Ядрицова Алена Андреевна,
Республика Чувашия. МОУ «Ибресинская СОШ
№ 2» п.Ибреси
Научный руководитель: Иванова Надежда Григорьевна,
доцент кафедры чувашского языка и литературы ГОУ
«ЧРИО»
Урок теми: Чăваш халăхĕн мухтавлă ентешĕсем: Никита Яковлевич Бичурин (7
класс).
Тема урока: Известные люди земли Чувашской:Никита Яковлевич Бичурин (отец
Иакинф).
Великая дружба Н.Я. Бичурина и А.С. Пушкина
Сапăрлёх тĕллевĕ: тимлĕ пулма, туслăха хаклама вăрентесси.
Пĕлÿ тĕллевĕ: чăвашран тухнă паллă ăсчах Н.Я.Бичурин пултарулăхне
вырăс сăвăçи А.С.Пушкин пултарулăхĕпе танлаштарса вĕрентесси.
Аталантару тĕллевĕ: ачасен пуплев культурине тата шухăшлавне
аталантарасси.
Урок мелĕсемпе меслечĕсем: фонетика зарядки, учитель сăмахĕ, ваттисен
сăмахĕсемпе ĕçлесси, тишерÿ, ыйту-хурав, кластер тăвасси, калаçу, тест.
Пуплеве аталантарасси: вуланă текстпа усă курса шухăша çирĕплетесси,
тĕрĕс ыйтусем йĕркелесси.
Словарь ĕçĕ: тĕрĕслĕх - правда, истина
кăмăл - характер
кăмăллăх - свойство характера (ăшă кăмăллăх – ласковость)
çитĕн - расти, вырастать; взрослеть
Куçăмлăх хатĕрĕсем: слайдсем (ÿкерчĕксемпе дидактика материалĕсем),
компьютер, проектор, «Н.Я.Бичурин», «А.С.Пушкин» темăсемпе хатĕрленĕ
раскладушка папка.
Урок тĕсĕ: информаципе хутшăну технологийĕсемпе усă курса ирттернĕ
урок.
Урок эпиграфĕ: 1. Çĕр-шыв чапне çĕклес тесе ĕçлерĕм…
Н.Я. Бичурин
2. Иакинф… Мĕнле пуп ку?
Хăй гитара калать, ташлать, юрлать,
Тарăн шухăшлă калаçать…
А.С. Пушкин
Урок юхăмĕ:
Класа йĕркелени.
1. Çанталăк çинчен калаçасси.
2. Фонетика зарядки:
Чăваш ен, Чăваш ен,
Тăван енĕм - Чăваш ен.
Чăваш ятне çĕклекен…
Паллă çынсен çĕр-шывĕ,
1
Чаплă ĕçсен мухтавĕ.
I. Çĕнĕ темăна ăнлантарни.
1. Урок тĕллевне палăртассси.
- Чăваш çĕрĕ хăйĕн хисеплĕ, мухтавлă ывăлĕ-хĕрĕсемпе пуян.
Н.И.Ашмарин, Çеçпĕл Мишши, К.В.Иванов, А.Г.Николаев, Г.Н.Волков… Çак
ятсене эпĕ ахальтен асăнмарăм. Вĕсем - чăваш халăхĕн мухтавĕ, чапĕ...
Паян урокра Н.Я. Бичурин çинчен калаçăпăр, иртнĕ уроксенче мĕн
вĕреннине аса илĕпĕр.
2. Урок эпиграфĕсемпе паллаштарасси.
- Урок эпиграфĕнчен мĕн пĕлтĕр? Н. Бичурин ĕçĕн тĕп тĕллевĕ мĕнре?
- Кам вăл А.С.Пушкин?
- Вăл Н. Бичурина пĕлнĕ-и? Çакна мĕнпе çирĕплетсе калама пултаратăр?
- А.С.Пушкин Н. Бичурин мĕн-мĕн тума пĕлнине палăртать?
- Апла пулсан паян эпир урокра Н.Я.Бичурин çинчен çеç мар, А.С.Пушкин
çинчен те калаçăпăр. Вĕсен пултарулăхне тишкерĕпĕр, танлаштарăпăр.
3. Кластер тăвасси.
- Ачасем, тĕнчипе паллă икĕ çын Н.Я.Бичуринпа А.С.Пушкин ячĕсене эсир
мĕнле сăмахсемпе çыхăнтарнă пулăттăр?
сăвăçă
публицист
çыравçă
А.С. Пушкин
историк
юмахçă
драматург
куçаруçă
сăвăçă
ăсчах
полиглот
Н.Я.
Бичурин
монах
шухăшлавçă
куçаруçă
публицист
4. Тест иртересси.
- Ачасем, халĕ компьютерпа ĕçлесе илĕпĕр. Юпасенчи сăмахсене тĕрĕс
çыхăнтарăр, икĕ сăмах хушшинче логикăлла çыхăну пур. Енчен те эсир
йăнăшсан, компьютер ыйтнине пурнăçламасть, сăмах та экран çине тухмасть.
а) А. Пушкин
ă) çĕр-шыв
2
И. Крылов
халăх
К. Брюллов
тĕпчевçĕ
Н. Бичурин
художник
Китай
сăвăçă
Чăваш
юптаруçă
Авал
истори
5. Грамматика ĕçĕ: ят сăмах майлашăвĕн çыхăнăвне аса илесси,
çирĕплетесси.
Пушкин (сăвă), Бичурин (ĕçĕ), ылтăн (ĕç), чăваш (çын), Китай (çĕр-шыв),
Раççей (çĕр-шыв), Иркутск (хула), Шупашкар (хула), авал (истори), паян (кун),
Сĕнтĕрвăрри (район), Йĕпреç (район).
6. «Кам? тата мĕн?» вăйă.
Учитель япала ячĕсене йĕркипе каласа пырать. Кам? ыйтури сăмахсене
каласан ачасем сылтăм аллине çĕклеççĕ, мĕн? ыйтура пулсан сулахай аллине
çĕклеççĕ. Йăнăшакансем ура çине тăраççĕ. Вĕсем, вăйă вĕçленсен, вырăс тата
чăваш чĕлхинчи япала ячĕсене танлаштараççĕ, пĕр пеклĕхсемпе уйрăмлăхĕсене
палăртаççĕ.
Кăмăл, сăвăç, пуп, кĕнеке, сăвă, çын, чĕлхе, ывăл, драматург, сăмах,
юман, тус, текст, ĕç, вăйă, ăсчах, ача, тетрадь, ода, словарь, пуçлăх, аппа,
алă, парне, слайд, тимĕр, куçаруçă, вăкăр, çыру, асатте, поэма, чечек, хĕрарăм.
111. 1.Текстпа ĕçлесси.
Никита Яковлевич Бичурин – чăвашран тухнă паллă ученăй. Хĕвелтухăç
çĕр-шывĕсене тĕпчесе çырнă ĕçĕсемпе 19 ĕмĕр пуçламăшĕнчех тĕнчипе чапа
тухнă. Унăн ачалăх çулĕсем Сĕнтĕрвăрри районĕнчи Шĕнерпуç ялĕнче иртнĕ.
Вăл ачаранах тĕрĕслĕхе тата ырă кăмăллăха хисеплесе çитĕннĕ. Никита
истори, географи, философи тата чĕлхе наукисене питĕ юратнă. Чăвашла,
вырăсла, акăлчанла, нимĕçле, французла, латинла, грекла, китайла, монголла
тата ытти чĕлхесемпе вулама-калаçма кăна мар, çырма та пултарнă. Паллă
ентешĕмĕр А.С.Пушкинпа туслă пулнă. Вăл паллă сăвăçа «Описание Тибета»
ятлă кĕнекине парнеленĕ.
а) Словарь ĕçĕ: сăмахсене тĕрĕс калама хăнăхасси; -лăх(-лĕх) аффикслă
тĕслĕхсем тупасси (юманлăх, çăкалăх, ачалăх…); çĕнĕ сăмахсенчен
предложенисем йĕркелеттересси.
ă) Текстпа паллашасси;
б) Ыйтусемпе ĕçлесси.
- Текст кам çинчен?
- Бичурин темиçе чĕлхе пĕлнине мĕнпе çирĕплетме пултаратăр?
- Нумай чĕлхе пĕлекен çынна кам теççĕ?
- Полиглотсенчен эсир камсене пĕлетĕр?
- Эсир миçе чĕлхе пĕлетĕр?
в) Ачасем текста хăйсем тĕллĕн вулани.
г) Чăваш тата вырăс чĕлхисенчи ыйтăва палăртмалли мелсене аса
илесси; палăртнă предложенисенчен ыйту предложенийĕсем йĕркелесси.
д) Ваттисен сăмахĕсемпе ĕçлесси: текстпа çыхăннă ваттисен
сăмахĕсене тупасси; вĕсене вырăсла куçарасси, шухăшне палăртасси.
3
1) Атăл хĕррине çитмесĕр аттуна ан хыв.
2) Çĕр тенкĕ пуличчен çĕр тус пултăр.
3) Çынпа çын туслă пултăр, халăхпа халăх туслă пултăр.
4) Вăйăран вăкăр тухать.
5) Çыннăнне куриччен сăмсу айĕнчине кур.
6) Туслăха укçалла илеймĕн.
7) Тусу çук пулсан тупма тăрăш, тупсан – упрама тăрăш.
- Н.Я.Бичуринпа А.С.Пушкина пĕр-пĕринпе мĕн çыхăнтарнă? (Туслăх).
- «История Пугачева» ĕçне çырнă чухне А.С.Пушкин Н.Я. Бичурин ĕçĕпе
анлă усă курнă. «Самым достоверным и беспристрастным известием о
побеге калмыков обязаны мы отцу Иакинфу, коего глубокие познания и
добросовестные труды разлили столь яркий свет на отношения наши с
Востоком», - тесе палăртнă А.С.Пушкин.
Чăвашсем мĕн авалтанах туслăха пысăка хунă. «Туслăх – ылтăнран та
хаклă, тимĕртен те çирĕп, çил-тăвăлран та вăйлă», - тенĕ ваттисем. Пирĕн мăн
асаттесем çамрăксене яланах пĕр-пĕринпе туслă пулма вĕрентнĕ.
- Эсир туслăха еплерех ăнланатăр?
- Сирĕн шанчăклă юлташ пур-и?
2.«Туслăх» çинчен калаçасси.
а) «Туслăх» темăпа кластер тăвасси.
пулăшу
шанчăклăх
вăй .
Туслăх
пурнăç
ырлăх
савăнăç
тĕрĕслĕх
ă) «Туслăх» темăпа диалог йĕркелесси.
- Сирĕншĕн пурлăх е туслăх хаклăрах?
- Ытти халăх çыннисемпе чăвашсем мĕнле пурăнаççĕ?
- Чăвашсене ытти халăхсем хисеплеçĕ-и? Мĕншĕн?
- Сирĕн класри ачасем туслă-и?
IУ Вĕреннине çирĕплетни.
Пурнăçăн илемĕ
Çирĕп туслăхра.
Туслăха çĕнеймĕн
Теççĕ халăхра.
(В. Пехил)
- Туслăх - пурнăç никĕсĕ. А.С.Пушкинпа Н.Я.Бичурина пĕр-пĕринпе туслăх
çыхăнтарнă.
1833 çулта А.С. Пушкин, Пугачев пăлхавĕ çинчен кĕнеке çырма шутланăскер,
пăлхав вырăнĕсене тĕпчеме Атăл тăрăхне тата Оренбург енне тухса кайнă. Çĕр
4
каçма пĕр чăваш ялĕнче чарăннă. Çавăн чухне вăл Н.Я.Бичурин амăшĕн вил
тăпри çинче те пулнă, ăна халалласа çак сăвă йĕркесене çырнă.
Стою печален на кладбище.
Одна равнина справа, слева.
Гляжу кругом – обнажено
Ни речки, ни холма, ни древа
Святое смерти пепелище
Кой-где чуть видятся кусты.
И степью лишь окружено.
Немые камни и могилы
И мимо вечного ночлега
И деревянные кресты
Дорога сельская лежит,
Однообразны и унылы.
По ней рабочая телега
Изредка стучит…
III. Урока пĕтĕмлетни.
1. Н.Я.Бичуринпа А.С.Пушкин ĕçĕсене танлаштарасси.
- Чăвашран тухнă паллă ăсчах Н.Я. Бичурин пултарулăхне вырăс сăвăçи
А.С. Пушкин пултарулăхĕпе танлаштарнă май мĕн калама пултаратăр?
Н.Я. Бичурин
1. Сăвăçă (сăвăсем, одăсем)
2. Публицист («Байкал» очерк)
3. Ăсчах («Описание Тибета»)
4. Тухăç чĕлхине тĕпчекен («Записки
о Монголии»)
5. Монах
А.С.Пушкин
1. Сăвăçă («Евгений Онегин»)
2. Историк
(«История
Пугачевского бунта»)
3. Çыравçă
(«Капитанская
дочка»)
4. Юмахçă («Сказка о рыбаке и
рыбке»)
5. Драматург («Борис Годунов»)
Чĕлхесем
- чăвашла
- вырăсла
- французла
- грекла
- китайла
- монголла
- акăлчанла
…….
- вырăсла
- французла
-акăлчанла
…..
2. Ачасен пĕлĕвне хакласси.
V. Киле ĕç пани: туслăх çинчен 5 ваттисен сăмахне тупмалла е Н.
Бичуринпа А. Пушкин çинчен кĕске калав çырмалла.
Ядрицова А.А.
Республика Чувашия
МОУ «Ибресинская СОШ № 2» п. Ибреси
5
Урок чувашского языка в 7 классе по теме
«Чăваш халăхĕн мухтавлă ентешĕсем.
Никита Яковлевич Бичурин»
(Известные люди земли Чувашской.
Никита Яковлевич Бичурин (отец Иакинф)
/Великая дружба Н.Я. Бичурина и А.С. Пушкина/)
Тип урока: урок усвоения умений и навыков.
Вид урока: комбинированный урок.
Воспитательная цель: воспитание чувства дружбы и патриотизма через
любовь к чувашскому языку.
Обучающая цель: изучение деятельности известного ученого
Н.Я.Бичурина, выходца из чувашской деревни, через сопоставление с
творчеством великого русского поэта А.С.Пушкина.
Познавательная (развивающая) цель: развитие культуры речи,
логических способностей, умения работать в парах, сравнивать, делать выводы.
Методы и приемы: фонетическая зарядка, слово учителя, кластер,
проблемные вопросы (таблица), анализ текста, использование пословиц и
поговорок, диалог.
Словарная работа: тĕрĕслĕх - правда, истина
кăмăл - характер
кăмăллăх - свойство характера (ăшă кăмăллăх – ласковость)
çитĕн - расти, вырастать; взрослеть
Оборудование: слайды «Найти пару», кластер на тему «Дружба»,
сопоставление творчества поэтов, материалы по творчеству Н.Я.Бичурина и
А.С.Пушкина.
Эпиграфы урока: 1. …Живу здесь единственно для отечества, а не для
себя…
Н.Я.
Бичурин
2. Бичуринские «глубокие познания и добросовестные
труды
разлили столь яркий свет на сношения наши с
востоком».
А.С.Пушкин
Ход урока:
Организационный момент.
1. Описание погоды дежурными.
2. Фонетическая зарядка:
Душою верь. Чувашия.
Родной мой край – Чувашия.
Достойные сыны твои…
О ком из них расскажешь ты?
I. Изучение новой темы.
6
1. Постановка цели урока.
- Чувашская земля вырастила таких великих людей как Н.И. Ашмарин,
Михаил Сеспель, К.В. Иванов, А.Г. Николаев, Г.Н. Волков, Н.Я. Бичурин…
Они - гордость и слава нашего народа. Сегодня на уроке мы поговорим о
Н.Я.Бичурине. Вспомним, о чем мы говорили на предыдущих уроках.
2. Знакомство с эпиграфами.
- Что мы узнали из первого эпиграфа? В чем видит смысл своей деятельности
Н.Я. Бичурин?
- Какой вывод можно сделать из второго эпиграфа?
- Кто такой А.С. Пушкин? Знаком ли он с Н.Я.Бичуриным? Чем вы это
можете подтвердить?
Основная цель нашего урока – изучение деятельности Н.Я. Бичурина в
сравнении с творчеством А.С.Пушкина.
3. Составление кластера ( устно).
- Давайте подберем слова, с которыми у вас ассоциируются два великих
деятеля, А.С.Пушкин и Н.Я.Бичурин.
поэт
писатель
переводчик
.
А.С.
Пушкин
сказочник
историк
драматург
публицист
лингвист
переводчик
ученый
Н.Я.
Бичурин
поэт
мыслитель
востоковед
публицист
4. Работа с компьютером.
- К словам первого столбика подберите подходящие по смыслу слова из
второго столбика. Полученные словосочетания связаны с деятельностью Н.Я.
Бичурина. Объясните эту связь? Если вы правильно подберете пару, то слова
соединятся друг с другом стрелками.
а) А. Пушкин
б) страна
7
И. Крылов
народ
К. Брюллов
ученый
Н. Бичурин
художник
Китай
поэт
Чувашский
баснописец
Древняя
история
5. Грамматическое задание (способы соединения двух имен
существительных в чувашском языке).
- Перейдем к грамматике. Вы должны слова в скобках поставить в
соответствующей форме, чтобы получились правильные словосочетания.
Пушкин (сăвă) - Пушкин сăвви, Бичурин (ĕçĕ) - Бичурин ĕçĕ, ылтăн (ĕç),
чăваш (çын), Китай (çĕр-шыв), Раççей (çĕр-шыв), Иркутск (хула), Шупашкар
(хула), авал (истори), паян (кун), Сĕнтĕрвăрри (район), Йĕпреç (район).
Перевод: Пушкин (поэт), Бичурин (работа), золото (работа) ….
6. Игра «Кто? И что?»
Учитель называет по порядку имена существительные. Если, слово отвечает
на вопрос кто? - дети поднимают правую руку, если слово отвечает на вопрос
что? - то дети поднимают левую руку. Допустившие ошибку в конце игры
сопоставляют имена существительные в русском и чувашском языках, находят
сходство и различие вопросительных словах кто? и что?
Кăмăл, сăвăç, пуп, кĕнеке, сăвă, çын, чĕлхе, ывăл, драматург, сăмах, юман,
тус, текст, ĕç, вăйă, ăсчах, ача, тетрадь, ода, словарь, пуçлăх, аппа, алă,
парне, слайд, тимĕр, куçаруçă, вăкăр, çыру, асатте, поэма, чечек, хĕрарăм.
Перевод: характер, поэт, книга, стих, человек, сын, птица,….
7. Работа с текстом.
Текст: Никита Яковлевич Бичурин – выдающийся ученый, выходец из чуваш.
Его детские годы прошли в селе Акулево Чебоксарского уезда Казанской
губернии. С детских лет ему были свойственны такие черты характера, как
справедливость и добродушие. В 1799 году Никита Яковлевич окончил
Казанскую духовную академию. Никита любил историю, географию,
философию и лингвистические науки. Он не только говорил на чувашском,
русском, английском, немецком, французском, латинском, греческом,
китайском, монгольском и других языках, но и читал и писал. Известного
земляка связывали с А.С.Пушкиным дружеские отношения. Великому поэту он
подарил книгу «Описание Тибета».
а) Словарная работа: тренировка произношение слов; примеры с
аффиксом -лăх(-лĕх); составление предложений из новых слов.
б) Знакомство с текстом;
в) Вопросы по тексту:
- О ком данный текст?
- Чем можете подтвердить, что Н.Я.Бичурин знал несколько
языков?
- Как называют человека, владеющего несколькими языками?
- Кого из полиглотов вы знаете?
- А сколько языков вы знаете?
8
г) Самостоятельное знакомство с текстом;
д) Выражение вопроса в чувашском и русском языках (сходство и
различие); составление вопросительных предложений на чувашском языке из
выделенных предложений.
е) Работа с пословицами: чтение пословиц на чувашском языке и
перевод их на русский язык; раскрытие смысла; подбор к тексту подходящих по
смыслу пословиц.
1) Атăл хĕррине çитмесĕр аттуна ан хыв (пока не дошел до Волги,
сапоги не снимай). 2) Çĕр тенкĕ пуличчен çĕр тус пултăр (не имей сто рублей,
а имей сто друзей). 3) Çынпа çын туслă пултăр, халăхпа халăх туслă пултăр
(пусть человек с человеком дружит, а народ с народом). 4) Вăйăран вăкăр
тухать (баловство да игры до добра не доведут). 5) Çыннăнне куриччен сăмсу
айĕнчине кур (в чужом глазу сучок видим, а в своем бревна не замечаем). 6)
Туслăха укçалла илеймĕн (дружбу за деньги не купишь). 7) Тусу çук пулсан
тупма тăрăш, тупсан – упрама тăрăш (нет друга – постарайся найти, нашел
друга – береги его).
- Как вы считаете, что связывало А.С.Пушкина с Н.Я.Бичуриным?
(Дружба).
При написании «Истории Пугачева» А.С.Пушкин обращался за
информацией к работам Бичурина. А.С.Пушкин писал: «Самым достоверным
и беспристрастным известием о побеге калмыков обязаны мы отцу
Иакинфу, коего глубокие познания и добросовестные труды разлили столь
яркий свет на отношения наши с Востоком».
Чуваши с древнейших времен ценили дружбу. Чувашская пословица гласит:
«Дружба дороже золота, крепче стали и сильнее ветра». А наши предки всегда
учили молодежь быть дружными между собой. А как вы понимаете слово
дружба? Есть ли у вас надежный друг?
8. Беседа на тему «Дружба».
а) Составление кластера со словом «Дружба» (самостоятельная работа учеников).
помощь
выручка
верность
Дружба
добро
поддержка
радость
сила
б) Составление диалога по теме «Дружба».
- Для тебя что дороже: богатство или дружба?
- Как живет чувашский народ со своими соседями?
- Уважают ли соседи чувашский народ? За что?
- Ваш класс дружный?
II. Закрепление новой темы.
Краса жизни
9
В крепкой дружбе.
В народе говорят Дружба непобедима (дословный перевод).
В.Пехил
- Таким образом, дружба – основа жизни. Именно дружеские отношения связывали
Н.Я. Бичурина с А.С. Пушкиным. Задумав книгу о пугачевском бунте, А.С.Пушкин в 1833
году отправился по местам народного восстания в Поволжье и Оренбуржье. По пути он
остался на ночлег в родной деревне Бичурина. Тогда то он посетил могилу матери
Н.Я.Бичурина. В стихотворении, посвященное ей, он отражает личную позицию.
Преклоняется перед женщиной, которая дала жизнь близкому другу.
Стою печален на кладбище.
Одна равнина справа, слева.
Гляжу кругом – обнажено
Ни речки, ни холма, ни древа.
Святое смерти пепелище
Кой-где чуть видятся кусты.
И степью лишь окружено.
Немые камни и могилы
И мимо вечного ночлега
И деревянные кресты
Дорога сельская лежит,
Однообразны и унылы.
По ней рабочая телега
изредка стучит…
III. Итоги урока:
1. Сопоставление творчества поэтов.
- Какой вывод можно сделать, сопоставляя творчество двух поэтов?
Н.Я. Бичурин
А.С.Пушкин
1. Поэт (оды)
1. Поэт («Евгений Онегин»)
2. Публицист (очерк «Байкал»)
2. Публицист («История Пугачевского
3. Ученый («Описание Тибета»)
бунта»)
4. Востоковед
(«Записки
о
3. Писатель («Капитанская дочка»)
Монголии»)
4. Сказочник («Сказка о рыбаке и рыбке»)
5. Монах
5. Драматург («Борис Годунов»)
Языки
- чувашский
- китайский
- русский
- русский
- французский
- французский
- английский
- монгольский
- английский
- греческий
- ……
- ?
2. Оценки за урок.
IV. Домашнее задание: Выучить 5 пословиц о дружбе на чувашском языке или
составить краткий рассказ о Бичурине и Пушкине.
10
