Тайылбыр бижик.
Тыва уругларны шын, кижизиг, эртем-билиглиг кижилер кылдыр ооредири – амгы уенин
школаларыны эн-не кол сорулгаларынын бирээзи. Ужук-бижик номчуп билип эгелээринин эн-не кол
дозу- эге класстар. 7-10 харлыынга чедир уругнун чугаа-домаанын ангы-ангы хевирлеринин (бижимел
чугаа, номчулга, дыннап билири) сайзыраарынга таарымчалыг уези. Ынчангаш тыва литературлуг
номчулга эге школага чугула эртемнернин бирээзи.
Бердинген программа 2-4-ку класстарнын уругларынга таарыштыр кылдынган.
"Литературлуг номчулга" номунда кирип турар чогаалдар программага дууштур темалар аайыбиле болуктей бердинген.
Эге класстарнын чечен чогаал номчулгазынын программазы чечен эстетиктиг болгаш литература
шинчилелдиг принциптерге даянмышаан, оон ундезилеттинген болгаш проблема-тематиктиг принципке
чагыртып турар.
Ынчангаш эге школанын 2-4 класстарынын класс бурузунде ол-ла темалар катаптап кирип турар.
Ынчалза-даа олар анаа-ла катаптап турар эвес, а уругларнын назы-хары улгадып, чувени шингээдип
алырынын болгаш билиинин, деннели бедээни-биле чергелештир чогаалдарнын хемчээли, утказы
болгаш дылдын уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чуулдер-биле немежип бар чыдар.
Чижээлээрге, 2-ги класска чылдын уелеринде бойдустун онзагай демдектеринин дугайында
уругларнын алган билиглери 3-ку класска улам ханылаар болгаш тодараттынып, делгемчиир. Номчуур
чогаалдарнын хемчээли улгадып, дыл-домаа, ооредилге-кижизидилгелиг ужур-утказы, чогаалдарны
сайгарар негелделери улам нарыыдап орар дээш оон-даа оске.
Базистиг программада эртемнин туружу
«2-4 класстарга номчулга программазы» ооредилге планын езугаар 2-4 класстарга номчулга
болгаш чугаа сайзырадылгазы 2 шак. Чылда 68 шак. Оон иштинде 8-9 хире шакты класстан дашкаар
номчулгага чарыгдаар.
ЧЕЧЕН-ЭСТЕТИКТИГ ПРИНЦИП
Чечен-эстетиктиг принциптин негелдезин езугаар уругларныц ооренир ужурлуг чогаалдарынын
санынга программаже колдуунда чечен чогаалдын бедик шынарлыг улегерин (созуглелдерин) киирип,
оларныц шилилгезин шын тодарадыры негеттинер. Чогаалдын чугле сонуурганчыг утказын
билиндирип, ооредиглиг, солун созуглелдерни номчуп бээри-биле кызыгаарланып болбас. Долгандыр
турар хурээлелдин байлаан, оон чажыттарын коргузуп турар уран-чечен аргаларын болгаш кижилер
аразында харылзааларнын байын коргузуп турар дээди, чараш сеткилдерни оттуруп, амыдыралда онза,
чараш чуулдерни эскерип база танып-билип алырын, чуртталгага ажы-толдун бот-хамаарылгазын
хевирлээри чугула.
Чечен (уран) чогаалдары уругларны номчулгага ынак, бугу-ле чараш чуулге хандыкшылдыг, ону
шын унелеп билир кылдыр чанчыктырар ужурлуг. Чечен-эстетиктиг принцип уран чуулдун аразында
харылзааларны идепкейлиг тургузарын тодаргайлаар болгаш ону быжыглаарынын аргаларын баш удур
айтыр.
ЛИТЕРАТУРА ШИНЧИЛЕЛДИГ ПРИНЦИП
Литература шинчилелдиг принциптернин негелделерин езугаар уругларны эге школадан эгелеп
чечен чогаалдын будуш-шынарынын эн онзагай талаларын, ону илередип турар кол уран аргаларын
бодууну-биле таныштырар. Кандыг-даа чогаалды сайгарып турар уеде овур-хевир бирги черде турар
дээрзин сагындырбышаан, созуглелдин (чогаалдыцнутказын шын шицгээттирерин принцип негеп турар.
Авторнун идеялары, бодалдары, сагыш-сеткили чечен овур-хевирни дамчыштыр илереттинер.
Чечен овур-хевирни тургузарынын кол чепсээ болгаш ону шын медереп билип алырыныц кол аргазы
сос болур. Чечен чогаалга сос тодаргай уткага (ону чугаа азы сезуглелдин узундузунден билип алыр)
чагыртыр болгаш ол чогаалдын утказындан, оон ында кирген бугу-ле овур-хевирлиг системазындан
ангыланып шыдавас. Бо талазы-биле литература шинчилелдиг принцип мурнунда турганы — свету
чогаалдан, овур-хевирден ангылай коруп турган лингвистиктиг сайгарылганын принцивинге
удурланышкак.
Чогаал сайгарылгазынын уезинде состу тускайлап коор чорукту болдурбас. Чогаалдын чечен
овур-хевирлиг системазында ону долдуруп чоруур боттуг кезектер, бодалдар, ужур-уткалар, харын-даа
оларга хамаарылга чок состерни домактар-биле харылзаалыг кылдыр сайгарар.
Чогаалдан "ушта тырттынган" ангы-ангы чурумалдыг кезектер ап, оларны уругларга сайгарар кылдыр
бээр чорукту эге класстарга болдурбас.
Чечен чогаалды эпитеттер, деннелгелер, метафоралар болгаш дылдын оске-даа чурумалдыг уран
аргаларын мооннеп чыып кааны кылдыр коруп болбас. Эге школага дылдын чурумалдыг уран
аргаларынын сайгарылгазы бердинген чогаалдын утказынга дууштур чоруттунар болгаш уругларныц
чогаалды ханы билип, ында кирген овур-хевирни долу, четче сактып алырынга дузалаар.
Литература шинчилелдиг принцип номчулга номнарынче янзы-буру темалыг болгаш уткашынарлыг чогаалдарны кииреринин аргазын берип турар. Программа езугаар сумелеп турар
чогаалдарнын жанрлары база хой янзы: тоолдар, тоолчургу чугаалар, мифтер, тывызыктар, улегер
домактар, дурген-чугаалар, кожамыктар, улустун ырлары, шулуктер, шиилер, чечен чугаалар.
Бо принцип номчулга болгаш чогаал сайгарылгазынын уезинде чогаалдын темазын, идеязын
композициязын, уран-чечен аргаларын база оске-даа чугула нарын айтырыгларны таарыштыр
чугаалажырыньн, ону уругларга чоорту билиндиреринин угланыышкынын берип турар.
НОМЧУЛГА ПРОГРАММАЗЫНЫН ТУРГУЗУУ БОЛГАШ КОЛ-КОЛ СОРУЛГАЛАРЫ
Номчулга программазы дорт кезектен тургустунган:
1) номчулганын тематиказы;
2) класстан дашкаар номчулга;
3) номчулга талазы-биле алган билиглери, чанчылдары болгаш мергежилдери;
4) чогаалдарньн хевирлери-биле (жанрлары) практиктиг таныжылга.
Класска-даа, класстан дашкаар-даа номчуур чогаалдарнын данзызын программада киирбээн,
чугле оларнын чижек тематиказын болгаш анаа киирер айтырыгларнын кыска тайылбырын
(аннотациязын) класстар аайы-биле сумелеп киирген. Ынчангаш моон сонгаар ооредилге номнарынын
("Торээн чугаа" номнарынын) авторлары кайы класска кандыг тодаргай чогаалдарны киирерин боттары
хостуг шилип алыр аргалыг.
Чамдык кол темалар класс бурузунун программазында бар. Ынчалза-даа олар анаа-ла катаптап турар
эвес, а уругларныц назы-хары улгадып, билиинин деннели бедээни-биле чергелештир чечен
чогаалдарнын хемчээли, утказы болгаш дылдын уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чуулдербиле немежип бар чыдар.
Башкы уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга, бот-боттарынга негелделиг, шынчы,
ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мозулуг аажы-чанга, куш-ажылга кижизидер
сорулгалыг.
Уругларнын номчулга кичээлдеринге ооренир чуулдери оларга долгандыр турар бойдус болгаш
ниитилел дугайында билиглерни бээр, оларнын кижизидилгезинге улуг рольду ойнаар ужурлуг. Эресдидим, ак сеткилдиг, амыдыралга тура-соруктуг, бурунгаар чуткулдуг, куш-ажылга ынак, телептиг
кижилер дугайында чуулдерни номчуп, сайгарып тургаш уругларны моральдыг мезу-шынарга, ужурчурумга кижизидер. Ниитиге ажыктыг куш-ажылды алдаржыткан чогаалдар дамчыштыр уругларны
куш-ажылга ынак болурун, ацаа боттарынын хире-шаа-биле киржирин, ону хундулээрин; куш-ажыл
кижи бурузунун хулээлгези болгаш эргези, амыдыраарынын база бир чепсээ дээрзин билиндирер.
Торээн чурт, оон бойдузу, кижилери болгаш оларнын чаагай чанчылдары, эртем, техника,
культура, уран чуул талазы-биле чедиишкиннеринин дугайында чуулдер уругларны патриотизмнин,
интернационализмнин езузунга, эстетиктиг овур-хевирнин аажы-чанынга кижизидеринге деткимчени
бээр болгаш уругларнын угаан-медерелинин саизыраарынга улуг ужур-дузалыг.
Тыва Республиканын куруне сулдезин, тугун, ыдык ырын уругларга таныштырар сорулга-биле, 2
— 4 класстарнын номчулга номнарынга киирерин сумелеп турар. 2-ги класска ыдык ырынын аялгазын
дыннап, созунун утказын билиндирбишаан, аянныг номчуп ооредир. 3 — 4 класстарга созун долузубиле шээжилеп, аялгазын сактып ап, ырлажып турар апаар.
Эге школа оореникчилеринин амыдыралчы арга-дуржулгазы байлак эвес, номчаан номнары, чогаалдары
эвээш дээрзи билдингир. Оларада амыдыралды хайгаарап база чогуур туннелдер кылыпкы дег номчукчу
дуржулгазы ам-даа четче хевирлеттинмээн.
Оон ужурундан эге школага чечен чогаал номчулгазы ангы-ангы чогаалчыларнын чогаадыкчы
салымынын ылгавырлыг талазы, допчу намдары, чогаадыкчы ажыл-херекте-ри-биле таныштырарын
негевес. Чогаалчыларнын допчу намдарын, чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын, чечен чогаалды
монографтыг (авторлар аайы-биле) ооредиринин принцивин ортумак класстардан эгелээш, улуг
класстарга чоорту киирген болур ужурлуг.
Ынчангаш эге школага чечен чогаал номчулгазы ниити литература курузунун эге уе-чадазы
болбушаан, ортумак школага литература талазы-биле узуктел чок билиг бээринин чугула кезээ болуп
турар.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел
чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Оон иштинде бир онзагай черни
оореникчилерни шын чугаалап ооредиринин чугула хевири (аргазы) — номчулганын чанчылдарын
шингээттирип хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары кол черни ээлеп
турар.
Номчулга кичээлдеринин кол сорулгазы — ыыткыр (дынналдыр) номчуурунун хевиринден
эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчуурун чедип алыры.
Номчулганын шын, медерелдиг, аянныг номчуур шынарларынын болгаш дынналдыр база
иштинде номчуур хевирлерин уругларга шингээттирерде, янзы-буру аргаларны ажыг-лап, ажылдарнын
хевирлерин чоорту нарыыдадып тургаш, билиндирерин сумелеп турар.
Ооредилгенин бирги чылында сос номчуурунун аргаларын шингээттирип, ангы-ангы состерни,
сос каттыжыышкыннарын домактар болу бээр кылдыр ун аайы-биле (интонация) кожуп, чугурту
номчулгаже чоорту шилчиир.
Ийиги чылында угаан ажылыныц база бир чадазынче унуп, иштинде номчулганын чанчылдарын
боттандырар.
Ушку чылында номчулганын темпизин элээн дурген шуудадыр. Номчулга уезинде уе
камнаарынын чогумчалыг аргаларын чеп ажыглаарын шингээттирер.
Дортку чылында номчулганын кол шынарларын (шын, чугурту, медерелдиг, аянныг) колдуунда
шингээдип апкан турар. Литературлуг шын адаашкын езугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг
номчуурунун чанчылдарын ап, номчулганын чогуур темпизин шын сагып билген турар ужурлуг.
Эге школанын бугу-ле чадаларында башкы уругларны номчуп билир кылдыр ооредири-биле
чергелештир уруглар боттары номчаан чогаалынын утказын сайгарып, ында кол чуулду илередип, оон
чогуур (улуг эвес) туннелдер кылып шыдаптарынче угланган ажылдарны база чорудар. Оон ангыда
номчаан созуглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда ат тыварынга, абзацтар дузазы-биле план
тургузарынга, номчаан чуулунун утказын делгеренгей (долу) азы допчу кылдыр чугаалап оорениринге
чанчыктырар.
Чечен чогаал эртеминге хамаарыштыр 3 — 4 класстарга дараазында бодуун билиглер-биле база
таныштырып болур: автор дугайында кыска дыннадыглар, номчаан чогаалынын жанры, темазы, улустун
аас чогаалынын бичии жанрлары — тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, янзы-буру
тывызыктыг бодалгалар дээш оон-даа оске.
Литературлуг номчулганы дамчыштыр чечен чогаалды уругларга ханы билиндирерде, оларнын
хире-шаа-биле чогаадыкчы чоруунга ундезилеп, ону ооренип коруп тургаш, иштики сагыш-сеткилдин
анаа хамаарылгалыг болурунун дуржулгазынга даянырын база сумелеп турар.
Чечен чогаал кижинин угаан-медерелинге, сагыш-сеткилинге салдарлыг болганда, ол уран
чуулдун нарын хевиринге хамааржыр.
Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле танышкан тудум, уругларнын ниити сайзыралы,
чувени угаап, медереп билири, сагыш-сеткилинин бодалдары улам делгемчиир, ханылаар, байлакшыыр.
Авторнун созуглелинге дууштур уругларныц аас-биле харыылары, чечен овур-хевирге хамаарыштыр
билип алган бугу-ле ажыктыг чуулдери оларнын чечен чогаалды шингээдип ап турарынын херечизи
болур.
Программада бердинген чижек тематикаларга хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар
иштинден уруглар торээн черинин, долгандыр турар хурээлелдин; эш-оор болгаш уе-чергелеринин,
оларнын чуртталгазынын, оюн-тоглаазынын, ужуралдарынын; бойдус болгаш оон камгалалынын; тыва
чоннун чаагай чанчылдарынын; торээн чуртунун тоогузунден барымдааларнын дугайында билиглерни
шингээдип алырлар.
Эге школанын чечен чогаал номчулгазы дараазында кол-кол сорулгаларны чедип алырынче
угланган:
1. уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин,
чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын
сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле
шингээдип алырынын аргаларын сайзырадыр;
2. чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын
сеткип билир кылдыр уругларны ооредир; оларнын боданыр аргаларын болгаш чогаадыкчы
бодалдарын сайзырадыры;
3. шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун
чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг
болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер;
4. уругларнын ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга номну ургулчу номчуурунга негелделиг,
чечен чогаалга сундулуг, уран состун тургузукчулары — чогаалчыларнын чогаадыкчы ажылхеректеринге сонуургалдыг болурун чедип алыр;
5. долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын
сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билиринин дуржулгазын байыдар;
6. хемчээл, утка, тематика, жанр талазы-биле ангы-ангы чогаалдарны ханы, шын билиндирер;
7. номчаан чуулунун утказын шингээттирерден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннелин
делгемчидеринин дуржулгазын байыдар болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг,
эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлээр;
8. чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин
боттандырар;
9. уругларнын чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыннап билиринин база
созуглелдернин ангы-ангы хевирлерин сайгарып шыдаптарынын чанчылдарын шингээттирер
№
1
Наименование
раздела
программы
Экии,
Литературлуг
номчулга!
Календарь-тематиктиг план. Литературлуг номчулга. 3 класс
Неделяда 2 шак. Будун чылда – 68 шак.
Кичээлдин темазы
Кичээлдин утказы
УУД
Улустун аас
чогаалынын биче
хевирлери
3
4
Ооренип оорен
Хуну
Планбиле
Е.Танова Тыва черге
йорээл…
Моорей «Угааныглар,
сагынгырлар»
2
Онаалга
Шүлүктүң утказын дамчыштыр
тыва чоннуң биче сеткилдиг,
дузааргак, чончу ёзучаңчылдарын билиндирер.
Торээн Тывазын делегейге
алдаржыдып чоруур, тыва
чоннуң оолдар, кыстарының
чижээнге уругларны толептиг
аажы-чаңга кижизидер.
Моорейге киржилге, тест-биле
ажыл
Тывызыктар, улегер
домактар
Улустуң аас чогаалының биче
хевирлери-биле таныштырар;
оларның тургузуун сайгарып
коор.
Оюн удээн чугаалар.
Салаалар-биле ойнаар
оюннар.
Узун тыныш
Амыдыралга толептиг кижи
бооп хевирлеттинеринге, ажылагыйга чайчыгып оорениринге
оюннарның ужур-дузазын,
салдарлыын билиндирер.
Школачы кижиниң хуузунда
ажылынга - ооредилгезинге
кызымак, харыысалгалыг,
сонуургалдыг болур чоруун
С.Сурун-оол.
Аккырмаа биле ийи
Кичээдлин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Чогаалчы дугайында
медээни чыыры, класс
мурнунга илеткел
номчууру. Шулукту
доктааткаш, аянныг
номчулга кылыры
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Кичээдлин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Тывызыктар, улегер
домактар-биле ажылдаар
Кичээдлин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири
Шулук
доктаадыр
Е.Танова «Тыва
черге йорээл»
ар.5,6
Кичээдлин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Ар.20-22
номчуур. Чечен
чугаага чурук
чуруур
А.к.
тывызыктар,
улегер домактар
бижиир
Оюн удээн
чугааларны
аянныг номчуур
а.15-18
Фактбиле
5
Н.Носов. Бодалга
бодааным
6
Е.Танова. Ийи 2.
Ч.Ондар. Эдилелдин
ээзинде
7
8
Чылдын уелери.
Тодуг-догаа
кузумейни
О.Саган-оол Куску
аргага
Э.Кечил-оол
Кайгамчыктыг
картошкам.
оттуруп, билиг чедип
алырының үндезинин
билиндирер.
Диригжидилге аргазы.
Школачы кижиниң хуузунда
ажылынга - ооредилгезинге
кызымак, харыысалгалыг,
сонуургалдыг болур чоруун
оттуруп, билиг чедип
алырының үндезинин
билиндирер.
Чечен чугаа.
Оореникчи кижиниң этхерекселдеринге хумагалыг,
бодунуң болгаш хой-ниитиниң
ончүзүнге камналгалыг
болурунга кижизидер
Чылдын аңгы-аңгы үелериниң
иштинден күскү бойдустуң
чурумалын чогаалдардан ханы
билип ап, боттарының
хайгааралдары-биле холбап
билиринге чаңчыктырар;
ыяштарның, оът-сигенниң,
бүгү-ле дириг амытаннарның
чайгы турганындан ылгалын
эскерип билири.
Шүлүктүң утказынга дүүштүр
уругларның ногаа аймаанга
үнелелин деткиир; картошка
болгаш оске-даа ногаа аймаан
остүрүп, ооң эки дүжүдүн алыр
дизе, ажылгыр болур чорукка
чаңчыгарын сагындырар.
Кичээдлин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Чечен чогаал
тоожулалдын биче
хевири.
Ар.23,24
номчуур. А.к.
деннелгелерлиг
домактарны
бижиир
Ар.25-29
номчуур.
Шулукту
шээжилээр.
Ар.29-30
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Кус дугайында чугаа
тургузар.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
«Куску арга»
деп чогаадыг
бижиир
Шулуктерни
аянныг номчуур.
Шулукту
Ч.Ондар «Кыштын
тыныжы»
9
Эки кылган ажыл
– элеп-читпес
ажыл
10
11
Орай күстүң демдектерин,
бойдустуң
оскерлиишкиннериниң онзагай
чүүлдерин шиңгээдип алыр.
Ю.Кюнзегеш Шартылаа Кижиниң амыдыралынга күшбиле кымыскаяк
ажылдың ужур-дузазын
билиндирип, күш-ажылды
хүндүлээр, ажыл кылырынга
Ю.Кюнзегеш Ажыл
чүткүлдүг болурунга
кижизидер. Хой-ниитиниң
ажыл-херээнге киржип, ажыл
кылып оорениринге, ажылга
харыысалгалыг болурунга
чаңчыктырып, «чалгааның
О.Сувакпит. Арзылан
мурнунда - кочу» деп чүвени
биле пар.
билиндирер.
О.Сувакпит. Салаалар
12
Хоглуг ужуралдар,
солун
болуушкуннар
С.Сурун-оол.
Ууттунмас тоорук
13
14
15
16
17
К.Э.Кудажы. Мыйыт
Бойдустун
чажыттары
М.Пришвин Алдын
шынаа
С.Комбу Чогум Чул ол,
уруглар?
С.Сурун-оол. Хек.
Г.Скребицкий.
Амыдыралда болуп турар
хоктүг ужуралдарга, солун
болуушкуннарга үндезилээш,
уругларны тɵрээн черинге
ынакшылды, ооң кайгамчык
каас-чаражынга чоргааралын
оттурар
Бойдустуң хайгаарап, ооң
онзагай чараш демдектерин
эскерип билиринге, ону сеткилсагыштың хайныышкыны-биле
шиңгээдип алырынга
чаңчыктырар.
Тɵрээн чериниң каас-чараш,
бай-байлак бойдузунга
шээжи-биле
ооренир.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Кус дугайында чугаа
тургузар.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Чараш аянныг
номчулгага киржилге
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Диалогка киржилге.
Басняны аянныг
ногмчуур.
Ар.36,37
Шулукту
шээжи-биле
ооренир. Ар.38
Аянныг
номчулга ар.3942
Ар.43-46
номчуур,
утказын
чугаалаар
Ар.47,48
номчуур
Онаалга ар.51
чурук чуруур
Шулукту
шээжи-биле
ооренир.
Ар.51,52
Тоол чогаадыр.
Ар.55 номчуур
18
Чылдын уелери.
Акыыр харлыг
кыжым.
Кушкаштарнын медээзи уругларның чоргааралын
оттуруп, аңаа хумагалыг
болурун болгаш дириг
амытаннарга сагыш човаачал,
кээргээчел биче сеткилин
кижизидер.
План тургузары, план
ёзугаар утказын
чугаалаары
Б.Ховенмей. Кыш
М.Кенин-Лопсан.
Кыштын шулукчузу
Кыштың онзагай демдектерин,
ооң болуушкуннарын
шиңгээдип ап, кыш дугайында
бижиттинген уран-чечен
бодалдарны сактып алырын
билиндирер.
Кышкы бойдустуң
чурумалынга оореникчилерниң
эстетиктиг хамаарылгазын
кижизидер
Аянныг номчулга.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Чогаалчынын
дугайында медээ
чыыр. Шулукту
аяяныг нмчуур
ар.59,60
Шулукту
шээжи-биле
ооренир
19
А.Пушкин. Кыш
М.Кенин-Лопсан.
Харжыгаш
20
Л.Толстой. Ак кодан
Номчулга. Айтырыгларга
харыы. Чогаалды кезектерге
чарып номчууру
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Ар.61-63
номчуур,
утказын
чугаалаар
21
Л.Чадамба. Соок-Ирей
Аянныг номчулга. Словарьбиле ажыл. Айтырыгларга
харыы
Шулукту
шээжи-биле
ооренир
22
Чогаадыг «Кышкы
чурумал»
Чуруктарны болгаш планны
ажыглап тургаш, десдараалашкак уткалыг домактар
тургузуп ооренир. 5-6 хире
домактан тургустунган кыш
дугайында чогаадыг бижиир.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Чогаалчынын дугайында
медээни белеткээри
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Кыш дугайында
ырылар,
шулуктер тывар.
Бистиң проективис.
«Кыштың онзагай
демдектери»
23
24
Бойдуска
хумагалыг
болуулу!
М.Кенин-Лопсан.
Оскус ангыр
25
Ч.Кара-Куске.
Хурээлелди
камгаланар!
26
О.Сувакпит Эмнеп
алган
27
28
Авторлуг тоолдар
С.Пюрбю. Сагынгыр
куске
С.Маршак. Угаанныг
куске
29
С.Пюрбю. Кажар диин
30
С.Пюрбю. Оптуг
Чыккылаа
31
Т.Кызыл-оол. Бодаган
32
Т.Кызыл-оол. Багай
Кыш дугайында шүлүктер,
ырылар чыып бижиир. Ханасолун үндүрер. Уругларның
бойдуска эстетиктиг
хамаарылгазын кижизидер.
Бойдус деп чүл дээрзин
билиндирбишаан, кижи - тɵрээн
бойдузунуң ээзи, ооң
камгалакчызы болур; ооң каасчаражынга, бай-байлаанга
сагыш-сеткили оорүп, аңаа
хумагалыг болур күзелдерни
уругларга шиңгээттирер.
Бойдусту камгалап, камнаар,
ону кайы хамаан чокка
тотчеглеп болбас ужурну
сагыыр чорукка тыва кижиниң
сүзүглелиниң кижизидилгеге
ужур-дузазын чогаал
дамчыштыр билиндирер.
Авторлуг тоолдар дугайында
билигни бээр.
Аразында эп-найыралдыг
болурунга, бот-боттарын
хүндүлежип чаңчыгарынга
уругларны кижизидер.
«Бодун боду билинмес, морзук
калчанын билинмес» деп үлегер
домактың утказын билиндирер.
Багай аажы-чаңга ооренмейн,
чараш үлегер-чижекке боткижизидилгениң
хевирлеттинери. Аныяк
салгалды тɵлептиг мозүшынарга кижизидери.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Чогаадыг
«Кушкаштарнын
оннуктери
болуулу»
Шулуктун
утказынга
дууштур чурук
чуруур
Шулукту
шээжи-биле
ооренир
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Айтырыгларга
харыылаар ар.72
Номчаан
тоолдарга
чогаадыг-унелел
Аянныг номчуур
ар.77,78
Номчуур
ар.78-80,
утказын
чугаалаар
Аянныг
номчулга
ар.80-81
Номчуур
33
Торээн чуртум
камгалакчылары
чанчыл.
Э.Кечил-оол.
Шолалатканым
34
А.Барто. Ийи алышкы
35
Проект «Бистин
ачаларывыс
(акыларывыс) – адачуртувустун
камгалакчылары»
36
Улус аразындан ие
караа чымчак
Б.Ховенмей. Ием холу.
37
С.Тока. Ававыс чокта
38
Э.Кечил-оол. Ава созун
дыннаваска
39
40
41
Чылдын
уелери.Хоглуг
чазым.
О.Саган-оол. Онза уе
Л.Чадамба. Часкы
тарылга.
Чогаадыг «Час»
Чогаалдарның уткаларын
дамчыштыр Тɵрээн чуртун
кымдан камгалап турарын
болгаш дайын хүннеринде
бистиң Шериивистиң
маадырлыг чоруун, оларның
чүү дээш демисежип чораанын
билиндирер.
Чурт камгалакчыларынга
тураскааткан шүлүктер, ырлар,
чуруктар тып, белеткээр.
Ачаларынга, акыларынга байыр
чедирер.
Ие кижиниң ишчи-шевер, буяначылыг, чылыг-чымчак
холунуң, ажы-толүнге сагыш
човаашкынының, ачыдузазының дугайында
билиндирип, иелерге
хүндүткелди кижизидер.
Авазы-биле уругларының
аразында быжыг найыралды,
авазынга толүнүң чоргааралын,
аваның тɵлү дээш сагыш
човаашкынын үнелеп, ооң
чижээнге уругларны кижизидер
Бойдуста частың баштайгы
демдектерин эскерип билирин
болгаш аянныг номчуп, час
дугайында одуругларны утка
ударениезин барымдаалап, шын
илередирин чедип алыр.
Хову-шɵлге ажылдар-биле
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
ар.82-84
Номчуур
ар.85-88
Утказын
чугаалаар
Шулукту аянныг
номчуур.
Проектиге
белеткенир.
Шулуктер
тывар, хана
солун кылыр
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Шулукту
шээжи-биле
ооренир
Чогаалды эдерти
чугаалаар
Шулукту аянныг
номчуур, 4
одуруглуг
шулук чогаадыр
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Утказынга чурук
чурууру. Бодунун
Чогаадыкчы
ажыл ар.100
Номчуур
ар.100,101
42
Улустун аас
чогаалы. Тоолдар.
43
44
45
Бистин бичии
оннуктеривис
Чыраа кулун
Хам бору биле
Шинчээчи бору
Хараган бажында дук
Тоолдарның мозүлүг болгаш
мозү чок маадырларының
аажы-чаңнарын тодарадыр.
Тоолдарда тайбың дээш, эки
чуртталга дээш, шынчы чорук
дээш күзелдер сиңникенин
билиндирер.
К.Ондар. Мени таныыр
Бойдусту камгалап, камнаар,
ону кайы хамаан чокка
тотчеглеп болбас, дириг
амытаннарга камгалаар,
кадагалаар чорукка болгаш
оларны, кээргеп, дуза
чедириксээр хооннүг болурунга
кижизидер.
46
С.Комбу. Сайдаяк
47
О.Саган-оол. Оол биле
кушкаш.
О.Саган-оол. Элик оглу
48
тараны амгы үениң
сайзыраңгай техниказы-биле
канчаар тарыырын
таныштырар.
Тоолдарның мозүлүг болгаш
мозү чок маадырларының
аажы-чаңнарын тодарадыр.
Тоолдарда тайбың дээш, эки
чуртталга дээш, шынчы чорук
дээш күзелдер сиңникенин
билиндирер.
болгаш эштеринин
ажылын унелээри.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Номчуур
ар.103-105,
утказын
чугаалаар
Номчуур
ар.106-108
Номчуур
ар.108,109
Утказын
чугаалаар
Шулукту аянныг
номчуур.
Онаалга ар.111,
айтырыгларга
харыылаар
Шулукту
шээжи-биле
ооренир
Номчуур
ар.113,114
Номчуур,
ар.115-117.
Бойдус
чурумалын
тыпкаш, ушта
бижиир
Номчуур,
утказын
чугаалаар
Дуза дилээн адыг.
Тоогү болгаш тоолчургу
чугааларда бижип коргүскен
хуулгаазын күштерни, оларның,
овур-хевирин болгаш дириг
амытаннарның тыптып
келгенин, оларның ботботтарындан ылгалын азы ботботтарынга домейлежип турар
онзагай чүүлдерин билиндирер.
Тоогү болгаш тоолчургу
чугааларга уругларның
сонуургалын оттурар.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп
алгаш, оларны
кууседири.
Аянныг номчулга.
Бодунун болгаш
эштеринин ажылын
унелээри
Аскыр Дагаа чуге дан
бажында алгырар
апарганыл?
Дээлдиген уну.
Тоогү болгаш тоолчургу
чугааларда бижип коргүскен
хуулгаазын күштерни, оларның,
овур-хевирин болгаш дириг
амытаннарның тыптып келгенин,
оларның бот-боттарындан
ылгалын азы бот-боттарынга
домейлежип турар онзагай
чүүлдерин билиндирер. Тоогү
болгаш тоолчургу чугааларга
уругларның сонуургалын оттурар.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
Аянныг номчуур,
чурук чуруур
53
Ч.Кара-Куске. Чылгылаар
мен.
Ч.Кара-Куске. Чунгу.
Амыдыралга толептиг кижи бооп
хевирлеттинеринге, ажыл-агыйга
чаңчыгып оорениринге
оюннарның ужур-дузазын,
салдарлыын билиндирер.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
54
А.Шоюн. Таныжылга.
Багай аажы-чаңга ооренмейн,
чараш үлегер-чижекке боткижизидилгениң хевирлеттинери.
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Шулукту шээжибиле ооренир
Номчуур
ар.124-126
Утказын
чугаалаар
Чогаадыг
«Ынак оюнум»
Номчуур
ар.128-130
Номчуур
49
Тоогу болгаш
тоолчургу
чугаалар
50
51
52
55
56
Ойнаксанчыг
оюнарым
Кижи болуру
чажындан
С.Сурун-оол. Шеригоолдун олчазы.
Ч.Кара-Куске.
Номчуур,
ар.121,122.
Утказын
чугаалаар
Алышкылар.
Чаан болгаш Моська
57
58
59
Оске чоннарнын
аас чогаалы
Ийи элчиген
60
61
Чонум чаагай ёзучанчылдары
63
Чылдын уелери.
Чараш дайым.
Л.Чадамба. Каас уе
С.Сурун-оол. Чодураа
С.Сарыг-оол. Чайлагга
Э.Кечил-оол. Солун
чайым
65
66
67
К-Э.Кудажы. Танды
кежии
М.Кенин-Лопсан.
Мунгашталган балыктар
Е.Танова. Артыш
62
64
Л.Толстой. Ошку биле
бору.
Ыят чок крокодил
Бистиң
Проект «Мээң ынак
чогаалчым»
Аныяк салгалды тɵлептиг мɵзүшынарга кижизидери.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
Оске национал чоннарның аас
чогаалы-биле таныштырар.
«Чаг берген кижи-биле чаргы
үндүрер» деп үлегер домактың
утказын билиндирер
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
«Чарын эъдин чааскаан чивес» деп
үлегер домактың утказын
дамчыштыр эш-оорүнден, чоок
кижилеринден чүнү-даа
харамнанмас, үргүчү ботботтарныга дузалажып чоруур
чорукка кижизидер.
Кижи бойдустуң ээзи болганда, ол
ооң камгалакчызы болур; ооң
каас-чаражынга, бай-байлаанга
сагыш-сеткили оорүп, аңаа
хумагалыг болур күзелдерни
уругларга шиңгээттирер.
«Кижи биле бойдус тудуш» деп
бодалды билиндирер.
Шүлүктерниң утказын
барымдаалап, чай келгенин, ооң
каас-чараш бойдузун магадап, аңаа
камналгалыг болурунга уругларны
кижизидер; чайгы ажыл-ишке
үлүүн киирип, ада-иезинге
дузалажыксаар күзелдиг
болурунге белеткээр.
Ынак чогаалчызының дугайында
дыңнадыг белеткээр
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
ар.130-132
Аянныг номчуур,
басняга чурук
чуруур
Аянныг номчуур
ар.134
Номчуур
ар.135,136.
Тоолдун утказын
чугаалаар
Тоолду оскертир
чогаадыр
Номчуур
ар.139,140 Чечен
чугаага чурук
чуруур
а/к.ар.39
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
Шулукту аянныг
номчуур, а.к.ар.39
Шулукту шээжибиле ооренир.
Ар.145
А.к.ар.40
А.к. ар.41
Чогаадыг «Чайгы
дыштанылга»
Кичээлдин ооредиглиг
задачаларын хулээп алгаш,
Ынак
чогаалчызының
оларны кууседири.
Аянныг номчулга. Бодунун
болгаш эштеринин
ажылын унелээри
проективис.
68
Тест.
Хыналда номчулга.
Билиин хынаар. Чыл
дургузунда ооренген чуулдерин
катаптаары. Номчуурунуң
дүргенин болгаш номчаан
чүүлүнүң утказын канчаар
билип турарын хынаар.
дугайында
дыңнадыг
белеткээр
