгожа афармляюць работы. Выкладчыкі дапамагаюць ім у падборы неабходнага
матэрыялу, правяраюць даклады. У час выступлення на канферэнцыі студэнты павінны сцісла
расказаць пра тэматыку і праблематыку свайго даклада, прывесці неабходныя прыклады, адказаць на
пытанні кіраўнікоў секцый і ўдзельнікаў канферэнцыі.
Такая праца з’яўляецца вельмі карыснай для студэнтаў, бо яны асвойваюць методыку навуковага
даследавання, якая, несумненна, дапаможа ім пры напісанні курсавых прац, дыпломнай працы, а ў
далейшым нават магістарскай і кандыдацкай дысертацыі.
199
У кожным семестры праводзяцца і алімпіяды па беларускай мове. Заданні алімпіяд даволі складаныя
і разнастайныя: пастаноўка знакаў прыпынку ў сказе; пераклад словазлучэнняў на беларускую мову з
рускай; пераклад фрагмента тэксту, які абавязкова ўтрымлівае дзеепрыметнікі, складаныя для
перакладу, адрознае ад рускага дзеяслоўнае кіраванне, марфалагічныя асаблівасці. Сярод заданняў ёсць
і падбор беларускіх эквівалентаў да запазычаных слоў і да рускіх фразеалагізмаў; тлумачэнне
значэнняў беларускіх фразеалагізмаў. Абавязкова ўключаюцца пытанні для маналагічнага выказвання
пра ролю роднай мовы ў жыцці чалавека, пра адносіны студэнтаў да двухмоўя. Распрацаваны крытэрыі
ацэнкі кожнага задання. Пераможцы вызначаюцца па агульнай колькасці балаў і па якасці пісьмовых
адказаў. Трэба адзначыць, што студэнты з ахвотай удзельнічаюць у алімпіядах. Такая праца,
несумненна, садзейнічае павышэнню матывацыі да вывучэння беларускай мовы і выхаванню
патрыятызму студэнтаў, беражлівых адносін да сваёй роднай культуры і мовы.
Выкладчыкі кафедры праводзяць таксама і заняткі па беларускай мове на падрыхтоўчым аддзяленні,
мэта якіх – падрыхтоўка будучых абітурыентаў да напісання цэнтралізаваных тэстаў.
Вывучэнне мовы дапамагае падрыхтаваць камунікатыўна актыўную асобу, якая можа пісьменна,
лагічна і доказна пабудаваць сваё выказванне, прыгожа і дакладна выказаць свае думкі. Дасканалае
веданне роднай беларускай мовы, добрае веданне рускай і іншых моў забяспечвае перспектыву
беларускай моладзі як носьбітам адметнай нацыянальнай культуры, духоўных каштоўнасцей у
сучасным шматмоўным свеце.
Л І Т А Р А Т УР А
1 . Ав р о р и н , В . А . Проблемы изучения функциональной стороны языка / В.А. Аврорин. Л.: Наука, 1975. 100 с.
2. Беларуская мова. Энцыклапедыя / Мінск: БелЭн, 1994. 655 с.
3. Б о н д а л е т о в , В . Д . Социальная лингвистика / В.Д. Бондалетов. М.: Просвещение, 1987. 160 с.
4. Л е о н т ь е в , А . А . Язык, речь, речевая деятельность / М.: Просвещение, 1969. 80 с.
5. М а л ь к о , Г . І . Руска-беларуская інтерферэнцыя ў перыядычным друку Рэспублікі Беларусь (лексічны і граматычны ў
зроўні): аўтарэферат дыс. … канд. філалаг. Навук: 10.02.01, 10.02.02 / БДУ Мінск, 2004. 20 с.
6. М а л ь к о , Г . І . , М а л ь к о П . І . Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моўнай інтерферэнцыі. Метадычныя указанні
для слухачоў падрыхтоўчага аддзялення і студэнтаў першых курсаў вочнага і завочнага навучання / Горкі, 1999. 52 с.
7. П л о т н і к а ў , Б . А . Агульнае мовазнаўства: вуч. дапаможнік для філ. фак. ВНУ / Б.А. Плотнікаў. Мінск:
Універсітэцкае, 1994. 250 с.
8. Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў / Мінск: Навука, 1983. 200 с.
9. Ц ы г а н о ў , А. Р . Гісторыя кафедры рускай і беларускай моў БДСГА і лінгвістычная падрыхтоўка студэнтаўаграрнікаў / А.Р. Цыганоў, Т.І. Скікевіч // Теория и практика преподавания лингвистических дисциплин в вузах
негуманитарного профиля: метериалы II Междунар. науч.- практ. конф., г. Горки, 9–10 июня 2005 г. / Горки, 2005. С. 3–5.
10. Ш а т р а в к о , Н . С . К проблеме формирования профессиональной речевой компетенции студентов негуманитарного
вуза / Теория и практика преподавания лингвистических дисциплин в вузах негуманитарного профиля: метериалы II Междунар. науч.- практ. конф., г. Горки, 9–10 июня 2005 г. / Горки, 2005. С. 253–255.
200
