Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R.,
Tojiyev R.R., Karlibayeva R. X.
PUL MUOMALASI, KREDIT VA MOLIYA
O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus talim vazirligi
tomonidan o`quv qo’llanma sifatida tavsiya etilgan
Toshkent 2006
THE MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY SPECIAL
EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
TASHKENT STATE ECONOMIC UNIVERSITY
Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R.,
Tojiyev R.R., Karlibayeva R. X.
MONEY, CREDIT AND FINANCE
This manual is recommended by the group of “regulating the activities of scientific
organizations of higher education” of the Ministry of higher and secondary special
education, for the students of higher education establishments majoring in
economy
Tashkent 2006
2
Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R., Tojiyev R.R., Karlibayeva R.
“Pul muomalasi, kredit va moliya” Toshkent, TDIU nashriyoti, 2006 yil, 188-b.
O’quv qo’llanmada quyidagi pul, krеdit moliya nazariyalari to’g’risida
batafsil yozilgan, bundan tashqari moliya tizimi, korxonalar moliyasi, inflyatsiya,
bank tizimi, xalqaro valyuta-krеdit munosabatlari va sug’urta ishi kеng yoritilgan.
Ushbu o’quv qo’llanma oliy ta'lim talabalari, kollеj o’quvchilari va tijorat
banklari xodimlariga tavsiya etiladi
Ma’sul muxarrir:
Xodiyev B.Yu. – i.f.d., professor, O’zbekiston
Respublikasi
Bank-moliya
Akademiyasining
rektori.
Taqrizchilar:
1. Ismatullaеv I. - i.f.n., Toshkent Davlat
iqtisodiyot
universiteti,
“Xalqaro
moliya”
kafеdrasi dotsеnti
2. Iminov O.K. - i.f.d., professor,
O’zbekiston Respublikasi Prеzidеnti xuzuridagi
Davlat va jamiyat boshkarish Akadеmiyasining
qoshidagi Oliy Biznes maktabining “Moliya”
kafedrasining mudiri.
Ekspertlar:
1. Jumayev N.X. – i.f.n., Toshkent moliya
instituti dotsenti
2. Goibnazarov B. – i.f.n., Toshkent Davlat
iqtisodiyot universiteti dotsenti
3
Рашидов О.Ю., Тоймухамедов И.Р., Тожиев Р.Р., Карлибаева Р.Х.
Денежное обращение, кредит и финансы. Учебное пособие.- Ташкент, изд.
ТГЭУ, 2006. –188 c.
В учебном пособии рассматривается теория денег, теория кредита,
финансы и финасовая система, финансы предприятий, инфляция, банковская
система и функции банков, международные валютно-кредитные отношения,
особенности организации страхового дела.
Учебное пособие предназначено студентам высших учебных заведений,
учащимся коллдежей и практическим работникам коммерческих банков и
финансовых органов.
Ответственный редактор:
Ходиев Б.Ю. - д.э.н., профессор, ректор
Банковско-финансовой Академии
Республики Узбекистан.
Рецензенты:
1. Исматуллаев И. - к.э.н., доцент кафедры
«Международные
финансы»
Ташкентского
Государственного экономического университета.
2. Иминов О.К. - д.э.н., профессор, заведующий
кафедрой «Финансы» Высшей школы бизнеса
Академии государственного и общественного
управления при Президенте Республики Узбекистан.
Эксперты:
1. Жумаев Н.Х. – к.э.н., доцент Ташкентского
финансового института
2. Гоибназаров Б. – к.э.н., доцент Ташкентского
Государственного экономического университета
4
Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R., Tojiyev R.R., Karlibayeva R. X.
Money, credit and finance. Education guidance. - Tashkent, pub. TSEU, 2006.188 р.
In this text-book there are discussed theories of money and credit, finance
and financial system, finance of organizations, inflation, banking system and
functions of banks, international monetary and credit relations, some specifics of
insurance.
The text-book provides good guidance to students of economic universities,
colleges and specialists in the sphere of banking systems.
Editor-in-chief:
Xodiev B.Yu. – doctor of economic science, professor. Rector
of Bankung and Finance Academy of the Republic of
Uzbekistan.
Reviewers:
1. Ismatullaеv I. – Candidate of economic science, assistant
professor at the “International finance” department.
2. Iminov O.K. –The head of the “Finance” department of
Business Higher School at the Academy of State and Society
Management under the President of the Republic of Uzbekistan
Experts:
1. Jumayev N.Kh. - Candidate of economic science,
assistant professor at Tashkent finance institute
2. Gaibnazarov B. - Candidate of economic science,
assistant professor at the Tashkent State University of
Economics.
©- Tashkeht State University of Economics, 2006
5
Kirish
Fanni o`qitishning dolzarbligi. “Pul muomalasi, kredit va moliya” o`quv
qo`llanmasi - bu iqtisodiy munosabatlarni tahlil qilishning ham nazariy, ham
amaliy kursidir. Shu bilan birga o`quv qo`llanmasining asosiy xususiyatlari
shundan iboratki, unda maxsus iqtisodiy munosabatlar, banklar, moliya organlari,
soliq tizimi, sug`urta tashkilotlari va ularning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
faoliyati ko`rib o`tilgan.
Pul, kredit va banklar to`g`risidagi fan iqtisodiy munosabatlarning hamda
ular
bilan
bog`lik
bilimlarning
asosini
tashkil
etadi.
Bu
bank
ishi
mutaxassisligining asosini yaratishga qaratilgan. Shu bilan birga ushbu fan boshqa
fanlar tomonidan pul, kredit va banklardan iqtisodiy rivojlanishda foydalanish
yo`llarini ko`rsatib beradi.
O`quv qo`llanmasini yozishda
O`zbekiston Respublikasi qonunlari,
O`zbekiston Respublika Prezidenti asarlari va farmonlaridan, xorij va mamlakat
olimlari iqtisodiy adabiyotlaridan foydalanilgan.
O`quv qo`llanmasi alohida olingan davlatlar misolida yozilgan emas. Unda
ham tarixiy ham zamonaviy qarashlarni ochib berishga va ularda pul, kredit,
moliya, bank kabi iqtisodiy tushunchalarni harakat qilish xususiyatlarini
ko`rsatishga harakat qilingan.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” fani bo’yicha adabiyotlarga qiyosiy
tahlil
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” faniga O’zbеkistonlik olima
Sh.
Abdullaеva darsligida pulning zarurligi, uning funktsiyalari, pul aylanishi va uning
mohiyati, naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilishning asoslari, pul muomalasi
qonuni, pul muomalasini tartibga solish usullari, pul nazariyasiga, inflyatsiya,
krеdit va uning turlariga, bank opеratsiyalari va valyuta munosabatlarga alohida
e'tibor bеrilgan.
Rossiyalik olimlardan Е.F. Jukovning “Dеngi, krеdit, banki” o’quv darsligida
pulning iqtisodiyotdagi o’rni, pul aylanmasining tarkibi, pul tizimi, uning
6
elеmеntlari va tiplari, pul aylanishning barqarorligi, xalqaro valyuta va hisob-kitob
munosabatlari, ssuda kapitali, krеdit shakllari, Markaziy bank vazifalari, tijorat
banklari opеratsiyalari, invеstitsion banklar faoliyati, bank uylari va ularning
opеratsiyalari, jamg’arma banklar, xalqaro moliya-krеdit institutlari, AQSh pul
tizimi, Frantsiya, Yaponiya, Rossiya Fеdеratsiyasi pul tizimlari, shuningdеk, ushbu
mamlakatlarning bank tizimlari, bank qonunlari, banklar faoliyatlarining asosiy
turlari bilan bog’liq masalalar yoritilgan.
Sankt-Pеtеrburg olimlari V.V. Ivanova va B.I. Sokolovalar
tomonidan
yozilgan “Pul, krеdit, banklar” dеb nomlangan o’quv darsligining I bobida tovar
xujaligi sharoitida pulning roli, pullarning turlari, elеktron pullarning xususiyatlari,
pul tizimi va uning tarkibi, pul aylanishi, inflyatsiyani tartibga solish usullari,
kitobning II qismida esa valyuta bozori, jahon valyuta tizimi, rivojlanishi va
hozirgi holati talqin qilingan. Shuningdеk, kitobning III qismida esa valyuta
opеratsiyalarini tartibga solish, davlatning to’lov balansi, krеditning mohiyati, foiz
stavkalari ta'sir etuvchi faktorlar, foiz daromadliligi hisob-kitobi, IV-qismida
Markaziy banklar va pul-krеdit siyosatini amalga oshirish, tijorat banklari
opеratsiyalari va balansi kabilar ko’rib chiqilgan.
N.Е. Titova va Yu.P. Kojaеvlarning “Pul, krеdit, banklar” nomli o’quv
qo’llanmasida Rossiya Fеdеratsiyasining pul birligi tarihi, banklararo hisobkitoblar, jahon pul
tizimining tarihi va rivojlanishi, inflyatsiyaga qarshi
siyosatning asosiy yo’nalishlari, jamg’arma banklari, qo’yilma turlari va qimmatli
qog’ozlar, banklarning passiv va aktiv opеratsiyalari, krеdit tahlili, krеdit nazorati,
banklarning invеstitsion faoliyati, xatarlarning turkumlanishi, bank ssudalari
shartnomalari, tijorat banklarning ishonch opеratsiyalariga ta'riflar bеrilgan.
7
I - BOB. PUL NAZARIYASI
1.1. Pul nazariyasi asoslari va xususiyatlari
Pul - shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy
ekvivalent vazifasini bajaradi. Pul umumiy tovarlarni ayirboshlashda asosiy
vazifani bajaradi. Kadimda pul vazifasini turli xil tovarlar bajargan, masalan,
chorva mollari, mol terilari, bolta va xokazo. Keyinchalik pul vazifasini
qimmatbaho metallar bajargan, chunki ular o`z sifatini yo`qotmaydi va pul o`rnini
bosishda juda qo`l kelgan. Pul oddiy mahsulot bo`lib qolmay, u ijtimoiy qiymatga
ega, yani hamma tovarlarni xarid etish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Pul tovar
ishlab chiqarish va ayirboshlashning uzoq vaqt rivojlanishi natijasida vujudga
kelgan.
Iqtisodiy pul nazariyasi quyidagi ikkita savolga javob topishga harakat
qiladi: 1) pulning kelib chiqishi va uning manosi; 2) pulning narxi va uning sotib
olish qobiliyati. Birinchi savolga javob tariqasida pul nazariyasida ikkita yo`nalish
mavjud-bu metall va nominal pul nazariyalaridir.
Birinchi bo`lib G’arbiy Yevropada pulning metall nazariyasi yaratildi.
Ushbu nazariyaning asoschilari T. Men, D. Nors va boshqalar metall pullarning
muomalasi barqaror bo`lishiga hamda pullarni buzmaslikka kurashdilar. Ushbu
olimlarning ilmiy qarashlaricha mamlakatning boyligi pulning ko`payishi bilan
belgilanishi kerak hamda metall pullar faqat oltin va kumushdan yaratilishi lozim.
Bundan kelib chiqadiki, metallistlar nazariyasiga ko`ra: pulning mohiyati ijtimoiy
zaruriy mehnatning rivojlanishi bilan belgilanmay oltin va kumushning tabiiy
xususiyatlari bilan belgilanadi, yani qanchalik ushbu metallar sifatli bo`lsa pulning
qadri shuncha yuqori bo`ladi.
Pulning nominalistik nazariyasi XVII asrda Angliyada yaratildi. Uning
asoschilari yepiskop Dj. Berkli (1683-1753 yil) va iqtisodchi Dis. Styuart (17121780) hisoblanadi. “Nominal” so`zining manosi vaqt utishi bilan yemirilgan, vazni
yengil tangalar nominal qiymatda muomalada bo`lishidir.
Nominal pul nazariyasining asosida quyidagi omillar yotadi.
8
-Pulni davlat yaratadi:
-Pulning qiymati uning nominali bilan aniqlanadi.
Nominalizm asoschilarining asosiy xatosi shu ediki, ularning fikricha,
pulning qiymati davlat tomonidan aniqlanadi.
Pulning umumiy qiymat ekvivalenti sifatida obektiv ravishda paydo bo`lishi
mohiyati tushunilmasdan, nominalistlar uning qiymati davlatning subektiv xohishirodasiga bog`liq deb hisobladilar. Bu yerda pulning qiymat o`lchovini va baholar
masshtabini aralashtirib yubordilar.
Pulning nominalistik nazariyasiga ko`ra pullar faqat hisobotda qo`llanadigan
hisob birligidir. Pul mamlakatda tovarlar ayirboshlash chogida qo`llaniladi va ular
hukumat qudratining natijasidir.
Ushbu pul nazariyasi tarafdorlarining fikricha, tovarlarning qiymati tovarlar
ishlab chiqarishda sarflangan ish vaqti bilan belgilanadi. Shundan kelib chiqib,
ayrim iqtisodchilar tovar qiymatini uning ishlab chiqarishda sarflangan ish vaqti
bilan aniqlash kerak degan g`oyani oldinga surganlar. Bu nazariya olimlarining
fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka o`zlari ishlab chiqqan tovarini
topshirib o`rniga tegishli “ishchi pullar” olib ularga boshqa mahsulotlarni xarid
qilishlari mumkin deb o`ylaganlar.
1.2. Pulning funksiyalari
Pulning iqtisoddagi ahamiyatini u tomondan bajaradigan vazifalari belgilab
beradi. Pulning funksiyalari quyidagilar:
1. Qiymat o`lchovi.
2. Muomala vositasi.
3. Jamg`arish vositasi.
4. To`lov vositasi.
5. Jahon pullari.
Pul umumiy ekvivalent sifatidagi tovar ekan, o`zida ijtimoiy mehnatni
mujassamlashtiradi va shu sababli tovarlar qiymatini o`lchay oladi. Nazariy
9
jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi
ifodasi narxdir. Har bir mahsulot
o`zining qiymatiga ega va o`zining ishlab chiqishiga ketgan sarf-harajatlariga
qarab narxlari belgilanadi va buni narx masshtabi desa ham bo`ladi.
Bahoning pul ko`rinishi sifatida talab va taklifga tenglashtirilgan tovarning
narxi:
- tovar narxi;
- pul qiymatiga bog`liq.
Pul bahosi qancha kam bo`lsa, tovar narxi ham shuncha kam bo`ladi. Tovar
qiymatining o`zgarmasligida pul qiymati qancha past bo`lsa, ularga shuncha baho
yuqori bo`ladi. Shunga ko`ra tovarlar narxi ushbu tovarning o`z qiymatiga to`g`ri
proportsional va pul qiymatiga teskari proportsional o`zgaradi.
Tovarning pullik oldi-sotdisi tovar ishlab chiqaruvchiga boshqa tovarlar
sotib olish imkonini beradi. Tovarning muomala jarayoni quyidagi formulada aks
ettirilgan: T-P-T., bu yerda: (T-P) savdosi (P-T) ni xaridi uchun amalga oshiriladi.
Ushbu tovar almashish jarayonida pullar vositachi rolini o`ynaydi va muomala
vositasi vazifasini bajaradi.
Muomala vositasi sifatidagi pul vazifasi ideal emas, pul vazifasini to`la
qiymatga ega bo`lgan real pullar bajaradi. Oldi-sotdi jarayonida o`zgarish bir
zumlik vositachi rolini bajarayotgan to`la qiymatga ega bo`lgan pullar narx belgisi
bilan almashtirilishi mumkin. Pul muomalasi rivojlanishi bilan metall pullar
qatorida qog`oz pullar ham keng tarqala boshladi.
Pul umum ijtimoiy boylikni anglatadi- agar, (T-P) savdosi keyingi (P-T)
xaridi bilan kuzatilmasa, ularni jamg`arishga harakat qilish imkoni tushuniladi.
Shunga ko`ra, pul tovar ishlab chiqaruvchilar qo`lida bo`lib, vaqtinchalik
muomaladan chiqsa, ular xazina va jamg`armalarni tashkil qilish vazifasini
bajaradi.
Xazina (jamg`arma vositasi) funksiyasini bajarish uchun pullar, bir vaqtning
o`zida ham real, ham to`la qiymatga ega bo`lishi lozim.
10
Pullarni
jamg`arish
tovar
ishlab
chiqarishni
to`xtovsiz
bevosita
rivojlantirishning asosiy shartidir.
Taqdim etilgan bahoga ega bo`lgan kredit pullar vaqtincha bo`sh turgan pul
shaklidagi daromad va jamg`armalar mobilizatsiyasi va yig`ish hamda jamg`arish,
ularni ssuda kapitaliga aylantirish vazifasini bajaradi.
Tovar egasi bozorga kirib borganda, mavsumiy xarakterga ega bo`lgan turli
tovarlarni ishlab chiqarishning bir xilda davom etmasligi tufayli doimiy
xaridorlarda naqd pul bo`lmasligi mumkin. Shuning uchun, tovarlar oldi-sotdisi
kreditga, yani pul to`lovlarini uzaytirish zaruratini keltirib chiqaradi. Bu holatda
muomala vositasi sifatida pulning o`zi emas, ularda aks etgan majburiyatlar xizmat
qiladi.
Ayirboshlash jarayonida to`lov vositasi vazifasini bajarayotgan pullar
tugallovchi qator va haqiqiy bahoni mustaqil ko`rsatuvchi sifatida qatnashadi.
To`lov vositasi sifatidagi pullar nafaqat kreditga olingan tovarlar to`lovini
amalga oshiradi, balki pullik ssuda, ijaraga olingan yer to`lovi va soliqlarni to`lash
va x.k larni nazorat qilishda ishlatiladi.
Jahon pullari. Xalqaro siyosiy va iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish
(tashqi savdo va xalqaro kredit munosabatlari va x.z) jahon bozorida pullarni
tartibga solishga sabab bo`ladi.
Jahon pullari quyidagi vazifalarni bajarishi mumkin:
-xalqaro to`lov vositasi. Xalqaro kreditdan keng foydalanish, mamlakat
tashqi to`lovlari hajmi chetdan keladigan to`lovlar hajmini oshirish vaziyatini
keltirib chiqaradi.
-xalqaro xaridorlik vositasi, masalan, favqulodda vaziyatda (hosil yomon
bo`lganda va h.q.), qachonki alohida tovarlar importiga zarurat tug`ilganda ular
to`lovi oltin yordamida amalga oshiriladi;
-umumijtimoiy boylikni namoyon etganda pullar bir mamlakatdan
boshqasiga boylik o`tkazish vositasi hisoblanadi.
11
Oltin bilan xalqaro hisob-kitoblar chyegaralanishi tendentsiyasi natijasida
jahon pullari funksiyasidagi o`zgarishlar yengib utildi. Jahonning yetakchi
mamlakatlari valyutalari (birinchi navbatda, AQSH dollari) xalqaro to`lovlar,
xaridor va zahira vositalari sifatida namoyon bo`la boshladi.
Pul o`rnini bosadigan ko`rinishga misol qilib - SDR, YEVRO va boshqa.
Jahon pullarining yangi funksional shakli kashf etildi. Hozirgi vaziyatda zahiradagi
valyuta va boshqa xalqaro hisob-kitoblar vositalarini olishda, oltin zapaslar
tugallanadigan (oson amalga oshiriladigan) aktivlar fondi rolini o`tayapti.
Xazinaning biror narsa ko`rinishidagi shakli metall pullar bilan ayirboshlangan.
1.3. Pul muomalasi qonuni va uni boshqarish
Mamlakatning Markaziy Banklarining emission faoliyati natijasida pullar
yaratiladi. Pulni yaratish jarayoni ikki bosqichdan iborat.
Ushbu jarayonning birinchi bosqichida Markaziy bank o`z aktivlarini
kengaytirish orqali mamlakatdagi pul hajmini oshiradi. Shunday qilib, pul bazasi
o`z ichiga muomaladagi naqd pullar, hamda markaziy bankda saqlanadigan tijorat
banklarning majburiy va nomajburiy zahiralarini oladi.
Pul yaratishning ikkinchi bosqichida tijorat banklari Markaziy bankidan
olgan kreditlarini o`z mijozlarini kreditlash uchun ishlatadilar. Pul massasini pul
bazasiga nisbati pul multiplikatori deb aytiladi.
Pul multiplikatori
Pul massasi
Pul bazasi
(1)
Bundan tashqari pul nazariyasida yana bitta ko`rsatkich - kredit
multiplikatori ham qo`llaniladi.
Kredit multiplikatori tijorat banklar tomonidan o`z mijozlariga berilgan
kreditlar hajmini Markaziy bankdan tijorat banklariga berilgan kredit hajmiga
nisbatan hisoblanadi.
Kredit multiplika tori
Tijorat banklar o`z mijozlarig a bergan kreditlar
Markaziy bank tomonidan banklarga beriladiga n kreditlar
12
(2)
Tijorat banklar tomonidan o`z mijozlariga beradigan kreditlar iqtisodiyotda
yangi pulni yaratishga yani naqd pul hajmini ko`payishiga olib kelmaydi.
Pul muomalasi-bu to`lov va muomala vositasi vazifasini bajaruvchi
muomala doirasida pularning siljishidir.
Muomala vositasi vazifasini bajarishda zarur bo`lgan pul miqdorini
belgilovchi omillarga:
-bozorda sotilgan tovarlar miqdori;
-tovarlar narxi darajasi;
-mavjud kreditlar, mavjud bo`lmagan to`lovlar;
-pul muomalasining tezligi.
K.Marks muayyan tovar muomalasi asosidagi izlanishlari yordamida pul
muomalasi qonuni formulasini yaratdi. Bu quyidagidan iborat:
M
PQ KQA V
V
(3)
Bu yerda: M-muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori;
PQ-tovar va xizmatlarni amalga oshirishda narxlar summasi.
K-kreditga sotilgan tovarlar narxining summasi;
A-boshlang`ich to`lovlar;
B-o`zaro bartaraf etiladigan majburiyatlar;
V-bir xil bo`lgan pul birligi aylanmasi tezligi.
Pul muomalasining umumiy qonunini rad etish, to`la qiymatga ega
bo`lmagan pullarni emas, balki narx belgisini nazorat qilishga sabab bo`ladi.
Natijada, qog`oz pullarni chiqarish, qonun bilan belgilangan pul muomalasi talabni
oshirib, o`zi bilan tovar narxi umumiy darajasini albatta oshiradi.
Ko`rib chiqilgan pul muomalasi qonuni, barcha ko`rinishdagi pullarga
tegishlidir. Shu bilan birga, muomaladagi metall, qog`oz va kredit pullar qonuni
ham mavjud. Metal pullar muomalasining o`ziga hosligiga, doimiy zarur darajada
qo`llaniladigan pul miqdori kiradi, yani muomaladagi pullar yetmasligi yoki
ortmasligi mumkin emas. Qog`oz pul muomalasi shartida, qoidaga ko`ra oltin bilan
13
muomala qilishga ehtiyoj sezmasdan, pulning katta miqdori chiqariladi. Ortiqcha
qog`oz pul chiqarish ularni qadrsizlanishini keltirib chiqaradi.
1.4. Zamonaviy pul massasini tashkiliy tuzilishi
Pul massasini o`lchov ko`rsatgichlari bo`lib pul agregatlari hisoblanadi.
Ayrim davrda (masalan, bir yilda) pulning o`zgarishini tahlil qilish uchun pul
agregatlari ishlatiladi.
Pul agregatlari moddiy mablag`larni likvidligiga asoslangan bo`ladi. Moddiy
mablag`larni likvidliligi deb ularning tezda va yo`qotmaslik asosida (bez osobo`x
poter) pulga almashishi tushuniladi. Muomaladagi naqd pullar hajmi MO pul
agregatini tashkil etadi. Naqd pullar deganimizda, qog`oz pullar hamda metall
pullarni tushunish lozim. Metall pullar, tangalar mamlakatda muomaladagi pullarni
kam qismini tashkil etadi (rivojlangan mamlakatlarda 3-4 foizni tashkil etadi).
MO-pul agregatida esa bunday zahiralar hisobga olinmaydi.
Agarda MO pul agregatiga birma-bir past likvidli mablag`lar qo`shilsa,
bunda M1, M2, M3, M4 pul agregatlari yaratiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda quyidagi pul agregatlari qo`llaniladi:
MO mamlakatdagi muomaladagi bo`lgan naqd pulning hajmi;
M1=MO + banklarning joriy hisob raqamlaridagi pullar hajmi;
M2=M1 + tijorat banklarining muddatli va jamg`arma hisob raqamlaridagi
pullar;
M3=M2 + kredit beradigan bankdan tashqari muassasalaridagi jamg`arilgan
pullar;
M4=M3 + depozit sertifikatlar, banklar va boshqa kredit beradigan
muassasalarning aksiyalari hamda boshqa qarz majburiyatlar.
Yuqorida keltirilgan M1, M2, M3 va M4 pul agregatlarining yig`indisi
mamlakatdagi pul massasini ifodalaydi. Lekin shuni ham aytish lozimki,
mikroiqtisodiy tahlilda hamda statistikada pul massasini ifadalovchi ko`rsatgich
bo`lib M2 pul agregati ishlatiladi. Har bir mamlakat o`z talabidan kelib chiqib
14
mamlakatdagi pul massasini belgilaydi. Naqd pulning hajmi mamlakatda olib
boriladigan savdo-sotikqa katta tasir ko`rsatadi. Qanchalik naqd pul kam bo`lsa
shunchalik mamlakatda ayirboshlash jarayoni past bo`ladi va buning aksidan
iboratdir.
Qisqa hulosalar.
Pul - bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun ekvivalеnt
vazifasini bajaradi. Pul umumiy tovarlarni ayirboshlashda asosiy vazifani bajaradi.
Tijorat banklar tomonidan o`z mijozlariga bеradigan krеditlar iqtisodiyotda
yangi pulni yaratishga ya'ni naqd pul xajmini ko`payishiga olib kеlmaydi.
Pul massasini o`lchov ko`rsatgichlari bo`lib pul agrеgatlari hisoblanadi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1.
Pul nima?
2.
Pul funktsiyalari va ularga tavsif.
3.
Pul multiplikatori qanday hisoblanadi?
4.
Pul massasi va uning tuzilishi.
5.
Pul tizimlari, turlari va ularning elеmеntlari.
6.
Pulning nominal nazariyasi nima?
7.
Jamg’arma nima?
8.
Bartеr nima?
9.
Pul nazariyasi nimadan iborat?
10. Pul agrеgatlari va ularni tuzilishi.
Asosiy adabiyotlar
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
15
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
16
II – BOB. KREDIT NAZARIYASI
2.1.Kredit mohiyati va xarakat qilish shakllari
Kredit tovar-pul munosabatlari mavjud sharoitdagi takror ishlab chiqarish
kredit munosabatlari vujudga kelishining tabiiy asosi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish fîndlarining dîiraviy aylanishidagi va fîndlarning bir marta
aylanishidagi qiymatning harakati qisqa muddatli kredit munosabatlari paydo
bo`lishining iqtisodiy asosidir.
Bizga ma’lumêi, pul mablag`lariga êo`p hîllarda êråditlarga îlingan
mablag`lar, êîrõînalarning hisob varaqasida mablag`lar va nakd pullar, aylanma
mablag`lar va mîliyaviy mablag`lar êiradi.
Êrådit-bu vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini ma’lum muddatga, xaq
to`lash sharti bilan qarzga îlish va qaytarib bårish yuzasidan êålib chiqqan iqtisodiy
munîsabatlar yig`indisidir.
Êrådit yordamida tîvar - mîddiy bîyliêlari, turli mashina va måõanizmlar
sîtib îlinadi, istå’mîlchilarni mablag`lari åtarli bo`lmagan sharîitda to`lîvni
êåchiêtirib tîvarlar sîtib îlishlari va boshqa õar-õil to`lovlarni amalga îshirish
imêîniyatiga ega bo`ladilar.
Êrådit iqtisodiy êatågîriya bo`lib, ijtimîiy munîsabatlarning aniq bir
êo`rinishi sifatida yuzaga chiqadi.
Êrådit har qanday ijtimîiy munîsabat emas, balêi ijtimîiy ishlab chiqarish
maxsuli, qiymatning haraêati, qarz båruvchi va qarz îluvchi o`rtasidagi iqtisodiy
munîsabatlarni ifîdalîvchi êatågîriyadir.
Êråditning mohiyati uning ichêi båliglarini îchib bårishga karatilgan.
Êråditning mohiyatini îchish - bu uning sifatlarini, êråditning muhim tîmînlarini,
uning iqtisodiy munîsabatlar tizimining bir elåmånti sifatida êursatuvchi asîslarni
bilish dåmaêdir.
17
Råspubliêamizning êo`zga êo`ringan îlimalaridan biri
Sh.
Abdullaåva uzining "Pul, êrådit va banêlar"1 nîmli êitîbidan êrådit munîsabatlarida
sub’åêtlari iêêi õil bo`lishini êo`rsatib o`tadi:
- êrådit (qarz båruvchi)
- qarzdîr
Êråditning xaraêat bîsqichlari ham uni muxim bålgisi hisoblanadi.
Êrådit mîhiyatining tahlili uzluêsiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida
yangidan yangi båligilar, õususiyatlar yuzaga chiqishi mumêin.
Ssuda kapitali- bu faoliyat ko`rsatuvchi kapital aylanishiga xizmat qiluvchi
va foiz keltiruvchi ssudaga (qarzga) beriladigan pul kapitalidir.
Ssuda kapitalining manbalari- bu sanoat va savdo kapitallari aylanishi
jarayonida bo`sh qoladigan pul kapitalidir. Pul kapitalining bo`shashi quyidagi
omillarga asosan yuzaga keladi:
- asosiy kapital oborotining (aylanishining) xarakteridan. Tovarlarni
sotgandan so`ng asosiy kapitalning eskirgan qismi amortizatsiya zahirasi sifatida
asosiy kapitalning yangilanish muddati kelgunga kadar yig`ilib turadi;
- oborot (aylanma) kapitalning doimiy qismining aylanish xarakteridan.
Tayyor tovarlarni sotish, xom ashyo va materiallarni yangi tovarlar ishlab chiqarish
maqsadida xarid qilish oralig`ida malum bir muddat o`tadi. Shuning uchun tayyor
tovarlarni sotishdan tushgan pul tushumi vaqtinchalik bo`sh pul kapitali sifatida
bo`sh bo`lib qoladi;
- tovarlarni sotish davri (vaqti) bilan ish haqini to`lash davri orasidagi
vaqtinchalik uzilishning mavjudligi;
- ishlab chiqarish hajmini kengaytirish talablari darajasida zarur bo`lgan pul
shaklidagi qo`shimcha qiymatni jamg`arish (yig`ish) zarurati va boshqa holatlar.
Shunday qilib vaqtinchalik pul kapitalining bo`shashi obektiv zaruriyatdir.
Biroq bunday holda bekor turadigan pullar doimiy harakatda bo`ladigan kapital
1
Sh.Z. Abdullaåva, "Pul êrådit banêlar", Tîsh.; "Mîliya"-2000 y, 121 båt.
18
qiymati talabiga qarshi ishtirok etadi. Bunday qarama-qarshilik kreditlarni berish
orqali xal qilinadi, yani vaqtinchalik bo`lmaydigan pul kapitalini qarzga beriladi.
2.2.Kreditning asosiy funksiyalari va tashkil qilish asoslari
Êråditning funêciyasi - bu êråditning iqtisodiyotdagi faîliyatning muayan
ravishda namîyon bo`lishidir.
Êråditni tahlil qilishda, uning funêciyasi mohiyati va rîli o`rtasidagi îraliq
bo`g`in sifatida êo`rib chiqiladi.
Kredit tomonidan bajariladigan funksiyalar turli adabiyotlarda turlicha
beriladi. Ko`pgina adabiyotlarda kreditning 4ta funksiyasi ko`rsatilgan va
asoslangan bo`lib ular quyidagilar:
- kapitallarni qayta taqsimlash va foyda normasini tekislash (tenglashtirish);
- muomala harajatlarini tejash;
- kapitalni markazlashuvi;
- kapitalni yig`ilishi va jamg`arish funksiyasi.
Biroq boshqa ko`pgina kitoblarda kreditning boshqa 4ta funksiyasi
ko`rsatilgandir.
Bu funksiyalar;
- qayta taqsimlash funksiyasi;
- qayta takror ishlab chiqarish funksiyasi;
- muomaladagi haqiqiy naqd pul mablag`larini kredit muomala vositalari
bilan almashtiradi;
- rag`banlantirish funksiyalaridir.
Kreditorning qayta taqsimlash funksiyasi 2 ko`rinishda pul va tovar
shakllarida amalga oshirilishi mumkin.
Kreditning takror ishlab chiqarish funksiyasida esa kredit 2 xil ko`rinishda
namoyon bo`ladi:
1.- qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar ularga kerakli kapital hajmini
taminlaydi, tadbirkorlik faoliyatini olib borishiga imkon yaratiladi.
19
2- turli korxonalarga kredit berilishi natijasida jamiyat miqyosida ishlab
chiqarish uchun yaxshi va yomon holatlar (sharoitlar) vujudga kelishi mumkin
(sifat, tannarx, baho).
Muomaladagi haqiqiy va naqd pul mablag`larini kredit to`lov vositalari
bilan almashtirish funksiyasida haqiqiy (oltin) pullar pul belgilari (banknotalar)
bilan almashtiriladi.
Kreditning ragbanlantirish funksiyasida- kredit ishlab chiqarish va muomalaga
mikro va makro darajada tasir ko`rsatadi. Buning natijasida mablag`lardan tejamli
foydalanishga asos yaratadi.
Êråditning bu funêciyalari haqida îlimlar o`rtasida yagîna fiêr yo`q.
Êrådit kayta ishlab chiqarish jarayonining barcha tarmoqlariga - ishlab
chiqarish, taqsimlash, muîmala va istå’mîlga õizmat êo`rsatadi.
Qayta ishlab chiqarish jarayoni bilan bîg`liq hîlda êrådit, ishlab chiqarish,
taqsimlash yoêi istå’mîl jarayonida êåchadigan funêciyalardan farqli o`larîq qayta
taqsimlash funêciyasini bajaradi.
Bîzîr iqtisodiyoti sharîitida ssuda êapitali bîzîri vaqtincha bo`sh turgan
mîliyaviy råsurslarni bir faîliyat jabxasidan bîshqasiga yo`naltiruvchi va natijada
êåchadigan funêciyasini bajaradi.
v) Muîmala harajatlarini tåjash funêciyasi.
Êapitalning muîmalada bo`lish vaqtining tåjalishi uning ishlab chiqarishda
bo`lish vaqtini îshiradi, bu esa ishlab chiqarishni êångaytirishga, fîydaning îrtishiga
îlib êåladi.
Bu funêciyaning amalga îshishi êråditning iqtisodiy mohiyatidan êålib
chiqqan.
g) Êapital to`planishining jadallashuvi va êîncåntraciyalashuvi funêciyasi.
Bu ishlab chiqarishni êångaytirishga, shu bilan birga qo`shimcha fîyda
îlishga qarz mablag`laridan fîydalanish imêînini yaratadi.
d) Muîmala to`lîv vîsitalarini chiqarish funêciyasi.
20
Bu funêciyaning amalga îshish jarayonida êrådit fakatgina tîvar emas, balêi
pul muîmalasining jadallashuviga, undan nakd pullarni siqib chiqarib, to`lovlar
aylanishining tåzlashuviga ijîbiy ta’sir êursatadi. Êrådit tufayli pul muîmalasi
dîirasiga våêsålü, chåê, êrådit êartîchêalari êabi vîsitalar êiritilib, nakd pulli hisobêitîblarni nakd pulsiz operatsiyalar bilan almashtiradi.
Fan tåõniêa taraqqiyotining jadallashuvi ham êrådit orqali samarali amalaga
îshirilishi mumêin. Urushdan êåyingi yillarda fan-tåõniêa taraqqiyoti har bir
mamlaêat yoêi alohida xo`jalik yurituvchi sub’åêt iqtisodiy rivîjining hal qiluvchi
îmiliga aylangan. Êråditning fan tåõniêa taraqqiyotini jadallashtirishdagi rîlini fantåõniêa bilan shug`ullanuvchi tashêilîtlarning faîliyatini mîliyalashtirishda êrådit
råsurslari ishlatilishi mumêin. Ilmiy tadqiqît ishlarini îlib bîruvchi marêazlarning
nîrmal ishlab turishini ta’minlash uchun ham, ular faîliyatini mîliyalashtirishda
êrådit råsurslari ishlatilishi mumêin. Shuningdåê, êrådit innavaciîn jarayonlarda
ishlab chiqarishga ilmiy tadkikît natijalarini jîriy qilish va ishlab chiqarish
tåõnîlîgiyasini o`zgartirish jarayonlarini amalga îshirish uchun zarur.
2.3. Kreditning tamoyillari va ularga tavsif
Kredit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi.
Uning asosiy elementlari bo`lgan ssuda kapitali bozori operatsiyalari malum
tamoyillar asosida olib boriladi.
Bular kreditning qaytarib berishliligi, kreditning muddatliligi, kreditning
taminlanganligi, maqsadliligi va to`lovlilik tamoyillaridir.
Kreditning qaytarib berishlilik tamoyili.
Bu tamoyil kreditning mustaqil iqtisodiy kategoriya ekanligi shartidir, qaytib
berishlik kreditning umumiy belgisi hisoblanadi. Qaytib berishlilik o`z-o`zidan
vujudga kelmaydi: u moddiy jarayonlarga, qiymatning aylanishini tugashiga
asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berishi emas, faqat
qaytarib berish uchun zamin tayyorlashdir.
Qarzga beriladigan qiymat faqat muayyan bir muddatgina o`z egasi qo`lidan
uzoqlashadi, lekin egasini o`zgartirmaydi.
21
Qaytarib berishlilik muayyan shartnomada o`zining o`rnini topadi.
Kreditdan samarali foydalanish asosidagi qaytarib berishlilik – butun bank
faoliyatining markaziy punkti hisoblanadi. Kreditning bu tamoyili amaliyotda
kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa
hisobiga kuchirish yo`li bilan to`lanadi.
Kreditning muddatliligi.
Bu tamoyil kredit beruvchidan olingan kreditni o`z vaqtida qaytarib berish
muddatini, yani kreditning qanday muddatga berilganligi bilan xarakterlanadi.
Bunda shu muddatlilik tamoyiliga ko`ra uzoq va qisqa muddatli kreditlarga
bo`linadi.
Kreditning muddatlilik tamoyili qarzdor uchun qulay bo`lgan har qanday
vaqtda emas, balki kredit bitimida ko`rsatilgan malum muddatda kreditni
qaytarilishi zarur ekanligini bildiradi.
Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklar tejamli va qayta ishlash
muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo`natish muddatiga, tovarlarni sotish
muddatiga va pirovard natijada aylanma fondlarning doiraviy aylanishining
tezligiga bog`liqdir.
Kreditning taminlanganligi.
Bu tamoyil yordamida halq xo`jaligining rivojlanishida qiymat va moddiy
ishlab chiqarish o`rtasida bo`lishi zarur bo`lgan proportsiyalarning bir meyorda
bo`lishi taminlanadi. Bu tamoyilning asosiy mohiyati shundaki, bunda xo`jalik
aylanishida ishtirok etuvchi bank mablag`larining har bir sumiga, muayyan
boyliklarning bir sumi qarama-qarshi turishi kerak.
Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar xujjatlarini, boshqa biror
shakldagi mulkni garovga qo`yadi va bank bergan kredit qarz o`rnini qoplash
huquqiga ega bo`ladi. Bazida kredit varrant asosida ham berilishi mumkin (Varrant
– garov uchun xizmat qiluvchi hujjat).
Xulosa qilib aytganda, kreditning taminlanganlik tamoyili qarz oluvchi
o`ziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik
22
manfaatlarini himoya qilishni taminlaydi va o`zining amaliy aksini kreditni biror
garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi.
4. To`lovlilik tamoyili.
Bu tamoyil aylanma fondlarning doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror
ishlab
chiqarish
jarayonini
taminlovchi
to`lov
mablag`lari
summasini
avanslashtirish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag`lari uchun
kreditorga foiz shaklida to`lovni o`tkazadilar. Kreditning to`lovligi uni to`liq
summada o`z egasiga qaytarilishinigina emas, shu bilan kredit uchun foiz
shaklidagi to`lov bilan qaytarilishini ifodalaydi.
Ssuda foizining stavkasi ssuda kapitalidan olingan yillik daromad
summasining berilgan kredit summasiga nisbati bilan aniqlanib, kredit
mablag`larini bahosi sifatida namoyon bo`ladi.
5. Kreditning maqsadliligi.
Bu tamoyilning mohiyati shundaki, qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar
aniq bir maqsadni amalga oshirishga yo`naltirilgan bo`lishi zarur.
Bunda kredit muayyan, aniq obektga: ishlab chiqarish harajatlariga, ishlab
chiqarish zahiralariga, tayyor mahsulotga, jo`natilgan tovarlarga, hisob-kitob
xujjatlariga va haqozolarga beriladi.
Shunday
qilib
banklar
tomonidan
beriladigan
kreditlarning
asosiy
1-
chizma.2
tamoyillarini quyidagi sxyemada ko`rsatish mumkin.
Kreditning tamoyillari
Qaytarib
berishlik
Muddatlilik
Ta’minlanganlik
Maqsadlilik
2 Sh.Z. Abdullaåva, "Pul êrådit banêlar", Tîsh.; "Mîliya"-2000 y, 134 båt.
23
To’lovlilik
Samaradorlik
Ssuda kapitali o`ziga hos tovar sifatida gavdalanar ekan, u holda undan
foydalanishda to`lanadigan foiz kapital “baho”si bo`lib ishtirok etadi. Ammo bu
o`ziga hos baho, tovarning pul shaklidagi qiymatini aks ettirmaydi, balki kapitalni
tovar shaklidagi istemol qiymatini- foyda keltirish qobiliyatini aks ettiradi.
Foiz normasi- ssuda kapitaliga olinadigan yillik daromadni, qarzga (ssudaga)
berilgan kapital summasiga nisbatidir. Masalan, 100 ming sumlik kapital ssudaga
berilgan bo`lsa, yillik foiz daromadi 4 ming sumga teng bo`lsa, u holda foiz
normasi 4% foizga teng bo`ladi.
2.4. Kreditning asosiy shakllari va turlari
Sudxo`rlik krediti ibtidoiy tuzilmaning yo`qolib (tarqab) ketishi va ishlab
chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikni paydo bo`lishi, hamda jamiyatda mulk
diffyerentsiyatsiyasi natijasida tovar- pul munosabatlarining rivojlanishi davrida
vujudga kelmasdir.
Sudxo`rlar krediti yer garovi asosida natura va pul shaklida berilgan.
Bunday kreditlarning xususiyatlari bo`lib:
- qarzdorlar bo`lib savdo - sanoat ishlab chiqaruvchi shaxslar ishtirok
etganlar;
- qarz mablag`lari- kapital sifatida, yani qo`shimcha qiymat olish vositasi
sifatida foydalanilgan;
- ssuda foizi manbasi bo`lib- yollanma ishchilarning haq to`lanmagan
mehnati qiymati hisoblanadi.
Tijorat krediti. Tijorat krediti- bu faoliyat ko`rsatuvchilar tomonidan birbirlariga o`zaro to`lovni kechiktirish sharti bilan tovar shaklida beriladigan
kreditdir.
Tijorat kreditini obekti- tovar kapitali hisoblanadi.
Tijorat kreditida kreditor va qarzdorlar bo`lib faoliyat ko`rsatuvchilar (ishlab
chiqaruvchilar) hisoblanadilar.
Tijorat kreditining chyeklanishlari mavjud bo`lib ular:
24
- faoliyat ko`rsatuvchilarning zahira kapitallari hajmi bilan chyeklanganligi,
yani unga hozirgi davrda oborot (muomala) uchun zarur bo`lmagan kapital bilan
chyeklanganligi;
- yo`nalishiga ko`ra, uni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi
tarmoqlar ishlab chiqarish vositalarini istemol qiluvchilarga berishi mumkin,
ammo teskarisi bo`lishi mumkin emas.
Bank krediti - pul egalari, banklar va boshqa kredit institutlari tomonidan
ishlab chiqaruvchilarga, hamda boshqa qarz oluvchilarga pul shaklida beriladigan
ssudalardir.
Bank kreditining obekti - pul kapitalidir.
Bank kreditida ishlab chiqaruvchi shaxslar (faoliyat ko`rsatuvchilar) faqat
qarz oluvchi sifatida ishtirok etadilar, kreditorlar bo`lib esa ssuda kapitali egalari
hisoblanadilar.
Istemol krediti - asosan tovarlarni sotish jarayonida ularni to`lovini
kechiktirib to`lash huquqi berilishidir. SHu bilan birga istemol krediti banklar yoki
maxsus kredit institutlari tomonidan istemol tovarlarni sotib olish va xizmatlarni
to`lash hollarida beriladi.
Uning obekti - uzoq muddatli foydalaniladigan tovarlar va xizmatlar
hisoblanadi. Istemol krediti - tovar va pul shaklida namoyon bo`lishi mumkin.
Istemol krediti foizi - o`zining yuqori darajada ekanligi bilan ajralib turadi va
milliy daromadni qayta taqsimlashning ikkilamchi shakli sifatida aholi daromadlari
hisobidan to`lanadi.
Davlat krediti va xususiy kredit. Davlat kreditida qarz oluvchi yoki kreditor
bo`lib davlat ishtirok etadi. Davlat krediti davlat zayomlari shaklida kaznachyey
(g`azna) majburiyatlarini chiqarish orqali, jamg`arma tashkilotlari jamg`armalari
qoldiklarini Davlat qimmatbaho qog`ozlariga joylashtirish orqali amalga oshiriladi.
Davlat krediti mablag`lari ishlab chiqarish kapitalini takror ishlab
chiqarishda ishtirok etmaydi, yani u moddiy qiymatliklar ishlab chiqarishda
qatnashmaydi, faqat budjet defitsitini qoplash maqsadida foydalaniladi.
25
Xususiy kredit davlat kreditidan tamomila farq qiladi. Chunki xususiy
kreditida kreditor va qarz oluvchilar bo`lib xususiy yuridik va jismoniy shaxslar
ishtirok etadilar.
Xalqaro kredit. Bu kreditning paydo bo`lishiga obektiv asos bo`lib xo`jalik
hayotining baynalminallashuvi va xalqaro davlat shakllarining vujudga kelishi
sabab bo`ldi.
Xalqaro kredit- bu ssuda kapitalini xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi
harakatidir. Bunda bir davlat tomonidan ularning banklari, yuridik shaxslari
tomonidan boshqa davlat hukumatiga, banklariga yoki boshqa yuridik shaxslariga
muddatli, hamda tulililik asosida beriladigan kreditlar teshiniladi.
Xalqaro kredit quyidagi belgilari bilan ajralib turadi;
-kreditorlar va qarz oluvchilar bo`lib xususiy yuridik shaxslar (banklar,
kompaniyalar va firmalar), davlat tashkilotlari va xalqaro valyuta krediti institutlari
bo`lishi mumkin;
-qarz mablag`lari qarz oluvchi mamlakatda foiz keltiruvchi kapital sifatida
ishlatiladi;
-ssuda foizi bo`lib manbasi bo`lib qarzdor-mamlakatdagi yonlanma ishchilar
mehnati hisoblanadi.
Xalqaro bank krediti - bir mamlakat tomonidan boshqa bir mamlakatga
(davlatga, yuridik va jismoniy shaxslarga) qisqa va o`rta uzoq muddatga
vaqtinchalik foydalanishga beriladigan kredit shaklidar. Bank kreditlari qarz
oluvchilar tomonidan xohlagan maqsadlariga ishlatilishi mumkin.
2.5. Kredit nazariyalari tankidi
Kredit to`g`risidagi nazariyalarni ikki guruhga bo`linadi. Ularning birinchisi
kreditning naturalistik nazariyasi deb nomlanadi. Bu nazariyaning asoschilari
bo`lib A. Smit va D. Rikardolar hisoblanadilar.
Bu nazariyaga asosan kreditning ahamiyati pasaytiriladi, yani kredit faqat
jamiyatda taqsimlangan kapitalni alohida ishlab chiqaruvchilar o`rtasida qayta
26
taqsimlash shakli bo`ladi va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish omili bo`la
olmaydi.
Bu nazariyaning asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat:
- kredit moddiy qiymatliklarni bir qo`ldan ikkinchisiga o`tkazishda texnik
vosita (kurol) belib hisoblanadi.
- kredit obekti bo`lib natural (ishonchsiz) ashyoviy boyliklar hisoblanadi;
- ssuda kapitali haqiqiy kapitalga tenglashtiriladi va uni harakati ishlab
chiqarish kapital harakatiga mos keladi;
- banklar moddiy qiymatliklarni bir mulk egasidan ikkinchi mulkdorga
o`tkazib beruvchi vositachi sifatida ishtirok etadi.
Kreditni rolini (o`rnini) bo`rttirib ko`rsatadigan nazariya bu- kreditni
kapitalni yaratish nazariyasidir. Bu nazariya asoschilari- ingliz iqtisodchilari Dj. Lo
(XVIII) va G. Makleod (XIX) hisoblanadilar. Bu nazariyaning negizi shuki-kredit
hyech qanday ishlab chiqarish jarayoniga bog`liq emas va u iqtisodiyotda xal
qiluvchi urinni egallaydi. Ular kreditni pul va boyliklar bilan bir qatorga
qo`yadilar. Kapitalni yaratish nazariyasining asl manosi bo`yicha banklar kreditni
berish orqali kapital yaratadilar, kredit hajmi banklarning o`zlari ishlab
chiqaradigan kredit siyosatiga bog`liq. Banklar “kredit fabrikasi” degan tushuncha
shu nazariya tarafdorlari tomonidan vujudga keltirilgandir.
Kreditning bu nazariyasining davomchilari bo`lib, avstraliya profyessori I.
Shumeter, nemis bankiri A. Tan va ingliz iqtisodchilari Dj. M. Keyns va R. Xoutri
hisoblanadi.
Shumeter va Tanlar banklarning kuch- qudratini oshirib yuboradilar, va
hyech qanday chyegarasiz beriladigan kreditlar takror ishlab chiqarish jarayonini
hamda iqtisodiy o`sishning asosiy kapitali bo`lib hisoblanadilar deb qaraydilar.
Shunga ko`ra bu qarashlar kreditning “ekspaitsion kredit nazariyasi” nomi bilan
olamga mashxurdir. Ushbu nazariya orqali iqtisodchilar mamlakatdagi inflatsiyani
oqlamokchi bo`ladilar.
27
Biroq kreditning bu nazariya bo`yicha davomchisi bo`lgan
Dj.
Keyns o`zida kerakli bo`lgan qarashlardan yaxshi (ijobiy) tomonlarini olgan holda
kreditni iqtisodiyotni tartibga solish vositasi deb qaraydi va isbotlab beradi. Chunki
banklar tomonidan kreditlash iqtisodiyot talabiga asosan berilishi, talab oshsa taklif
ham oshishi mumkinligini etirof etadi.
Qisqa hulosalar.
Krеdit tovar – pul bozor munosabatlari mavjud sharoitidagi takror ishlab
chiqarish krеdit munosabatlari vujudga kеlishining tabiiy asosi hisoblanadi.
Krеdit – bu vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larni ma'lum muddatga, haq
to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib bеrish yuzasidan kеlib chiqqan
iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Krеdit munosabatlari iqtisodiyotda mavjud aniq uslubiy asoslarga tayanadi.
Uning asosiy elеmеntlari bo`lgan ssuda kapitali bozori opеratsiyalari ma'lum
tamoeillar asosida olib boriladi.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Krеdit nima?
2.
Krеditning mohiyati.
3.
Krеditning zarurligi.
4.
Krеdit funktsiyalari.
5.
Krеdit ittifoqlari.
6.
Krеditning muddatliligi.
7.
Krеditning ta'minlanganligi.
8.
Tijorat krеdit.
9.
Ippotеka krеditi.
10. Xususiy krеdit nima?
Asosiy adabiyotlar
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.:Экономика, 2004.– 375 c.
28
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
29
III – BOB. MOLIYA VA MOLIYA TIZIMI.
3.1. Moliya mohiyati va funksiyalari
Ishlab chiqarish jarayonining evolyutsion tarixiy taraqqiyoti natijasida
obektiv iqtisodiy kategoriya sifatida dastlabki moliyaviy munosabatlar ham
shakllana boshladi.
Moliya tushunchasining mazmuni “pul to`lovi”, “daromad” “to`lov” degan
polisemantik xarakterdagi manolarga ega bo`lib dastlab XIII-XV asrlarda italiyada
paydo bo`lgan.
Moliya dastlab har qanday pul to`lovlarini anglatgan bo`lib, keyinchalik bu
tushuncha iqtisodiy subektlar o`rtasidagi pul munosabatlari tizimining muhim
elementlaridan biriga aylanib qoldi.
Ammo har qanday pul munosabatlari tizimi ham moliyaviy munosabatlar
hisoblanmaydi.
Moliya davlat va boshqa iqtisodiy subektlar o`rtasida turli xil ko`rinishdagi
pul fondlarini shakllantirish bilan bog`liq pul munosabatlari tizimidir.
Moliyaning moddiy asosini pul aylanishi tashkil qiladi.
Pul aylanishining 2 xil turi mavjud:
1.
Naqd pul aylanmasi;
2.
Naqd pulsiz aylanmalar.
Moliyaning xarakterli belgilari quyidagilardan iborat:
1.
Pul munosabatlari xarakteridan iborat.
2.
Taqsimlash xarakteridan iborat.
3.
Fondli xarakterdan iborat.
Moliyaning
mavjudligi
tovar-pul
munosabatlari
qonunlarining amal qilishi bilan belgilanadi.
1.
Davlatlarning paydo bo`lishi.
2.
Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi;
3.
Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi;
30
va
qiymat
chizma -2.
Moliyaning xarakterli belgilari.
Pul munosabatlari
Taqsimlash xarakteri:
Fondli xarakteri:
xarakteri:
1.Birlamchi taqsimlash
1.Markazlashtirilgan pul
1.Yaratilgan
(Ish
haqi
fondini
fondlar (Davlat budjeti,
qiymatni
shakllantirish,
foydani
budjetdan tashqari fondlar)
bilan
shakllantirish
va
2.Markazlashtirilmagan
pul
boshqalar).
pul fondlar (korxonalarda
munosabatlar
2.Qayta taqsimlash (ish
shakllantiriladigan moddiy
2. Turli xil pul
haqini
fondini
rag`batlantirish, istemol va
fondlarini
taqsimlash,
foydani
boshqa fondlar.).
shakllantirish bilan
taqsimlash, soliqlar).
taqsimlash
bog`liq
bog`liq
pul
munosabatlari.
Manba: Rodionova V.M.: Infra, - 2002.
Davlatning iqtisodiy roli va funksiyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni
tartibga solishning moliyaviy siyosatini va moliyaviy usullarini aniqlab beradi.
Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo`ladi.
Funksiya obekt ichki mohiyatining konkret shaklini namoyon bo`lish
jarayonidir.
Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi olimlarning o`rtasida qatori
bahsli holatlar mavjud.
Bir qator taniqli moliyachilar moliyaning 3ta funksiyasi mavjudligini etirof
etishadi.
A.M. Birman moliyaning quyidagi funksiyalari mavjudligini etirof etadi:
1.
Xo`jalik yuritish jarayonini pul mablag`lari bilan taminlash;
2.
Nazorat
3.
Taqsimlash.
31
A.M. Aleksandrov va E.A. Voznesenskiy tasdiqlaydiki moliya quyidagi
funksiyalarni bajaradi:
1.
Pul fondlarini shakllantirish.
2.
Shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish
3.
Nazorat.
I.T. Balabanovning fikriga ko`ra bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning
taqsimlash funksiyasi o`zining mazmunini yo`qotadi.
Iqtisodchi V.M. Rodionovaning fikriga ko`ra moliya taqsimlash va nazorat
funksiyalarni bajaradi.
Hozirgi sharoitda O`zbekistonlik iqtisodchi olimlar moliyaning taqsimlash
va nazorat qilish funksiyalarini bajarishini etirof etishadi.
Moliyaning nazorat funksiyasi- bu obektiv amal qiluvchi pul munosabatlari
jarayonlarini nazorat qilishdir.
Moliyaviy nazorat o`tkazuvchi subektlar nuqtai nazaridan moliyaviy nazorat
quyidagi turlarga ajratiladi:
chizma - 3
Moliyaviy nazoratning turlari
Umumdavlat
Vaqolatli
Ichki
moliyaviy
moliyaviy nazorat nazorati
nazorati
(Vazirlikning
(Davlat
nazorat
xo`jalik
moliyaviy Jamoatchi-lik
(korxonalarning moliyaviy
moliyaviy xizmat organlari nazorati(alohida
taftish tomonidan amalga oshiriladi. jismoniy
moliyaviy
nazorat (Audit
nazorati,
hokimiyati va bo`limlri
Ularning
boshqaruvi
tomonidan
korxonaning ishlab chiqarish tomonidan
iqtisodiy
tomonidan
amalga oshiriladi)
moliyaviy
agyentlari.)
amalga
funksiyasi shaxslar
Mustaqil
faoliyatini amalga
tekshirish hisoblanadi.).
oshiriladi gan
nazorat).
32
oshiriladi)
manffatdor-lar
Moliyaning boshqa qiymat kategoriyalari: pul, kredit, mehnatga to`lovlar
fondi, baho va boshqalardan farqli tomoni uni davlatlarni amal qilishi bilan
bevosita bog`likligi hisoblanadi.
3.2. Moliya tizimi va uning asosiy bo`g`inlari
Moliya tizimi- moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o`z ichiga olib,
har qaysi sohalar pul mablag`lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Moliya tizimining asosiy funksiyalari quyidagilardan iboratdir:
1.
Rejalashtirish funksiyasi.
2.
Tashkillashtirish funksiyasi.
3.
Rag`batlantirish funksiyasi.
4.
Nazorat
chizma -4
Moliya tizimining funksiyalari.
Rejalashtirish
Tashkillashtirish
Maqsadlarni shakllantirish Budjet
va
uni
oshirishning
imkoniyatlarini
Rag`batlantirish
kurilishi,
amalga tasniflanishi,
budjet Pul
mablag`larga O`rnatilgan
tasdiqlash, ehtiyojni
hisobga maqsadlarga
moliyaviy ijro etish, vakolatli kredit olgan
aniqlash organlarini
bilan bog`liq tadbirlar.
mahalliy
va
Nazorat
holda erishishni
aniqlash, moliyaviy
solishtirish
respublika faoliyatga
tasir uchun olingan
organlarining
budjet etuvchi
omillar natijalarni
vakolatlari va huquqlarini talkin qilinadi.
baholash
chyegaralashni o`z ichiga
meyorlarni
oladi.
ishlab
chiqiladi.
Manba: Rodionova V.M. M.: Infra – 2002.
33
va
Davlatning moliya tizimi quyidagi bo`g`inlardan tashkil topgan:
chizma -5
Moliya tizimi.
Umumdavlat moliyasi.
Xo`jalik subektlari moliyasi.
Davlat budjeti
Tijorat asosida faoliyat yurituvchi
korxonalar
Budjetdan tashqari fondlar
Notijorat asosida faoliyat yurituvchi
korxonalar
Davlat krediti
Davlat korxonalari moliyasi.
Manba: Finans. Drobozina L. M.: Finans I statistika – 2003.
Moliya
tizimining
bug`inlarga
ajratilishi
har
qaysi
bo`g`inlarning
vazifalaridan kelib chiqadi.
Aksariyat iqtisodchilar tomonidan sug`urta munosabatlari moliya tizimining
asosiy bo`g`inlari sifatida ko`rib o`tiladi.
Sug`urta munosabatlari- unda qatnashuvchi subektlar o`rtasidagi xo`jalik
subektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi ehtimolli zararlarni
qoplash yoki sug`urta holatlarini sodir bo`lishi oqibatlari bilan bog`lik uy
xo`jaliklari yo`qotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan sug`urta fondiga
maqsadli badallar hisobiga alohida pul fondlarini shakllantirish bo`yicha qayta
taqsimlash munosabatlari majmuasidir.
3.3. Davlatning moliyaviy siyosati
Davlat har qanday o`zining vazifalari bo`yicha aniq maqsadlarga erishish
uchun moliyadan foydalanadi. O`rnatilgan maqsadlarni amalga oshirishda
moliyaviy siyosat muhim rol o`ynaydi. Moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va uni
amalda qo`llash jarayonida o`rnatilgan vazifalarni amalga oshirish shart sharoitlari
taminlanadi. Ular iqtisodiy manfaatga tasir qilishning faol quroli sifatida ishtirok
34
etadi. Moliyaviy siyosat ko`p qirralidir. U quyidagi muhim bug`inlarni o`z ichiga
oladi:
1.
Moliyaning rivojlanishini ilmiy asoslangan kontsyeptsiyalarini
ishlab chiqish.
2.
Istiqboldagi va joriy davrda moliyadan foydalanishning asosiy
yo`nalishlarini aniqlash.
3.
Amaliy faoliyatlarni muvofiqlashtirish.
Ushbu
yo`nalishlarga
asoslangan
holda
moliyaviy
siyosat
davlat
iqtisodiyotiga va moliyaviy holatiga teskari tasir etadi. Bu tasir turlicha bo`lishi
mumkin;
Davlatning iqtisodiy jihatdan qanchalik kuch qudrati oshsa, shunchalik
moliyaviy mablag`larni o`z qo`lida mujjassamlashga imkon beradi, bu esa o`z
navbatida iqtisodiy konyukturaga faol tasir ko`rsatishga imkon beradi.
Moliyaviy siyosat o`zining davriyligi va xal qiluvchi vazifalar tavsifiga
bog`liq holda moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikaga bo`linadi.
Davlatning
moliyaviy
siyosati
makroiqtisodiy
siyosatning
bosh
elementlaridan biri hisoblanadi.
Moliyaviy siyosat quyidagi yo`nalishlarni o`z ichiga oladi:
1)
Soliq siyosati;
2)
Budjet siyosati;
3)
Pul kredit siyosati;
4)
Institutsional o`zgarishlar;
5)
Investitsiya siyosati;
6)
Ijtimoiy siyosat.
Moliyaviy siyosatni tatbiq qilish uchun quyidagilar zarur hisoblanadi;
- Ijtimoiy tanglik kamaytirilishi lozim.
- Davlat moliyasini sog`lomlashtirish lozim;
- Bank tizimini meyor bo`yicha ishlash imkoniyatlarini shakllantirish lozim;
-Tovar va pul oqimlarini tenglashtirish lozim;
35
-hududlarning moliyaviy iqtisodiy mustaqilligini yagona boshqaruv tizimi
asosida oqilona taminlash lozim.
Moliya siyosatini amalga oshirish va uni hayotga unumli tadbik etish uchun
moliya mexanizmi ishlatiladi. U o`z navbatida jamiyat tomonidan iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishni taminlash uchun ishlatilayotgan moliyaviy munosabatlarni
yig`indisidan tashkil topadi.
Moliyaviy siyosatning asosiy tarkibiy qismi bo`lib, davlatning moliya
sohasidagi barcha faoliyatini amalga oshishiga sabab bo`ladigan moliyaviy
mexanizmni
belgilash
hisoblanadi.
Moliyaviy
mexanizm
moliyaviy
munosabatlarni tashkil etishning davlat tomonidan belgilangan shakllari, turli va
usullarini o`z ichiga oladi.
Moliyaviy ko`rsatkichlar-bu korxona faoliyatini har tomonlama tariflashga,
pul fondlarini va jamg`armalarni yaratish va sarflashni tariflaydigan rejali,
hisobotda va hisob- kitobda ishlatiladigan ko`rsatkichlar.
Moliyaviy rejalashtirish va moliyaviy prognozlashtirish-xo`jalik rejasini bir
qismi va moliya mexanizmining asosiy qismi bo`lib, pul mablag`larini yaratish,
taqsimlash va qayta taqsimlash hamda foydalanishni rejali ravishda boshqarishdir.
Moliyani boshqarish- kuyilgan maqsadlarga erishish uchun obektga
moliyaviy tasir qilish usullari va shakllari yig`indisidir.
Moliyaviy zahiralar deb, kutilmagan xodisalar va maxsus ehtiyojlarni
taminlash uchun davlat boshqarish organlarida, korxonalarda yigiladigan pul
mablag`lariga aytiladi.
3.4. Davlat budjet tizimi
Budjetning kelib chiqishini ana shu sababdan davlatning paydo bo`lishi bilan
birga bog`lashadi. Ijtimoiy formatsiyalarning o`zgarishi, ularning rivojlanishi va
inqirozi, davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi, o`zaro urushlar va nizolar,
tabiiy xodisa va vokealarga boy bo`lgan sayyoramiz tarixida budjet ham turli xil
ko`rinishlarda, yo`nalishlarda, turlicha yondashuvlar asosida mavjud bo`lgan va
xozirda ham mavjud kamda rivojlanib bormokda.
36
“Budjet” so`zi ingliz tilidan kelib chiqqan bo`lib, “g`azna”degan manoni
bildiradi.3 Rossiyada davlat daromadlari va harajatlari to`grisidagi malumotlar
dastlab 1654 yili elon qilingan, yani o`sha paytdagi Rossiya davlatida o`tkazilgan
pul islohotlari shuni taqozo qilgan. 1812 yildan boshlab esa har yili elon
qilinadigan bo`lgan, dastlabki budjet malumotlari nixoyatda sir saqlangan.
Budjetning rasmiy ravishda o`rnatilishi XVIII asrning 2-yarmida Frantsiyadagi
burjua revolyutsiyasidan keyin amalga oshirilgan. XIX asrning 2-yarmida Yevropa
mamlakatlarida budjet kategoriyasidan foydalanila boshlandi.
Budjet so`zi g`azna manosini bildirar ekan, uning mohiyati ham davlatning
ko`lida markazlashtirilgan pul jamg`armalarining tashkil etilishi va davlatning
siyosatini amalga oshirish bilan bog`liq harajatlar yuzasidan pul munosabatlarini
bildiradi. Davlat budjeti moliya tizimi hamda davlat moliya bo`g`ining asosiy
qismidir.
Budjetning mohiyati ham davlatning ko`lida markazlashtirilgan pul
jamg`armalarining tashkil etilishi va davlatning itimoiy iqtisodiy siyosatini amalga
oshirish bilan bog`liq harajatlarni moliyalashtirish uchun kengaytirilgan ijtimoiy
takror ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qushilgan qiymatni bir qismi hisobiga
markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish bilan bog`liq pul munosabatlarini
bildiradi.
Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyati
iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi.
Budjet- murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Chunki uning moddiy
asosini kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi.
Budjet munosabatlari davlat bilan xo`jalik subektlari hamda aholi o`rtasidagi
qiymat taqsimlanish jarayonida paydo bo`luvchi moliyaviy munosabalardir.
Budjet munosabatlari obektiv xarakter kasb etadi. Chunki budjet davlat va
unga tegishli funksiyalarni amalga oshirish uchun zaruriy moddiy- moliyaviy baza
shakllantirilishi uchun obektiv zarurdir. Budjet munosabatlari- jamiyat iqtisodiy
3 V. Romanovskiy “Budjetnaya sistema RF”, izd. “Yuraut”, Moskva 1999.
37
tizimining elementidir. Iqtisodiy kategoriya sifatida budjet munosabatlari moliviy
munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Prof. V. Romanovskiy: budjet- moliya tizimining markaziy bo`g`ini
hisoblanadi. Shuning uchun u moliyaning o`ziga hos sifat belgilarini o`zida aks
ettiradi-
deb
takidlaydi.
SHuningdek,
muallif
“Moliya”
va
“Budjet”
kategoriyalariga quyidagicha tarif beradi “Moliya - markazlashtirilgan davlat pul
fondlarini
shakllantirish
va
foydalanish
jarayonlaridagi
impyerativ
pul
munosabatlari tizimidir; Budjet - budjet fondini shakllantirish va undan
foydalanish bilan bog`liq impyerativ pul munosabatlari tizimidir” 4.
Budjet asosiy moliyaviy reja sifatida quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi:
-budjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va
ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo`nalishlarini to`la kamrab oladi;
-budjet boshqa turdagi moliyaviy rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi
vazifani bajaradi.
Davlat budjeti orqali milliy daromadning bir qismini taqsimlanishi jamiyat
ijtimoiy hayotining ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari tarmoqlari
o`rtasida mablag`larni taqsimlash yo`li bilan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
va jamiyatning boshqa yalpi ehtiyojlarini kondirish uchun markazlashtirilgan pul
mablag`lari fondini shakllantirish zarurati bilan bog`liqdir.
3.5. Budjetlararo munosabatlar tizimi
Budjet tuzilishi mamlakatning davlat budjeti va budjet tizimini, uning ayrim
bo`ginlari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tashkil qilishni, budjet tizimiga
kiradigan budjetlar faoliyatining xuquqiy asoslarini, budjetlar tarkibi va
to`zilmasini, budjet mablag`larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va
boshqalarni belgilab beradi.
4
V. Romanovskiy “Budjetnaya sistema RF”, izd. “Yuraut”, Moskva 1999.
38
Budjet tuzilishining tarkibiy qismi budjet tizimi hisoblanadi. Budjet
tuzilishining asosini mamlakatning davlat tuzilish shakli, amaldagi asosiy qonuniy
akt, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonlari hisoblanadi.
Mamlakatning mamuriy
tuzilishi ham budjet tizimining asosini tashkil
qiladi.
Budjet tizimi- turli darajadagi budjetlar va budjet mablag`larini oluvchilar
yig`indisini, budjetlarni tashkil etish va to`zish tamoyillarini, budjet jarayonida
ular o`rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mablag`lari oluvchilar
o`rtasida vujudga keladigan o`zaro munosabatlarni ifoda etadi.
Respublikamizda davlat budjeti qurilishi boshqarishning mamuriy va bozor
mexanizmlarini
qo`shilgan
holatida
amal
qilmoqda.
Albatta,
mustaqil
Respublikamizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar sharoitida boshqarishning
bozor usullariga mos keluvchi budjet qurilishini tez va mukammal shakllantirish
qiyin kechishi tabiiydir. SHuning uchun budjet tizimidagi islohotlar ham
bosqichma bosqich iqtisodiy islohotlarning bosh kontsyeptsiyasiga muvofiq
ravishda amalga oshirilmoqda.
Budjet qurilishi esa budjet tizimini tashkil qilish va uning tuzilish
printsiplarini o`zida aks ettirib, turli darajadagi hokimiyat organlarining budjet
xuquqlari va vaqolatlari, daromad va harajatlarni budjet tizimi bo`g`inlari o`rtasida
taqsimlash printsiplarini aniqlanishida muhim ahamiyatga egadir.
Budjet qurilishi 3 asosiy elementni o`z ichiga oladi:
1.
Mamlakatning budjet tizimi.
2.
Turli darajadagi hokimiyat organlarining budjet xuquqlari.
3.
Budjet tizimi bo`g`inlari o`rtasida daromad va harajatlarni
taqsimlanish printsiplari5.
Budjet qurilishining mazkur usulda yoritilish budjet qurilish moliyaviy
kategoriyasining zamonaviy mazmunini to`lakonli ravishda o`zida aks ettiradi.
5 V.M. Rodionova Sovremennie trebovaniya k byudjetnomu zakonodatelstvu.-Finans,1998, №7, 11б.
39
Budjetning qurilishini davlatlarning siyosiy hokimiyat tuzilmasiga bog`liq
holda 3 asosiy guruhga ajratishimiz mumkin:
1.
Unitar mamlakatlar.
2.
Federativ mamlakatlar.
3.
Konfederativ mamlakatlar.
chizma -6
O`zbekiston Respublikasi budjet tizimi
O`zbekiston Respublikasining konsolidallashgan davlat
budjeti
Respublika budjeti
Qoraqalpog`iston Respublikasi va mahalliy
budjetlar
Respublika
Budjetdan
Qoraqal
Viloyatlar
Toshkent
budjeti
tashqari
pog`iston
budjeti
shahar
ijtimoiy
Respublikasi
fondlar
budjeti
budjeti
Shahar va tumanlar budjetlari
Budjet tizimining yuqoridagi tuzilishga qarab daromad vakolatlari va
harajatlar majburiyatlari ham taqsimlanadi.
O`zbekiston Respublikasi budjet tizimi tuzilishining asosiy tamoyillari:
- budjet tasnifi tizimi, hisob-budjet xujjatlari va budjet jarayoni
tuzilishining yagonaligi;
- budjet
tuzilishining
O`zbekiston
Respublikasi
tuzilishiga muvofiqligi;
- turli darajadagi budjetlarning o`zaro bog`liqligi;
- davlat budjetining balansliligi;
40
mamuriy-hududiy
- davlat daromadlarining manbalar bo`yicha va harajatlarini yo`nalishlari
(moddalari) bo`yicha rejalashtirish;
- davlat budjeti harajatlarini budjetdan ajratiladigan tasdiqlangan mablag`
doirasida sarflash;
- barcha darajadagi budjetlarning mustaqilligi.
Barcha darajadagi budjetlarni shakllantirish, ko`rib chiqish, qabul qilish va
ularning ijrosi hisobini yuritish O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasi –
so`mda amalga oshiriladi.
Budjet tizimini boshqarishni O`zbekiston Respublikasi budjet tizimi
tuzilishining asosiy tamoyillariga muvofiq moliya organlari va bank muassasalari
amalga oshiradilar.
Budjet tasnifi – Davlat budjeti to`zilmasiga kiruvchi budjetlar daromadlari
va harajatlarini, shuningdek, uning taqchilligini moliyalashtirish manbalarini
guruhlashdir.
Budjetni
rejalashtirish
-
davlatning
moliya
siyosati
talablariga
muvofiqlashtirilgan moliyaviy rejalashtirishning muhim tarkibiy qismini tashkil
qiladi.
Bunday rejalashtirishning iqtisodiy vazifasi turli darajadagi budjetlar va
nobudjet jamg`armalarini to`zish va ijrosi jarayonida mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning umummilliy dasturlari asosida ijtimoiy mahsulot va milliy
daromad qiymatini moliyaviy tizim bo`ginlari o`rtasida markazlashtirilgan
rejalashtirishdan iboratdir.
Qisqa hulosalar.
Moliya tushunchasining mazmuni “pul to`lovi”, “daromad”, “to`lov” dеgan
polisеmantik haraktеrdagi ma'nolarga ega.
Moliya tizimi- moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o`z ichiga olib, har
kaysi sohalar pul mablag`lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
41
Byudjеt tizimi- turli darajadagi byudjеtlar va byudjеt mablag`larini oluvchilar
yig`indisini, byudjеtlarni tashkil etish va tuzish tamoyillarini, byudjеt jarayonida
ular o`rtasida, shuningdеk, byudjеtlar hamda byudjеt mablag`lari oluvchilar
o`rtasida vujudga kеladigan o`zaro munosabatlarni ifoda etadi.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Moliya nima?
2.
Moliyaning funktsiyalari.
3.
Rеjalashtirish funktsiyasi nima?
4.
Tashkillashtirish funktsiyasi nima?
5.
Rag`batlantirish funktsiyasi nima?
6.
Nazorat funktsiyasi nima?
7.
Davlatning moliyaviy siyosati nima?
8.
Davlat qarzi va uni boshqarish
9.
Byudjеt tizimi nima?
10. Byudjеtlararo munosabatlar qanday tashkil etiladi?
Asosiy adabiyotlar
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
42
IV – BOB. KORXONA VA TASHKILOTLAR MOLIYASI
4.1. Korxona moliyasini tashkil qilish asoslari va tamoyillari
Moliya iqtisodiy kategoriya sifatida jamiyat miqyosida yaratilgan milliy
daromadni taqismlash va qayta taqsimlash, pul fondlarini shakllantirish va
shakllantirilgan
pul
fondlaridan
foydalanish
bilan
bog`liq
bo`lgan
pul
munosabatlarni anglatib ikki yirik sohaga: davlat moliyasi va korxonalar
moliyasiga bo`linadi. Davlat moliyasining bosh markazida jamiyat azolari
tomonidan yaratilgan milliy daromadni taqsimlanish jarayoni turadigan bo`lsa,
korxonalar moliyasining markazida sotuvdan tushgan tushum turadi.
Moliya taqsimlanish munosabatlarini o`zida aks ettirishi bilan ijtimoiy takror
ishlab chiqarish jarayonining hamma bosqichlarida ishtirok etadi. Korxonalar
moliyasining mavjudligi tovar – pul munosabatlarining mavjudligi va qiymat
qonunining amal qilishi bilan belgilanadi.
Moliya iqtisodiy munosabatlar hisoblanib pul aylanishi vositasida amalga
oshiriladi. Bu moliyaning pul munosabatlaridan iborat xususiyatli belgisi
hisoblanadi.
Tovarlar sotuvi natijasida olingan pul tushumlarining taqsimlanishi
natijasida korxonalarda turli xo`jalik subektlari bilan o`zaro moliyaviy
munosabatlar yuzaga keladi. Bunday moliyaviy munosabatlar yaratilgan
tovarlarning qiymati nuqtai nazaridan o`zaro unda ishtirok etuvchilar o`rtasidagi
taqsimot munosabatlari yuzasidan sodir bo`ladi.
Har
qanday
pul
munosabatlari
ham
moliyaviy
munosabatlar
hisoblanavermaydi. Moliyaviy munosabatlarning yagona o`ziga hos belgilari,
ularning yaratilgan qiymatni taqsimlash xususiyati bilan belgilanadi. Tovarlar
sotuvidan tushgan tushum taqsimlanishi natijasida vujudga keladigan moliyaviy
munosabatlar qatoriga quyidagilar kiritiladi:
-Sotuvdan tushumga ega bo`lgan korxonalar va hamma turdagi budjetga
to`lovlar;
43
-
Korxonalar bilan budjetdan tashqari pul fondlari o`rtasidagi o`zaro
pul munosabatlari;
-
Korxonalar bilan banklar o`rtasidagi kredit foizlarini qaytarish
bilan bog`liq pul munosabatlar;
-
Korxonalar o`rtasidagi xom ashyo sotib olish, yoqilg`i va boshqa
moddiy mahsulot sotib olish jarayonidagi pul munosabatlar va boshqalar;
-
Korxonalar bilan sug`urta tashkilotlari o`rtasidagi sug`urta fondini
tashkil qilish va undan foydalanish bilan bog`liq pul munosabatlar;
-
Boshqa korxonalar fondli qiymatliklariga investitsiya qilish
natijasida olingan dividendlar va foizlar olish bilan bog`liq pul munosabatlar;
Modomiki, hozirgi iqtisodiy islohotlarni asosiy yo`nalishi mahsulot ishlab
chiqarishning ekstensiv yo`lini emas balki intensiv yo`nalishlarini istiqbolli
yo`nalishlar sifatida ko`rsatib beradi. Bunday sharoitda mahsulot sotuvi, bajarilgan
ishlar va ko`rsatilgan xizmatlardan tushgan tushum miqdorining ortganligini
moliyaviy samaradorligini baholash uchun uning taqsimlanishi yo`nalishlarida pul
oqimlarini baholashni lozimligini ko`rsatadi.
Xo`jalik
yurituvchi
subektlar
iqtisodiy
faoliyatining
mustahkamligi
moliyaviy mablag`larni tashkil etish va moliyaviy resurslarni harakatini samarali
tashkil etish orqali erishiladi. Moliyaviy mablag`larni shakllanishi va ishlatilishi
mexanizmi ularning mohiyatini tushunishni, amaliyotda moliyaviy menejement
uslublari va ko`rsatmalaridan, shu jumladan moliyaviy tahlil va rejalashtirish
kabilardan foydalanishni talab etadi.
Moliyaviy mablag`lar tashkil topish shakllari va usullari (daromadlar va
tushumlar) ulardan foydalanish shakllari va usullari (pul mablag`lari fondlari)
singari korxonalar moliyaviy mablag`lari o`sishi uchun bir xilda muhim
ahamiyatga
ega
biroq,
pul
mablag`lari
fondlari
moliyaviy
mablag`lar
ishlatilishining yagona yo`nalishi emasdir. Ularning bir qismi mazkur fondlar
doiraviy aylanishining uzluksizligini taminlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari,
44
moliyaviy mablag`lar butunlay ishlatilmasligi yoki fondlar tashkil kilmasdan ham
ishlatilishi mumkin.
Korxonalar moliyaviy mablag`larini faqat qiymat kategoriyasi sifatida
tushunish samarali tadbirkorlik faoliyati uchun ularni ahamiyatini to`la aks
ettirmaydi. Shunga ko`ra, korxonalar moliyaviy mablag`lari mazmunini ularning
o`z majburiyatlri bo`yicha vaqtida hisob-kitob qilishlariga hamda takror ishlab
chiqarishni tashkil etishga imkon beruvchi pul mablag`larining yig`indisi sifatida
tushunish mumkin.
Moliyaviy mablag`larning dastlabki shakllanishi korxona tasischilari
tomonidan uning ustav fondi tashkil etilayotgan vaqtga to`g`ri keladi. Korxona
ustav fondining tashkil topishi manbaiga xo`jalik yuritishning tashkiliy huquqiy
shakllariga ko`ra quyidagilar kiradi:
-Shaxsiy jamg`armalar (xususiy korxona uchun);
-Hissadorlik kapitali;
-Shirkatlar yoki masuliyati chyeklangan jamiyatlar azolarining pay badallari;
-Budjet mablag`lari uzoq muddatli kredit.
Moliyaviy mablag`larning ishlatilishi qator yo`nalishlar bo`yicha olib
boriladiki ularning asosiylari quyidagilar:
-Moliya-bank tizimi muassasalariga to`lovlar (soliq va to`lovlar, kredit
uchun foiz to`lovlar, kreditning qaytarilishi, sug`urta to`lovlari va x.k.);
Korxona o`z mablag`larining ishlab chiqarishni kengaytirish texnik qayta
kurollantirish bilan bog`liq holda kapital harajatlarga investitsiya qilinishi
-mablag`larning qimmatbaho qog`ozlarga investitsiya qilinishi;
-moddiy rag`batlantirish va sotsial - madaniy maqsadlar uchun fondlarni
tashkil etilishi;
-hayriya exson maqsadlari va boshqalar.
Moliyaviy mablag`lar bu davlat va xo`jalik yurituvchi subektlar qo`lida
tashkil topuvchi pul daromadlari, jamg`armalar va tushumlardir.
45
Moliyaviy mablag`larning dastlabki shakllanishi ustav fondi hisobiga
amalga oshiriladi. Ixtiyoriy xo`jalik yurituvchi subektning iqtisodiy shakllanishi
asosiy va aylanma mablag`larini tashkil etish bilan boshlanadi. Va ularni qiymati
ustav fondi miqdorini ko`rsatadi.
Moliyaviy mablag`larning asosiy manbai bo`lib tayyor maxsulotni
sotishdan, xizmatlar ko`rsatish va ishlar bajarilishidan olingan tushum hisoblanadi.
Moliyaviy mablag`lar asosan foyda hisobidan shakllanadi. “Foyda kapital va
ishbilarmonlik qobiliyatini ishga solib akl-idrok bilan ish yuritib, xatarli ishga
tavakkal qo`l urganligi uchun tegadigan moliyaviy mablag` hisoblanadi”.
Qimmatli qog`ozlar bozorini shakllantirish jarayonida moliyaviy mablag`lar
hosil bo`lishini boshqa elementlarning qimmatli qog`ozlari bo`yicha dividendlar va
foizlari, shuningdek qimmatli qog`ozlar bilan o`tkazilgan operatsiyalarda musbat
kurs tafovutiga erishilishi singari yangi manbalari paydo bo`ladi.
Korxona tomonidan amortizatsiyani hisoblash usulini tanlash moliyaviy
resurlar shakllanishi uchun katta ahamiyatga ega bo`ladi. Chunki bu korxonaning
asosiy moliyaviy proportsiyasiga uning sof foydasiga va pul muomalasiga,
mablag` bilan taminlashning ichki tuzilishiga tasir ko`rsatadi. Amortizatsiya
hisoblash uchun O`zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy andozasini
22-28 chi bandlarida ko`rsatib utilgan.
Bunga ko`ra amortizatsiya hisoblashni quyidagi usullari ajratib ko`rsatiladi.
1) Amortizatsiyani baravar hisoblash usuli.
2) Ishlab chiqarish usuli.
3) Jadaldashtirilgan amortizatsiya usuli.
Amortizatsiyani
baravar
hisoblash
usuli
shundan
iboratki,
asosiy
vositalarning eskirishi ularni foydali ishlatish muddati davomida asosiy vositalar
qiymatidan bir ulushda hisoblab chiqariladi. Shunga muvofiq amortizatsiya
ajratmalarni hisoblab chiqish formulasi kuydagicha:
A=Ak x An/100
Ak- Asosiy vositalar qiymati.
46
An- Amortizatsiya normasi.
Asosiy vositalarning har xil turlariga amortizatsiya hisoblashning har xil
usullarga qo`llanishga yo`l qo`yildi. Bunda asosiy vositalarning bir turiga faqat bir
usul qo`llanishi lozim bo`ladi.
Agarda korxona ishlab chiqarishni kengaytirishi boshqa investorlarning
kapitalsiz amalga oshmasa u aksiya chiqarishga qaror qiladi. O`zbekiston
Respublikasining “Qimmatli qog`ozlar va fond birjasi to`g`risidagi” qonuniga
muvofiq mamlakatimizda aksiyani amalda bo`lishiga ruxsat berilmagan.
Korxona moliyaviy mablag`larning muhim manbalaridan yana biri bu
xo`jalik yurituvchi subektning doimiy ixtiyorida bo`ladigan kreditorlik qarzlarida
ular asosan quyidagilardir: ish haqi yuzasidan qarzdorlik, mehnatga haq to`lash
fondi bilan bog`liq budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar, kelgusi to`lovlar uchun
rezyervlar va boshqalar kutilayotgan to`lovlar uchun rezyervlar ishchilarning
mehnat
tatillarini
taminlash
yoki
moliyalashtirish
uchun
muljanlangan
mablag`larni to`lash orqali shakllantiriladi.
Korxona moliyaviy mablag`lari moliya-bank tizimi tashkilotlari oldidagi
moliyaviy majburiyatlarni bajarish uchun ham ishlatiladi. Bularga: budjetga soliqli
to`lovlar, kreditlardan foydalanganlik uchun bank foizlari, avval olingan ssudalarni
to`lanishi, sug`urta harajatlari va boshqalar kiradi. Xozirda bozor iqtisodiyoti
asosidagi iqtisodiy tizim korxonalari o`z faoliyatlari hamda mol-mulkini sug`urta
qilishni zarur qilib kuymokda.
4.2. Moliyaviy hisobot-xo`jalik subektlari to`g`risida malumot olishning
manbai sifatida
Korxonalar moliyaviy-xujalik faoliyatining axborotlar ta'minoti murakkab
strukturaga ega bulib turli xil omillar: boshkarish darajasi, axborotlarning maksadli
bеlgilanishi, foydalanuvchilar tarkibi va kator boshka omillar bilan aniklanadi.
Korxonalarda
moliyaviy
faoliyatning
axborotlar
ta'minotining
asoslarini
buxgaltеriya xisoboti ma'lumotlari tashkil kiladi. Bozor iktisodiyoti sharoitida
buxgaltеriya xisoboti xizmati tarkibiga xujalik faoliyati ma'lumotlarini kayd kilish
47
moliyaviy xisob kitob ishlarini yuritish va korxonaning moliyaviy xujalik faoliyati
samaradorligini baxolash ishlari uchun zaruriy ma'lumotlar bazasi xizmatini xam
bajarishi kabilar kiradi.
Moliyaviy xisobotlar foydalanuvchilarga anik ishbilarmon karorlar kabul
kilish uchun kulay va tushunarli shaklda korxona moliyaviy xolati xakida
umumlashtirilgan axborotlarni ichki va tashki foydalanuvchilarga takdim etish
maksadida moliyaviy xisob ma'lumotlari asosida tuzilgan xisobot shakllarining
majmuasidir.
Bozor iktisodiyoti sharoitida moliyaviy xisobotlar uz navbatida korxonalarni
tashki moliyalashtirishning asosiy manbasi xisoblanuvchi moliyaviy bozorlar va
korxonalar urtasida axborotlar almashuvining asosiy boglovchisi va instrumеnti
xisoblanadi. Shuning uchun xam korxonalarda moliyaviy- boshkaruv karorlarini
kabul kilish va moliyaviy mеnеdjmеntning asosiy axborotlar manbai sifatida
moliyaviy xisobotlar tizimidan kеng foydalaniladi. Moliyaviy xisobotlar bozor
iktisodiyoti sharoitida korxonalar ichki boshkaruv tizimi uchun foydalaniladigan
ishlab
chikarish
xisobi
ma'lumotlarini
umumlashtiradi.
Ishlab
chikarish
ma'lumotlari tashki foydalanuvchilar uchun muljallangan va shu bilan birga tijorat
siri xisoblanadi. Ishlab chikarish va moliyaviy xisob tizimining takomillashgani
korxonalarning boshkaruv strukturasi bilan
bеlgilanadi. Shuni xisobga olish
kеrakki bu struktura univеrsal xisoblanmaydi: xar kaysi korxona uzining faoliyat
xususiyatlari buyicha kuprok samarali boshkarishni tashkil kilishga intiladi. Kichik
korxonalarda ishlab chikarish xisobi va moliyaviy xisob aloxida xizmatlar buyicha
kurib chikilmaydi. Birok funktsional nuktai nazardan ishlab chikarish va moliyaviy
xisoblar
axborotlar zarur bulgan foydalanuvchilar extiyojlari uchun muxim
axamiyat kasb etadi.
Bozor iktisodiyoti sharoitida moliyaviy xisobotlardan foydalanuvchilar
ma'muriy buyrukbozlik tizimidan tubdan fark kiladi. Bozor iktisodiyoti sharoitida
birinchidan, yangi turdagi foydalanuvchilar paydo buladi, ikkinchidan, avvalgi
48
foydalanuvchilardan (masalan, korxona ma'muriyati) farkli ravishda yangi
axborotlarga extiyoj tugiladi.
Korxonalar mеnеjеrlari uchun xisobotlardan foydalanishdagi asosiy manfaat
ishlab chikarish va moliyaviy faoliyat samaradorligini aniklash va shuningdеk
boshkaruv va moliyaviy karorlar kabul kilishni iktisodiy asoslash xisoblanadi.
Mеnеjеrlar uchun asosiy axborotlar manbai sifatida korxonaning ichki xisobotlari
va moliyaviy xisobotlar tizimi xisoblanadi. Chunki xar kanday korxonada samarali
ishlab chikarish munosabatlarini tashkil kilish uchun birinchi navbatda
korxonaning moliyaviy iktisodiy potеntsiali aniklanadi.
Solik organlari korxonalar tulaydigan soliklarning uz vaktida va maksadga
muvofik ravishda undirish jarayonini aniklash uchun xisobotlardan foydalanadi va
uning asosiy axborotlar manbai sifatida moliyaviy xisobotlar, solik xisobotlari va
ichki tеkshiruv ishlarining ma'lumotlari xisoblanadi.
Bozor iktisodiyoti sharoitida mulkchilikning aktsionеrlik turlarini paydo
bulishi
natijasida
xisobotlardan
foydalanuvchilarning
yangi
turlari
ya'ni
aktsionеrlar shakllandi. Aktsionеrlar xisobotlardan asosan tеgishli aktsiyalar
buyicha kurs kiymati istikbollarini aniklash va dividеndlarining istikbollarni
aniklash maksadida foydalanadilar va shuningdеk, axborotlar manbai sifatida
moliyaviy xisobotlardan foydalanadilar.
Krеdit munosabatlarining erkinlashuvi va krеdit bеrish tizimini erkin bozor
mеxanizmlariga asoslanishi natijasida banklar va boshka krеditorlar uchun asosiy
masala olingan krеdit rеsurslaridan karz oluvchilar maksadli foylanayotganligini
aniklash xisoblanadi. Shuning uchun xam krеdit nazorati uchun zaruriy bulgan
ma'lumotlar manbai korxonaning moliyaviy xisobotlari va maxsus ma'lumotlar
xisoblanadi.
Korxonaning kontragеnlari xisoblangan еtkazib bеruvchilari va sotib
oluvchilari xam doimiy ravishda korxona moliyaviy faoliyati bilan kizikadi va
shuning uchun xam еtkazib bеruvchilar tulay olish imkoniyatiga ega buladigan
rеsurslar mavjudligini asoslash va sotib oluvchilar esa maxsulot baxosini
49
asoslanganligini aniklash uchun korxonaning moliyaviy xisobotlaridan axborotlar
manbai sifatida foydalanadilar.
Statistika organlari xam makroiktisodiy kursatkichlarni shakllantirish
maxsulot ishlab chikarish kulamini bashorat kilish maksadida korxonaning statistik
xisobotlari va moliyaviy xisobotlaridan axborotlar manbai sifatida foydalanadilar.
Bozor iktisodiyoti sharoitida moliyaviy xisobotlarni tuzish, korxonalarda
moliyaviy mеnеdjmеntni samarali tashkil kilish instrumеnti sifatida kator
tamoyillarrga asoslanadi.
chizma -7
Moliyaviy xisobotlarni tashkil kilish tamoyillari.
Foydalilik
Moliyaviy
xisobotlar sifatiga
talablar
Moliyaviy
xisobotlar
elеmеntlari
Aktiv
Xisobotlarda
ma'lumotlarni
xisobga olish
tamoyllari
Passiv
Urinlilik
Informatsiyalar
xisobi tamoyili
Tushunarliligi
Solishtirilishi
Daromad
Ishonchliligi
Foyda
Xarajat
Chеgaralovchi
tamoyillar
Zarar
Xisobotlarda takdim etiladigan axborotlar ularni ukish va tushunish
foydalanuvchilar uchun kulay bulishi lozim. Axborotlarni foydaliligi dеganda
manfaatdor shaxslar va tashkilotlar tomonidan ishbilarmon karorlar kabul kilish
uchun ulardan foydalanish imkoniyatlari xisoblanadi. Xar kanday moliyaviy
informatsiyalar foydali bulishi uchun u tеgishli mеzonlarga javob bеradigan bulishi
lozim. Ayniksa korxonalar boshkaruv tizimi uchun zaruriy axborotlar moliyaviy
karor kabul kilish va moliyaviy rеjalashtirish uchun samarali manba bulishi lozim.
T.Balabanov «Moliyaviy mеnеdjmеnt uzining xar kanday karorlarida iktisodiy
muloxaza va fikrlar asosida boshkaradi va xar doim umumiy olingan axborotlar
50
asosida moliyaviy- boshkaruv karor kabul kilishni amalga oshirish bilan axborotlar
okimiga tayanadi» dеb ta'kidlaydi. Moliyaviy mеnеjmеntning axborotlar manbai
sifatida asosan korxonalarda moliyaviy xisob tizimlari xisoblanadi.
Moliyaviy xisobotlar sifatiga nisbatan talab nuktai nazaridan uning asosiy
printsiplaridan biri urinli bulishi xisoblanadi, ya'ni moliyaviy xisobotlardan
olinadigan axborotlar ma'lum axamiyatga ega va undan foydalanuvchilar
tomonidan kabul kilinayotgan karorlar uchun sеzilarli ta'sir kursatadi. Axborotlar
utgan davr, joriy va kеlgusi
davr karorlari buyicha olingan natijalar asosida
istikbolli bashoratlarni ishlab chikishda urinli bulishi xisoblanadi. Urinlilik yana
foydalanuvchilar tomonidan kеrakli moliyaviy xaraktеrdagi axborotlarni yangiligi
biln xam bеlgilanadi.
Moliyaviy xisobotlarning xakkoniylik printsipi. Moliyaviy xisobotlar xujalik
xayotining vokеalarini anik ursatishi lozim. Shundagina bunday xisobotlardan
axborotlar manbai sifatida
foydalanuvchilar tomonidan kabul kilinadigan
boshkaruv- moliyaviy karolrlar uzining samarasini bеrishi mumkin.
Nеytrallik printsipi. Moliyaviy xisobotlar ma'lum turdagi xisobotlardan
foydalanuvchilar
manffatlarini
kondirish
uchun
samarali
bulishi
lozim
emas.Moliyaviy xisobotlar axborotlar manbai sifatida foydalanuvchilarning
xammasi uchun bir xilda bulishi lozim.
Tushunarlilik printsipi. Moliyaviy xisobotlar xar kanday foydalanuvchilar
uchun tushunarli va sodda bulishi lozim.
Takkoslanish printsipi ma'lum korxona tomonidan shakllantiriladigan
moliyaviy xisobotlar kullaniladigan buxgaltеriya xisoboti usullari kеtma kеtligini
saklashi lozim xamda korxona faoliyatining bir nеcha xisobot davrlari
axborotlarini solishtirish imkoniyati ta'minlanishi lozim.
Xar
kanday
axborotlar
birligi
xisobning
anik
printsiplari
asosida
shakllantirilganligidan kеlib chikib moliyaviy xisobotlarda aks ettiriladi. Shuning
uchun xam xisobot ma'lumotlarini shakllantirishda xisob printsiplari muxim
axamiyat kasb etadi. Bu printsiplarga ikki yoklama yozish printsipi, xisobning
51
iktisodiy birlik printsipi, davriylik printsipi, amaldagi korxona printsipi, pulli
baxolash printsipi, xisobot davridagi daromadlar va xarajatlarni muvofiklik
printsipi, ustiga kuyib xisoblash printsipi va boshkalar xisoblanadi.
Xisobot ma'lumotlarini shakllantirish yunalishida xisobotlarda xisobga
olinadigan anik axborotlarga chеklanishlarga rioya kilinishi lozim. Buning uchun
kuyidagi printsiplarga amal kilinishi kuzda tutiladi: chikim va kirimni optimal
solishtirish , xtiyotkorlik(konsеrvatizm), konfidеntsiallik printsiplari.
Bozor iktisodiyoti asosida rivojlangan mamlakatlarda buxgaltеriya xisobini
tartibga solish moliyaviy xisobotlarni tayyorlash koidalari xisoblanuvchi xisob
andozalari vositasida amalga oshiriladi. Umumiy kabul kilingan xisob tamoyillari
(Generally Accepted Accounting Principles (GAAP)) buxgaltеriya xisobida
informatsiyalar tayyorlashning xajmi, turlari va usullarini aniklab bеradi.
Uzbеkiston Rеspublikasi korxonalarida moliyaviy xisobotlar
yukorida
kursatib utilgan ichki foydalanuvchilar uchun xamda, xalkaro buxgaltеriya
standartlari talablariga muvofik iktisodi rivojlangan mamlakatlar xisob tizimi
tamoyillariga xam muvofik bulishi lozim, shuningdеk buxgaltеriya xisobi
axborotlariga va uning boshkaruv funktsiyasi sifatidagi roliga muvofik kеlishi
kеrak. Tamoyillarning asosiy guruxlarining mazmuni turli mamlakatlarda
buxgaltеriya xisobini milliy tizimilarini soddalashtirish maksadida xalkaro
tashkilotlar tomonidan ishlab chikilayotgan mavjud xisob va xisobotning xalkaro
standartlarini aniklab bеradi. Buxgaltеriya xisobining umumiy
kabul kilingan
standartlari xujalik opеratsiyalarini sub'еktivlikdan chеtlashishiga olib kеladi;
xujalik opеratsiyalarini notugri baxolash, noanikliklar va ikki
tomonlama
fikrliklarni oldini oladi, xamda turli korxonalarda moliyaviy xisobotlani
solishtirish imkoniyatini va turli davrlar kursatkichlarini solishtirish imkoniyatini
ta'minlaydi.
Jaxon amaliyotida turli mamlakatlarning milliy xususiyatlariga muvofik
kеluvchi buxgaltеriya xisobining 3 modеli jaxon iktisodiyotida kabul kilingan:
52
Britan-amеrika modеli, xisobning mazkur turi Avstraliya, AQSh, Buyuk
britaniya, Vеnеsuela, Gonkong, Irlandiya, Islandiya, Kanada, Mеksika, Markaziy
Amеrika mamlakatlari, Kipr va boshka mamlakatlarda kеng kullaniladi.
Bu
modеlning
asosiy
xususiyatlari
ijtimoiy
tashkilotlar
xisobi
rеglamеntatsiyasi, xisobning moliyaviy asoslari-invеstorlari va krеditorlar surovlari
uchun axborotlarga moslanuvchanligi, faol kimmatbaxo kogozlarning mavjudligi,
umumiy va profеssional buxgaltеriya ma'lumotlari bilan xaraktеrlanadi.
Kontinеntal modеl, xisobning mazkur modеli, Avstriya, Aljir, Bеlgiya,
Daniya, Misr, Ispaniya, Italiya, Lyuksеmburg, Shvеytsariya, Shvеtsiya, Yaponiya
va boshka mamlakatlarga xosdir. Bu modеl iktisodiyotning bank tizimi va davlatga
kuchli boglikligi bilan xususiyatlanib uning farkli tomoni, biznеsning bank bilan
mustaxkam ishlab chikarish boglikligi, xisob va xisobotning davlat manfaatlari
uchun muvofikligi, makroiktisodiy rеjalashtirish rivojlanganligi bilan bеlgilanadi.
Janubiy Amеrika modеli, xisobning mazkur modеli, Argеntina, Boliviya,
Braziliya, Pеru, Chili, Ekvador va boshka nobarkaror mamlakatlarni uz ichiga
oladi. Bu modеlning xususiyatli tomoni shundan iboratki, yukori darajadagi
inflyatsiya sharoitida doimiy xisob ma'lumotlarini korrеktirovka kilish, axoli va
firmalar daromadlarini xisobi va nazorati buyicha davlatning kat'iy tartibga
soluvchi talablari, fiskal yunaltirilganligi bilan bеlgilanadi.
Kеyingi yillarda, garb mamlakatlarida buxgaltеriya xisobi andozalarini
yaxlitlashtirish ishlari kеskin tus olmokda. Chunonchi, xujalik faoliyatini va
moliyaviy bozorlarni baynalminallashuvi, transnatsional korporatsiyalar faoliyat
masshtablarini
kеngayishi,
turli
mamlakatlar
korxonalarining
ishbilarmon
shеriklchiligini kеngayish zarurati bilan bеlgilanadi. Korxonalarda moliyaviy
xisobotlarni xalkaro standartlar buyicha tuziishda avvalo «korxona xisobotlari
nimalarga asoslanganligini bilish lozim. Agar korxona mustakil xisoblansa uning
xisobotlari tarkibi buyicha(balans, foyda va zararlar xakidagi xisobotlar, pul
mablaglari xarakati tugrisidagi xisobot) va mazmuni zamonaviy xisob modеllari
asosida tashkil kilinishi lozim.
53
Agar
korxona
shuba
kompaniyasi
xisoblansa
yoki
transmilliy
korporatsiyalarning filiallari xisoblansa xisobotlar konsolidallashtirilgan xisobotlar
tarkibiga kiritilishi va unda xisobning ichki firmalar andozalari tizimi amal kilishi
lozim.
Kontsеptual tamoyillar guruxi moliyaviy xisobotlarning iktisodiy mazmunini
tashkil kiluvchi kursatkichlarga bulgan talabni aniklaydi. Ular buxgaltеriya
amaliyotida foydalaniladigan asosiy tushunchalar majmuasidan kеlib chikib
shakllantiriladi va buxgaltеriya xisobining nazariy asoslari bilan muvofik ravishda
kat'iy bеlgilanadi. Yukoridagilarga asoslangan xolda shuni ta'kidlash kеrakki
moliyaviy xisobotlarni shakllantirish va uning taxlili murakkab va kup mеxnat
talab kiluvchi jarayondir.
Bunda masalaning markazi moliyaviy xisobot olishning axborotlar bazasi
boshlangichini tashkil kiluvchi kursakichlar yigish va rеgistratsiya kilishdan tortib
inflyatsion uzgarishlar okimi va boshka tartibga solish elеmеntlari jarayonlari
ta'sirini xisobga olgan xolda korxonalar moliyaviy xolatini taxlil kilish algoritmini
ishlab chikishgacha bulgan informatsion tеxnologiyalarning xamma boskichlarini
tashkil kilishni samarali yullarini kursatishdan iborat buladi. Shu bilan boglik
ravishda korxona moliyaviy xisobotlar tuzishda axborotlar olish, kayta ishlash va
taxlil kilish uchun komplеks instrumеntal elеmеntlar: dinamikligi, kat'iy
bеlgilanishi, kullanilishi xisoblash tеxnikalari nazorati ostida ishbilarmon karorlar
kabul kilish jarayonida individual va kollеgial ishtirok etish kabilar bilan
bеlgilanadi.
Moliyaviy xisobotlarni tuzish tamoyillari tashki va ichki foydalanuvchilar
uchun kulay bulishini nazarda tutishi bilan korxonalar ichki boshkaruv tizimi
uchun kulay moliyaviy axborotlar bеrishni xam nazarda tutadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat asosida faoliyat yurituvchi har qanday
xo`jalik subektlari moliyaviy iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi bosh
omillaridan biri ishlab chiqarilgan mahsulot sotuvi, ko`rsatilgan xizmatlar va
bajarilgan ishlar bo`yicha olingan pul tushumlari hisoblanadi.
54
Sotuv qilingan mahsulotlarning assortiment ko`rsatkichlari tushumga faol
tasir ko`rsatadi. O`z navbatida tushumga ikki tomonlama tasir qiladi. Tovarlar
bahosini o`sishi sharoitida mahsulot assortimentlarining ham yuqori bo`lishi
tushum miqdorining oshishiga olib keladi. Bu yerda shuni takidlash lozimki,
tushumning miqdor ko`rsatkichlariga baholarning o`sishiga to`g`ri proportsional
ammo,
teng shart sharoitlarda baholarning o`sishi mahsulot sotuvini hajmini
pasaytiradi.
Natijada korxonalarning yetarli darajadagi pul tushumlari
shakllanmaydi. Bu holat albatta, birlamchi darajadagi to`lanishi zarur bo`lgan joriy
majburiyatlarni qaytarish imkoniyatini pasaytiradi va korxonaning moliyaviy holati
yemonlashishi mumkin.
Sotuv qilingan mahsulotning sifati ham tushum o`lchoviga ikki tomonlama
tasir etadi. Tayyer mahsulot bahosiga uning sifati va istemol xususiyati tasir
qiladi.
Mamlakatdagi to`lov hisob kitob tartiblari ham sotuvdagi tushumga tasir
etadi.
Har qanday qiymat taqsimot munosabatlari umumiy ekvivalent yani pullar
vositasida amalga oshiriladi. Shuningdek taqsimlash harateridan iborat bo`lgan pul
munosabatlari ham moliyaviy munosabatlarni o`zida aks ettiradi.
-moliyaviy bozorlardan jalb qilingan mablag`lar;
-moliya bank tizimidan qayta taqsimlash natijasida kelib tushgan mablag`lar.
Korxonaning xususiy va unga tenglashtirilgan mablag`lari qatoriga
foydaning hamma turlari, amortizatsiya, mahsulot sotuvidan tushgan tushum,
barqaror passivlar, chiqarib yuborilgan mulklarni sotishdan tushgan tushumlar va
boshqalar hisoblanadi.
Moliyaviy bozorlardan jalb qilingan mablag`larga xususiy aksiyalar,
obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog`ozlarni sotishdan tushgan tushum va kredit
investitsiyalari kiritiladi.
Qayta
taqsimlash tartibidagi pul
mablag`lariga sug`urta to`lovlari,
dividendlar va foizlar, pay badallari, budjet subsidiyalari va boshqalar kiritiladi.
55
Malumki, korxonaning oldidagi budjetga to`lovlar (soliqlar) va ajratmalar,
budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar shaklidagi to`lovlarning nafaqat foydadan
to`lanadi. Balki, ularning malum qismi, tannarxni tarkibiga ham kiritiladi. Shuning
uchun ham korxonaning xususiy moliyaviy mablag`larini shakllanish manbalari
yalpi foyda emas balki yalpi daromad hisoblanadi.
4.3. Korxonaning pul mablag`lari va foydasi to`g`risidagi hisobot
Korxonalar doirasida shakllantiriladigan moliyaviy mablag`larning
o`lchami, zaruriy kapital kuyilmalarni moliyalashtirish, aylanma mablag`larni
ko`paytirish, hamma turdagi moliyaviy majburiyatlarni amalga oshirish, ijtimoiy
xarakterdagi ehtiyojlarni taminlash imkoniyatlarini aniqlaydi.
Korxonalarda mahsulot sotuvidan tushgan tushumning tarkibiy elementi
sifatida moliyaviy mablag`lar fondli va nofondli ko`rinishlarda foydalaniladi.
Chunki, moliyaviy mablag`larni bir qismi hisobiga turli xil pul fondlari
shakllantiriladi, shuningdek uning malum bir qismi, korxonaning majburiyatlarini
bajarish uchun yo`naltiriladi.
Pul mablag`lari - moliyaviy mablag`larga nisbatan kengrok manoga ega
bo`lgan tushunchadir. Moliyaviy mablag`lar esa korxona pul mablag`larining
faqatgina aylanmada bo`lgan qisminigina anglatadi.
Pul fondlari esa moliyaviy mablag`lardan fondli shakllardagi yo`nalishlarda
foydalanish natijasida shakllantirilgan foyda hisoblanadi.
Pul mablag`lari va moliyaviy mablag`larning o`rtasidagi farq mahsulot
sotuvidan tushgan tushum mohiyatini yoritish misolida aniqlanadi. Korxonaning
bankdagi hisob raqamiga kelib tushgan tushumning umumiy summasi pul
mablag`lari o`lchamini bildiradi.
Moliyaviy mablag`larning o`lchami va tarkibi ko`p tomondan ishlab
chiqarish hajmining o`sishi va samardorlikni yuksalishiga bog`liqdir. Ishlab
chiqarishning doimiy ravishda o`sishi va uni samardorligi ko`rsatkichini yuksalishi
bir tomondan korxonalar moliyaviy mablag`larini miqdorini ortishiga olib keladi,
56
ikkinchi tomondan, davlatning moliyaviy mablag`larini miqdorini o`sishiga olib
keladi.
Shuning uchun ham korxonalar moliyaviy mablag`larini o`z ichiga oluvchi
mahsulot sotuvidan tushgan tushumni ko`payishi bir tomondan davlat budjeti va
budjetan tashqari fondlarni samarali daromad manbalarini shakllanishiga olib
keladi.
Soliqka tortish bilan bog`liq asosiy muammolardan biri mahsulot sotuvidan
tushgan tushumni harajatlar elementlari bo`yicha taqsimlanishi natijasida soliqka
tortiladigan bazani shakllanishi bilan bog`liqdir.
Ishlab chiqarish samardorligini yuksalishi mahsulot sotuvi, bajarilgan ishlar
va
ko`rsatilgan
xizmatlardan
tushgan
tushum
tarkibidagi
harajatlarni
minimallashtirish va korxona manfaatdorligini asosi hisoblangan foydani tushum
tarkibidagi salmog`ini yuqori bo`lishi bilan belgilanadi.
Har bir korxonaning faoliyati ravnaq topib boraverishi va foydaning ortib
borishiga, albatta, ko`pgina ko`rsatkichlar tasir ko`rsatadi. Bulardan biri
korxonanning moliyaviy natijasi bo`lsa, ikkinchisi, tovar mahsulotini sotuv qilish
natijasida tushgan pul tushumlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Albatta yuqoridagi omillar foydaga tasir etadi. Mahsulot sotuvidan tushgan
tushumga tasir etuvchi omillar bu asosan foydaga tasir etuvchi tashqi omillar
hisoblanadi.
Korxonalarda shakllantirilgan mahsulot sotuvidan tushgan tushumni
taqsimlanishi va moliyaviy faoliyatning samardorligini baholovchi sof foyda
ko`rsatkichining shakllanishigacha bo`lgan taqsimot munosabatlari jarayonida
korxonanning pul oqimlari baholash imkoniyatiga ega bo`linadi.
Tabakalashtirish ayrim tovarlarni sotish bilan bog`liq bo`lgan muomala
harajatlarining bir xil emasligi bilan bog`liqdir. Savdo chyegirmalarining eng
yuqori miqdori eng ko`p mehnat sarflanib tayyorlanadigan saqlash uchun maxsus
sharoitlar va qo`shimcha ishlov berish talab qiladigan, nisbatan sust aylanadigan va
muomala harajatlari darajasini oshirib yuboradigan tovarlarga belgilanadi.
57
Mahsulot sotuvidan tushumning taqsimlanishi natijasida korxonalar
faoliyatining asosiy natijasi hisoblanuvchi foyda shakllanadi.
Foyda va rentabellik samarali ko`rsatkichlar bo`lib u korxonaning moliya va
xo`jalik faoliyatining natijasidir.
Foyda sotilgan maxsuloning qiymati bilan tannarxi ayirmasi; qo`shimcha
mahsulotning pul shakli. Foyda daromadning bir qismi mahsulot tannarxini
pasaytirish; jadallashtirish asosida ishlab chiqarish hajmini oshirish foyda
o`sishining, korxona moliyasini barqarorligini asosiy omillari hisoblanadi.
Foydaga 3 funksiya hosdir:
u iqtisodiy ko`rsatkich bo`lib, xo`jalik faoliyatining moliyaviy natijalarini
ko`rsatib turadi,
foydaning manfaatdorlik funksiyasi taqsimoti va undan foydalaniladi va
namoyon bo`ladi;
foyda korxonalarning moliyaviy mablag`larini manbaini, mahalliy va davlat
budjetlarining daromad qismlarini manbalarini shakllantirishning asosidir.
Korxonalar foydaning hajmiga obektiv xarakterdagi ishlab chiqarish
jarayoniga bog`liq omillar va xo`jalik faoliyatiga bog`liq bo`lmagan obektiv
omillar tasir qilishi mumkin. Obektiv omillarga: istemol qilinayotgan material va
quvvat beruvchi mablag`larning baho darajasi, amortizatsiya ajratmasining
meyoriy bozor konyukturasi kiradi.
Intensiv omillar moliyaviy sog`lomlashtirish, samarli soliq tizimini tashkil
qilish hisobiga korxonalar o`z foydalarini ko`paytirib beradi.
Foyda turli istemolning iqtisodiy mazmuniga qarab moliyalashtirishning
asosiy manbai hisoblanadi. Foydaning taqsimoti jarayonida davlat organlari orqali
jamiyatning manfaati xo`jalik subektining bu xo`jalik bilan munosabat turi bo`lgan
hamma xo`jalik subektlarining manfaati ayrim ishchi xizmatlarining manfaati
alohida- alohida hisobga olinadi. Taqsimotning obekti yalpi foyda hisoblanadi.
Qonunchilik asosida yalpi foydaning bir qismi soliqli va soliqsiz majburiy to`lovlar
sifatida davlat budjetiga mahalliy budjetga kelib tushishi taminlanadi.
58
Jamg`arish bilan istemol o`rtasidagi nisbatni aniqlashda ishlab chiqarish
fondlarining va yetishtirilayotgan mahsulotlar rakobatbardoshlik holati hisobiga
olinadi.
Xo`jalik subektlari korxona ixtiyorida qolgan sof foydani taqsimlash
jarayonida foydani taqsimlash usulini o`zlari mustaqil xal qiladilar.
4.4. Pul mablag`lari harakati
Soliq to`langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan foyda ikki qismga
bo`linadi: birinchi qismi, korxonaning mulkini ko`paytiradi va jamg`arish
jarayonida qatnashadi. Ikkinchi qismi foydaning istemolga ishlatilayotgan
miqdorini belgilaydi. Bunda jamg`arishga yo`naltirilgan barcha mablag`lrni to`la
ishlatib yuborish shart emas. Mulkni ko`paytirishga ishlatilmagan foydaning
qoldig`i muhim zahira ahamiyatiga ega va keyingi yillarda qurilishi mumkin
bo`lgan zararni qoplash uchun, turli harajatlarni moliyalashtirish uchun ishlatilishi
mumkin.
Foyda korxonaning xo`jalik faoliyati, moliyaviy faoliyatini natijasida va
favkulotda foydalar va zararlar hisobidan olinishi mumkin bo`lgan uch tarkibiy
qismidan shakllantiriladi.
Xo`jalik faoliyatidan moliyaviy natija korxonaning asosiy ishlab chiqarish
faoliyatida olingan moliyaviy natijaning umumiy moliyaviy natijaga nisbatidir. U
o`tgan davrda korxonaning asosiy faoliyatidan olingan foydaning hissasini
kursatadi.
Moliyaviy faoliyatdan moliyaviy natijaning umumiy moliyaviy natijaga
nisbatidir. U o`tgan davrda korxonaning moliyaviy foliyatidan olingan foydaning
xissasini ko`rsatadi.
Favkulotdda foydalar va zararlar umumiy moliyaviy natijada favkulotdda
foydalar va zararlarning xissasini ko`rsatadi.
Korxona foydasi bir qancha ko`rsatkichlardan tashkil topadi. Ular
quyidagilardir.
59
1. Sotuvdan tushgan sof foyda mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan
qo`shilagan qiymat solig`i va aksiz solig`i olib tashlanganidan keyingi summa,
yani korxonaning sotuvdan olgan daromadi.
2. Sotilgan mahsulotning tannarxi korxonaning mahsulot chiqarish bo`yicha
harajatlari bo`lib, ishlab chiqarish maqsadlaridagi bevosita va bilvosita, moddiy va
mehnat harajatlarini o`z ishga oladi.
3. Mahsulot sotishdan yalpi foyda. Korxonaning sotilgan mahsulotdan olgan
daromadini tavsiflaydi va mahsulot sotishdan olingan sof foyda bilan sotilgan
mahsulot tannarxi o`rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
4. Davr harajatlari ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog`liq
bo`lmagan sarf-harajatlar (sotish harajatlari, mamuriy va boshqa umum xo`jalik
harajatlari) dir.
5. Asosiy faoliyatdan olingan foyda korxonaning asosiy faoliyatida
natijasida olingan foydani tavsiflaydi va yalpi foydadan davr harajatlari va asosiy
faoliyatining boshqa harajatlarni chiqarib tashlash va asosiy faoliyatidan boshqa
daromadlarni qo`shish yo`li bilan hisoblanadi.
6. Umumxo`jalik faoliyatidan foyda bu asosiy faoliyatning moliyaviy
natijasi bo`lib, bunga moliyaviy faoliyatdan natijalar qo`shiladi.
7. Soliqlar to`lanishiga bo`lgan foyda favkulotda foyda va zararlar hisobiga
olingan holda aniqlanadi.
1-jadval
Daromadlar tarkibi tahlili (ming.sum)
Daromadlar
2000
2001
2002
Sotuvdan sof foyda
Asosiy
faoliyatni
boshqa
jarayonlaridan daromad
Olingan dvidentlar
Olingan zayom foizlari
Valyutaning kurs farqlari
Moliyaviy faoliyatdan boshqa
daromadlar
Favqulodda foyda va zararlar
Jami
363301
-
767164
7134
1457372
1073
2002 yilni oldingi yilarga
nisbatan nisbiy farqi (%)
2000
2001
401,1
190
15,04
533
2528
467
222
1010
3008
650
5107
812
3710
1180
5404
152,3
146,8
252,7
2434,2
80,4
123,3
181,5
105,8
367051
784073
1469551
400,4
187,4
60
Sof foydani taqsimlashda qo`yidagi maxsus jamg`armalarni tashkil qilish
asosida bo`lishi mumkin: Jamg`arma fondi va istemol hamda foyda bevosita
alohida yo`nalishlarga bo`linib zahira jamg`armalarini tashkil qilishi mumkin.
Tadbirkorlikning maqsadi nafaqat yuqori foyda olish. SHu bilan birga
korxonalar xo`jalik faoliyatini yuqori darajadagi rentabellik qilishdan ham
iboratdir. Rentabellik absolyut foydada ko`rsatkichdan farqli ularoq nisbatan
olingan ko`rsatkich bo`lib korxona daromadliligini ko`rsatadi. Rentabellikni 3
guruh ko`rsatkichi mavjud: mahsulot rentabelligi, ishlab chiqarish fondlarining
rentabelligi, korxonani quyilmalarining rentabelligini.
Mahsulot rentabelliligini hamma sotadigan mahsulot bo`yicha aniqlash
mumkin. Birinchi holatda, rentabellilik hamma sotilgan mahsulotdan olingan
foydani uning ishlab chiqarish va sotish harajatlariga bo`lgan nisbatini
hisobida
aniqlanadi.
Bu
ko`rsatkichlar,
korxonani
kundalik
foiz
harajatlarini
samaradorligini va sotilayotgan maxsulotni daromadligini ko`rsatadi.
Sof foydaning taqsimlanishini rejalashtirish jarayonida imtiyozli aksiyalar
bo`yicha dividentlar to`lanish tartibi, albatta, ko`rib o`tiladi. Oddiy aksiyalar
bo`yicha dividentlar to`lash tartibi esa korxona faoliyatining moliyaviy natijalariga
uning rivojlanish istiqbollariga hamda hisobot yilidagi moliyaviy holatiga bog`liq
holda xal etiladi.
Foyda rejasining bajarilishi bir tomondan va aylanma mablag`larni aylanish
holati boshqa tomondan korxonaning moliyaviy holatiga va xo`jalik hisobidagi
korxonani to`lash qobiliyatiga tasir qiladi.
Qisqa hulosalar.
Korxonalar moliyasining mavjudligi bozor munosabatlarining mavjudligi va
qiymat qonunining amal qilishi bilan bеlgilanadi.
Moliyaviy mablag`lar- mеhnatga to`lovlar fondi va pul qoplamalariga
taqsimlanish jaraеnida foydalanuvchi yalpi daromad va pul qoplamalaridan
iboratdir, pul mablag`lari esa– aylanma mablag`lar va amortizatsiya hisoblanadi.
61
Moliyaviy faoliyat moliyaviy natijaning umumiy moliyaviy natijaga
nisbatidir. U o`tgan davrda korxonaning moliyaviy foliyatidan olingan foydaning
xissasini ko`rsatadi.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Korxonalar moliyasi nima?
2.
Pul tushimlari nima?
3.
Ustav kapitali nima?
4.
Korxonaning moliyaviy mablag` tarkibi.
5.
Korxonaning foydasi qanday aniqlanadi?
6.
Asosiy vositalar nima?
7.
Aylanma vositalar nima?
8.
Amortizatsiya nima?
9.
Korxonaning pul mablag`lari qanday shakllanadi?
10. Korxona moliyaviy faoliyatini baholash.
11. Faktoring opеratsiyalari.
12. Rеntabеllik nima?
Asosiy adabiyotlar
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
62
V – BOB. BANKLAR VA ULARNING OPERATSIYALARI
5.1. Banklarning mohiyati va asosiy funksiyalari
Kredit - bank tizimining shakllanishi va rivojlanishi - iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirilishining ajralmas belgilaridan (xususiyatlaridan) biridir.
“Bank tizimi” tushunchasi birinchi navbatda “Bank va tizim” kabi tashkiliy
tuzilmani tashkil qiluvchi tushunchalarni aniqlashni talab etadi.
Bank nima? degan savol oldindan qaralganda oddiy hisoblanadi, biroq u
oddiy tushunchadan iborat emas. Halq orasida bank bu - pul ombori degan
tushuncha bilan yuradi.
O`zbåêistîn Råspubliêasi qonunlariga asîsan banê - tijîrat muassasasi bo`lib,
jismîniy va xuquqiy shaõslarning bush turgan pul mablag`larini jalb qilish va
ularni uz nîmidan, to`lovliliê, muddatliliê, qaytib bårish sharti asîsida jîylashtirish
operatsiyalarini va bîshqa banê operatsiyalarini bajaradi.
Ba’zi adabiyotlarda “banê - bu êîrõîna”, dåb ham izîh båriladi.
Banklar - tovar-pul xo`jaligining ajralmas atributidir. Tarixan bo`lar yonmayon rivojlanib keldilar. Shuning uchun qiymatning pul shaklining muomalasining
boshlanishi bank ishining boshlanishi deb hisoblash, hamda bank faoliyatining
rivojlanishidagi yetukligi doimo iqtisodiyotdagi tovar-pul aloqalarining rivojlanish
darajasiga mos kelgan.
Banklar-moliyaviy bozorning tashkiliy tuzilishining bir qismi bo`lgan kredit
tashkiloti bo`lib, jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo`sh turgan pul
mablag`larini jamg`arish, yig`ish, jamlangan (akkumultsiya qilingan) mablag`larni
o`z nomidan qaytarib berishlilik, muddatlilik asosida berish hamda mijozlarning
topshirigiga ko`ra, to`lovlarni amalga oshirish vazifalarini amalga oshiradilar.
Ko`pgina
mamlakatlarning
qonuniy
aktlarida
(xujjatlarida)
“bank”
tushunchasi-jamg`armalarni qabul qiluvchi, hisob-kitoblarni amalga oshirish va
qisqa muddatli kreditlar beruvchi tashkilotdir. Biroq bankning yagona umumiy
qabul qilingan tushunchasi mavjud emas. Masalan, Frantsiyada 1984 yildan
boshlab kredit tashkilotlari orasida farqlar kiritilgan bo`lib, ular quyidagilardan
63
iboratdir. Kredit tashkilotlari ikki guruhga bo`lingan, birinchi toifa kredit
tashkilotlariga talab qilib olguncha depozitlarni va ikki yilgacha muddatli
depozitlarni qabul qilish huquqiga ega bo`lgan, hamda bu huquqdan maxrum kredit
tashkilotlaridir.
O`zbekistonda tijorat banklarini yaratish va faoliyat ko`rsatishi O`zbekiston
Respublikasining 1996 yil 25 aprelida qabul qilishcha “Banklar va bank faoliyati
to`g`risida”gi qonunga binoan olib boriladi. Ushbu qonunga asosan bank- bu tijorat
tashkiloti bo`lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan qo`yidagi faoliyat turlari
majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir:
- yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul
qilingan mablag`lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun
foydalanish;
- to`lovlarni amalga oshirish.
Shunday qilib banklar-bu kreditning rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun
kredit bankga nisbatan asos bo`lib hisoblanadi.
Bank - bu pul mablag`larini jamlash va ularni o`z nomidan qaytarib
berishlik, to`lovlilik va muddatlilik asosida tarqatish uchun yaratilgan tashkilotdir.
Banklarning
asosiy maqsadi
pul
mablag`larini
kreditorlardan
qarz
oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga o`tkazishda vositachilik qilishdir.
Yuqorida ko`rib utilganlarga asosan, aytish mumkinki banklarni norma
faoliyat ko`rsatishi va yashashi uchun aniq asosiy faoliyat “to`plami” mavjuddir.
Bunday operatsiyalarga quyidagilar kiradi:
-Depozitlarni qabul qilish;
- Pul to`lovlari va hisob-kitoblarni amalga oshirish;
- Kreditlarni berish.
Bank mohiyatini to`liqrok (to`larok) uning funksiyalarini ochib beradi.
Tijîrat banêlarining iqtisodiy rîli uning faîliyat dîirasining êång bo`lishiga
îlib êåladi.
Tijîrat banêlari kuyidagilarni bajaradi:
64
-vaqtincha bush turgan pul mablag`larni yigish va ularni êapitalga
aylantirish;
-êîrõîna, tashêilîtlar va axîlini êråditlash;
-muîmalaga êrådit pullar (muîmalaning êrådit vîsitalari) ni chiqarish;
-õalk õujaligida hisob-êitîblar va to`lovlarni amalga îshirish;
-mîliya - valyuta bîzîrida faîliyat êursatish;
-iqtisodiy-mîliyaviy aõbîrîtlar bårish va maslaõat õizmatlarini êursatish.
Bankning birlamchi va asosiy funksiyasi bo`lib, vaqtinchalik bush pul
mablag`larini
akkumlyatsiya
qilish,
yig`ish
funksiyasi
hisoblanadi.
Akkumlyatsiyasining o`ziga hos tamoyillarni hisobga olish zarurdir. Banêlar bush
pul mablag`larini yig`ish va ularni êapitalga aylantirish funêciyasini bajara turib
mavjud bush pul darîmadlari va jamg`armalarni yigadi.
Banklarning
ikkinchi funksiyasi - pul muomalasini tartibga solish
funksiyasi. Banklar turli xo`jalik subektlar orqali o`tadigan to`lov muomalasi
(oboroti)ning markazi sifatida chiqadilar. Hisob-kitoblar tizimi orqali banklar
o`zlarining mijozlariga ayirboshlashni amalga oshirishni, pul mablag`lari va
kapitalni aylanishi uchun sharoit yaratib beradilar.
Tijîrat banêlari êrådit pullarni yaratishning emitånti hisoblanadi. Tijîrat banê
tîmînidan mijîzga bårilgan êrådit uning hisob rakamiga utêaziladi va banêning qarz
majburiyati îrtadi. Mijîz bu mablag`ning ma’lum kismini nakd pul shaêlida hisob
raqamidan îlishi mumêin. Bu xîlda muîmalada pul massasining miqdîri îshadi.
Tijîrat banêlarning muxim funêciyalaridan biri-hisob-êitîblarni îlib bîrishdir.
Hisob-êitîblarni îlib bîrishda banê mijîzlar o`rtasida vîsitachi bo`lib õizmat qiladi.
Banklarning bu funksiyasi- vositachilik funksiyasi bo`lib, bunga asosan
banklarning to`lovlaridagi vositachiligi faoliyati tushiniladi. Banklar orqali
korxona, tashkilot va aholining to`lovlari o`tkaziladi. Iqtisodiy hayot markazida
joylashgan banklar bu funksiyasi orqali bu xo`jalik talablaridan kelib chiqqan holdi
kapitalni muddati, hajmi va yo`nalishini o`zgartirishga imkon oladi. Banklarning
bu funksiyasi ko`proq mablag`larni o`tkazish funksiyasi sifatida namoyon bo`ladi.
65
Tijîrat banêlari yana qimmatli qîg`îzlar chiqarish va jîylashtirish bilan
shug`ullanishi mumêin.
Tijîrat banêlari iqtisîdiy axvîlni nazîrat qila bîrib, mijîzlarga xar-õil
aõbîrîtlar, maslaxatlar bårishi mumêin. Juda katta o`z sarmoyasiga ega bo`lgan
tijorat banklari yirik investor sifatida chiqishlari, yani umuman halq xo`jaligi
rivojiga bevosita tasir ko`rsatishlari ehtimol tutilgan tarkibiy qayta qurish ishlariga
aralashishlari va xatto iqtisodiyot shubalarining istiqbollarini belgilashlari mumkin.
66
1-rasm.
Zamonaviy tijorat banklarining funksiyalari.6
Trast-vositachilik
funktsiyalari
Кredit berish
funktsiyalari
Тo`lоv funktsiyalari
Sug`urtа funktsiyalari
Jamg`аrmа funktsiyalari
Zamonaviy bank
funktsiyalari
Bank investoru
funktsiyalari
Investitsion rejalashtirish
funktsiyalari
Pul оqimlarini
boshqarish funktsiyalari
Brokerlik funktsiyalari
6 Rouz Piter “Bankovskiy Банковский менеджмент”, М. Дело ЛТД. 1995
67
Shunday qilib, bank, bu hukumat, korxona, aholiga va boshqa banklarga
pullik va qimmatli qog`ozlar bilan turli operatsiyalarni amalga oshiruvchi hamda
moliyaviy xizmatlarni ko`rsatuvchi moliyaviy tashkilotdir.
Banklar malum tamoyillar asosida faoliyat ko`rsatadi. Banklarni birinchi va
asosiy tamoyili
bu ularni haqiqiy (real) mavjud bo`lgan mablag`lar hajmida
faoliyat ko`rsatishidir.
Uchinchi asosiy tamoyil, bu tijorat banklarni o`z mijozlari bilan
munosabatlari oddiy bozor munosabatlariga moch kuriladi (urnatiladi). Bank
kreditlarini bekrish jarayonida bozor munosabatlariga tayangan holda ularni
foydalilik, risk va likvidlilik nuqtai naziridan kelib chiqadi. Bank faoliyatining
muhim qoidalaridan yana biri shuki, bank iqtisodiy korxona sifatida o`z mablag`i,
o`z foydasi ustidan tavakkal ish tutishi mumkin, ammo zinxor mijoz mablag`i
yuzasidan emas.
Tijorat banklarining turtinchi tamoyili bu ular faoliyatining nazorat qilish va
tartibga solishda faqat bevosita iqtisodiy usullardan foydalanishligidir.
5.2. Bank tizimi va uning operatsiyalari
Bank tizimi - tashkiliy tuzilma sifatida yirik tizim bo`lib – mamlakatning
iqtisodiy tizimiga kiradi. Bu shuni bildiradiki, banklarning faoliyati va
rivojlanishini moddiy va nomoddiy nematlarni ishlab chiqarish, muomala va
istemol qilish bilan
bog`liq holda ko`rib chiqish zarurdir. O`zining amaliy
faoliyatida banklar xujvalik hayotini tartibga solish mexanizmi bilan o`zviy
ravishda bog`liq.
Bank tizimi- bu mamlakat hududida tarixan shakllangan va konkn bilan
mustahkamlangan kredit tashkilotlarining faoliyat ko`rsatish shaklidir. Xuddi pul
va moliya tizimi kabi bank tizimi o`ziga hos milliy belgilariga egadir. Shu belgilar
shu hududning, gyeografik shartlari ob-xavo aholi milliy tuzilishi, ularni nima
bilan mashgulligi, kushnilar bilan munosabati, savdo yo`llari va omillar asosida
shakllanadi.
Bank tizimi - yagona manoga ega emas. Uni turli tamoyillarni kurish, turli
holatlariga qarab guruhlash mumkin. Masalan, ularni tashkiliy tuzilishiga ko`ra
68
intitutsional chizma ko`rinishida ko`rib chiqish mumkin. Bundan tashqari bank
tizimini bajaradigan funksiyalari, o`zaro aloqadorligi, mavkei, maxsus yo`nalishi,
bajaradigan operatsiyalarga va ularni tanbex etilishiga qarab ham guruhlash
mumkin.
Tijîrat banêlarini bålgilariga qarab quyidagi turlarga bo`lish mumêin.
Mulêchiliê shaêliga qarab banêlar: davlat banêiga, aêciyadîr banêlarga, êîîpårativ,
õususiy, mintakaviy, aralash mulêchiliêêa asîslangan banêêa bulinadi.
Aktsiyadîr tijîrat banêlarining yuqîri îrgani - aêciyadîrlarning umumiy
yig`ilishi hisoblanadi. Xar yili aêciyadîrlarning yig`ilishi ustavdagi va ustav
êapitalidagi uzgarishlarni, yilliê faîliyat va uning natijalarini, banê darîmadlarini
tasdiqlash, Banê Êångashi tarêibini saylash banêning shu’ba muassasalarini tashêil
qilish va båêîr qilish êabi masalalarni êo`rib chiqishi mumêin.
Ba’zi tijîrat banêlari paylar (badallar) hisobidan tashêil kilinishi mumêin. Bu
turdagi banêlarning qatnashchilari ham xuquqiy va jismîniy shaõslar bo`lishi
mumêin.
Õususiy banêlar - jismîniy shaõsning pul mablag`lari hisobidan tashêil
qilingan banêlar hisoblanadi.
Jîylashish bålgisiga karab tijîrat banêlar: õalkarî, råspubliêa, mintakaviy,
vilîyat banêlariga bulinishi mumêin.
Bajaradigan operatsiyalariga karab tijîrat banêlar - univårsal va maõsus
banêlarga bulinadi.
Univårsal banêlar õilma-õil operatsiyalar bajarish, xar õil õizmatlar amalga
îshirish õususiyatiga ega buladi. Maõsus banêlar ma’lum yunalishlarga õizmat
êursatib, uz faîliyatini shu yunalishlarda yutuklarga, samaradîrliêêa erishishga
bagishlaydi.
Banklarni intutitsional tuzilishi bilan bo`yicha guruhlari bir qancha
unsurlarni
majmuini
shug`ullanuvchilarni,
bevosita
ularni
va
bilvosita
bank
faoliyati
tuzilishini,
vazifalari,
funksiyalari,
bilan
muhitdagi
operatsiyalarini o`zaro aloqadarlikda o`z ichiga oladi (tashkilot va korxonalar).
69
Tashkiliy tuzilish bo`yicha guruhlash ushbu davlatda faoliyat olib boradigan
kredit turlari va shakllarini, bunda ishtirok etadigan banklarning turlarini o`z ichiga
oladi. To`zilma kredit shakllari va bank ishtiroki belgilariga qarab to`ziladi.
O`zbekiston Respublikasi Tijorat banklari Markaziy bankdan litsyenziyani
olgandan so`ngina davlat qimmatbaho-qog`ozlari bilan operatsiyalarni amalga
oshirilishi mumkin. Ularga qimmatbaho qog`ozlar bilan operatsiyalar qilish uchun,
to`lov harajatlari funksiyasini bajaruvchi qog`ozlar uchun (veksel-chek) yoki pul
mablag`larini jamg`armalarga va bank raqamlariga jalb qilishlarini tasdiqlovchi
kog`ozlar (depozit va jamg`arma sertifikatlari) uchun maxsus litsyenziya olishlari
shart emas.
Biz aytganimizdagi
O`zbekiston Respublikasi Tijorat banklari Markaziy
bank tomonidan beriladigan litsyenziya asosida faoliyat olib boradilar. Ularga
qo`shimcha retsyenziya zarur emas (faqat valyuta operatsiyalaridan tashqari).
Bozor iqtisodiyeti va jahon xo`jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi ham
rivojlana bordi. Hozirgi sharoitda banklar tobora ko`prok faqat sof bank
operatsiyalarini bajaradigan emas.
Tijîrat banêlari qo`yidagi îpåratsiyalarni bajaradi:
- passiv operatsiyalar;
- aêtiv ssuda operatsiyalari;
- banê õizmatlari va vîsitachiliê operatsiyalari;
- banêning uz mablag`lari hisobidan amalga îshiradigan operatsiyalar va
boshqalar.
Shu bilan birga banklar moliyaviy xizmatlar ko`rsatadigan moliyaviy
muassasalarga aylanmokda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin juda katta
daromad keltiradi. Masalan: banklar valyuta operatsiyalarini bajarganda sarroflarbrokerlar sifatida maydonga chiqadilar va katta miqdorda vositachilik haqi
oladilar. Lekin bu operatsiyalar bank balansida aks ettirilmaydi. Hozirgi paytda
yirik tijorat banklari kariyib 350 turdagi moliyaviy xizmat ko`rsatmoqda.
Shuni takidlash lozimki Respublika Tijorat banklarining moliyaviy holati
bugungi kunda barqaror emas. Shu sababli Respublikada bir qancha banklarning
70
litsyenziyasi chakirib olindi, bu esa ularni haqikatda bankrotlikga uchraganligidan
darak beradi.
Kredit
5.3. Markaziy bank va uning funksiyalari
moliya-tizimining barqarorligining taminlash,
uning
alohida
bo`g`inlarining birinchi navbatda tijorat banklari faoliyatini barqarorligini
taminlash mamlakat markaziy bankning asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy
bankning yana bir asosiy vazifalaridan kredit organlarini (tizimini) faoliyatini
tartibga solish va umumlashtirishdan iboratdir.
Odatda Markaziy bank - bu davlat balki, masalan, Angliya banki, Frantsiya
banki, Buides bank, Yaponiya banki, Shvetsariya milliy banki, Finlyandiya banki
va x.z. yagona banklardan tashkil topadi. Biroq AQSh Markaziy bank 12 hududiy
Fyederal
banklardan, yani fyederal zahira tizimi (FRS) boshqaruv kengash
tomonidan boshqariladigan bo`limlardan iboratdir.
Markaziy bank kapitaliga bo`lgan mulk shakliga ko`ra ular Davlat (kapital
davlatga tegishli) aksioner va aralash kapitalli turlariga bo`linadi.
Bazi Markaziy banklar Davlat banklari ko`rinishlarida shakllanadilar. Ularga
Nemis Federal Banki (Germaniya Buides banki). 1957 yilda Rexs bankning
davomchisi (1975 yilda paydo bo`lgan) sifatida shakllandi. Bazi Markaziy banklar
- oldin xususiy bank masalan, Angliya banki (1694), Frantsiya banklari (1800 y.)
sifatida keyinchalik esa milliylashtirilib davlat bankiga aylantirilgan.
Aksioner turidagi Markaziy bank qatoriga AQSh FRS (Federal Rezyerv
sistemasi) kiritish mumkin. FRS 1913 yildagi Federal Rezurv asosida paydo
bo`lgan aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga kapitalida davlat, aksioner va
xususiy va kapital ishtirok etgan banklar kiradi.
Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o`zgarmay aniq
modifikatsiyalangan ko`rinishga egadir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda va ukuv darsliklarida Markaziy bank
funksiyalari turlicha talkin qilinadi.
Masalan V.M. Usoskinining fikriga ko`ra Markaziy bank funksiyalariga:
- kredit pullari (banknotlar) emissiyasi;
71
- banklar uchun va boshqa kredit tashkilotlari uchun turli xizmatlarni amalga
oshirish;
- hukumatning moliyaviy agyenti funksiyasi;
- markazlashgan oltin-valyuta zahiralarini saqlash;
- pul-kredit siyosati tadbirlarini o`tkazish kabilar kiradi.
“Moliya, pul muomalasi, kredit” kitobining mualliflari fikricha Markaziy
bankning asosiy funksiyasi: - “muomalaga kredit pullari - banknotalarni chiqarish
va pul muomalasini tartibga solishdan iboratdir”.
Shunday qilib, Markaziy banklar - “banklar banki”ga aylantirib yuborildi,
yani ularning mijozlari bo`lib tijorat banklari hisoblanadilar. Markaziy banklar
o`zlarining joriy (depozit) raqamlarida tijorat banklarining pul mablag`larini aks
ettiradilar, ularning naqd pullarini tuldirishga bog`liq operatsiyalarni amalga
oshiradilar, tijorat banklariga kreditlar beradilar. Markaziy banklar ko`p hollarda
Davlatning bankirlari hisoblanadilar. Shu bilan barcha emission banklarning yana
bir asosiy funksiyalariga ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari
kiradi. Ular davlatning qimmatbaho qog`ozlarini sotish va olish, xorijiy
valyutalarni hamda milliy valyuta kurslarini ushlab turish maqsadida sotadi va
sotib oladi.
Lekin, umuman olganda Markaziy banklar tomonidan bajariladigan
operatsiyalar quyidagi turt guruhga (turga) bo`linadi:
1. Banknotlarning monopol emissiyasini amalga oshirish;
2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi;
3. Markaziy bank- hukumat bankiri hisoblanadi;
4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoratini amalga
oshiradi.
Yuqorida aytib o`tilganlardan, umuman olganda, Markaziy bankning barcha
funksiyalari o`zaro bog`liqdir. Davlatga kredit berish orqali, Markaziy bank kredit
muomala vositalarini yaratadi. Hukumatning majburiyatlarini chiqarish va qoplash
orqali, u ssuda foiziga tasir ko`rsatadi. Sanab o`tilgan funksiyalari orqali Markaziy
72
bank o`zining asosiy mamlakat pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos
yaratadi va iqtisodiyotni tartibga soladi.
Markaziy bankning pul-kredit siyosati umumiqtisodiy infratuzilmalarni
tartibga solishning, bozor konyukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka
tasir o`tkazish, inqirozli tushumlarni oldini olishning ajralmas qismi sifatida
namoyon bo`ladi.
Pul-kredit siyosati usullari umumiy bo`lishi mumkin, yani mamlakatdan
kredit munosabatlar holatiga umumiy tasir ko`rsatuvchi, yoki selektiv, yani alohida
olingan kredit turlariga tasir ko`rsatish uchun yo`naltirilgan hamda alohida
korxona, jumladan tarmoqlarni kreditlash uchun yo`naltirilgan bo`lishi mumkin.
Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga:
- Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini tartibga
solish siyosati;
- ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat qimmatbaho-qog`ozlarini sotib
olish va sotish;
- majburiy zahira normalarini o`zgartirishlar kiradi.
Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi
navbatdagi zahirasi sifatida kreditoriga ayalanishi bilan bog`liq.
Majburiy zahira normalarini tartibga solish bu hukumat talabi asosida tijorat
banklarining belgilangan miqdoridagi pul mablag`larini Markaziy bankdagi foizsiz
hisob varag`iga o`tkazilishidir.
Ochiq bozordagi operatsiyalar-bu markaziy bankning tijorat va gazna
obligatsiyalari va boshqa qimmatbaho qog`ozlarni bozor kursi yoki oldindan elon
qilingan kurs bo`yicha sotib olish va sotish, hamda qayta kelishuvlaridir.
Markaziy bankning pul-kredit siyosati selektiv usullariga:
- limitlar, kvotalar urnatish orqali kredit miqdorini yoki veksellarini hisobga
olishni to`g`ridan-to`g`ri qisqartirishdir;
- kredit operatsiyalarini o`sish darajasini pasaytirish;
- alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni urnatish, ismol krediti
ustidan;
73
- alohida olingan jamg`armalarga yuqori foizlarni o`rnatish yoki umuman
foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalardir.
5.4. O`zbekiston banklarning rivojlanish yo`llari va isloxatlari
Bîzîr iqtisodi sharîitida banêlarining rîli, ularning iqtisîdga ta’siri o`sib
bîrmîkda.
Banêlar va uning êråditi yordamida mavjud êapital tarmoqlar o`rtasida,
ishlab chiqarish va muîmala sîxasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Îõirgi yillarda tijîrat banêlarining sîni, ular bajaradigan operatsiyalar,
ularning ustav fîndi va
kuyilmalar salmîgi îshib bîrmîkda. Xîzirgi êunda
O`zbåêistînda 30 dan îrtik tijîrat banêlari faîliyat êursatmîkda.
O`zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to`g`risida”gi
qonunda tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari kayd qilingan:
1. Mijozlarning hisob varaqalarini olib borish;
2. Mijozlarga kassa xizmati ko`rsatish;
3. Mijozning topshirigiga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblarni bajarish;
4. Qisqa yoki uzoq muddatli kreditlar berish;
5. Shartnoma yoki pullik asosida buyurtmachining topshirigiga binoan
kapital kuyilmalarni mablag` bilan taminlash;
6. Bo`sh pul mablag`lari-depozitlarini muomalaga jalb qilish;
7. Aholidan omonatlarni qabul qilish;
8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish;
9. Lizing operatsiyalarini amalga oshirish;
10.Tijorat banki davlatning hamda boshqalarning qimmatbaho qog`ozlarini
xarid qilish va sotish;
11.Xorijiy valyuta va qimmatbaho metallarni xarid qilish va sotish;
12.O`z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish;
13.Budjetning kassa ijrosini bajarish;
14.Bank operatsiyalari bo`yicha maslaxatlar berish va boshqa operatsiyalar.
74
Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati orqali (vazifasi)
amalga oshiriladi. Bunday vazifalar yuqorida ko`rib o`tganimizdek o`zaro bog`liq
ikki turga bo`linadi.
Passiv (bank mablag`larini shakkilantirish bo`yicha operatsiyalar).
Aktiv (bunday mablag`larni joylashtirish hamda foydalanish bilan bog`liq
operatsiyalar).
Bank mablag`lari o`ziga tegishli va jalb etilgan mablag`lardan vujudga
keladi.
O`ziga
tegishli
mablag`lar
odatda
banklar
tasarrufidagi
barcha
mablag`larning faqat unga katta bo`lmagan qismlarini tashkil etadi. Ularning
asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli omonatlardan iborat.
Bankning aktiv operatsiyalariga avvalo beriladigan, foizli, ssudalar yoki
(kreditlar) kiradi.
Qimmatli qog`oz garovga olinib, beriladigan ssudalar, shuningdek mana
shunday qog`ozlarni xarid qilish bo`yicha operatsiyalar fond operatsiyalari deb
yuritiladi.
Bugungi kunda, Respublika davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog`liq
jarayonlar keng o`rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli, qimmatli qog`ozlar
bozoriga nisbatan, davlat qimmatli qog`ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu
bozorda asosiy qatnashchilar sifatida tijorat banklari maydonga chiqmoqda.
Respublika iqtisodiyetiga kirib kelayetgan “Lizing” jarayonlari bugungi
kunda ishlab chiqarishni texnika va texnologiya taminlash hamda qayta
jixozlashda muhimligini ko`rsatmokda.
Tijorat banklari tomonidan olib borilayetgan bank faoliyatiga bugungi kunda
“Trast” xizmatlari ham kirib kelmokda. Trast xizmatlari respublika banklari uchun
yangi hisoblansada uni o`zlashtirish sohasida ko`plab ishlar olib borilmokda.
Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotish va moliyaviy maslaxatlar
kabi xizmatlar ham keng o`rin olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri
ham bu sohani o`rganishdir.
Yangi iqtisodiy sharoit o`z navbatida tijorat banklarining rivojlanishini ular
ko`rsatayotgan xizmatlarga va bu xizmatlarning kay darajada tashkil qilinganligi
75
bo`ladi. Chunki ishlab chiqarishdagi kabi bank sohasida ham raqobat ertamikechmi o`z ishini bajaradi.
“O`zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning
bank tizimini takomillashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir”, 7- deb
etirof etilgan edi, chunki Mustaqillik elon qilingunicha mamlakatda mustaqil
bank tizimi mavjud emas va mavjud bank muassasalari sobiq
Ittifok bank
tizimining tarkibiy qismi hisoblanardi.
O`zbekistonda bank tizimini shakllantirish jarayonini shartli ravishda bir
necha bosqichlarga bo`lish mumkin.
Bank tizimiga xususiy kapitalni jalb etish bilan birga, banklarni korporativ
boshqarish tizimini yanada mustahkamlashga doir chora-tadbirlar ham amalga
oshirildi.
So`nggi ikki yil ichida
Prezidentimizning
bank tizimini yanada
erkinlashtirish va islox qilishga qaratilgan bir qator Farmonlari va Vazirlar
Mahkamasi qarorlari qabul qilindi.
Shunisi
etiborliki,
tijorat
banklari
tomonidan
ajratilayotgan
mikrokreditlarning 50 foizigacha bo`lgan miqdorini naqd pulda berish hamda
bank bilan doimiy aloqada va yaxshi kredit tarixiga ega bo`lgan tadbirkorlarga
taminotsiz faqatgina ariza va biznes rejaga asosan ishonchli mikrokreditlar berish
amaliyoti
yo`lga qo`yilib, ishlab
chiqarish
mikrofirmalari, kichik
va o`rta
korxonalar, dehqon va fyermer xo`jaliklarining, yuqori texnologik va innovatsiya
loyihalarini kreditlash maqsadida imtiyozli kreditlash Jamg`armasi
tashkil
qilindi.
O`tgan davr mobaynida bank tizimining faoliyati
barqarorlashtirish,
iqtisodiy
islohotlarni
chuqurlashtirish
iqtisodiyotni
maqsadida
qulay
makroiqtisodiy shart-sharoitlar yaratishga qaratildi.
Xozirda iqtisodiyotning muhim sohalarida alohida xizmat ko`rsatayotgan
banklar mazkur
tarmoqlarni
yanada
rivojlantirish va undagi
7 I.A. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan Ватан qоlsin. 2-tom. –Т.: “O`zbekiston”, 1996. 44-45-b.
76
mavjud
mablag`larni, bor imkoniyatlarni samarali ishga solish imkonini yaratib beradi
va iqtisodiy islohotlarning jadallik bilan amalga oshishiga xizmat qiladi.
Bank tizimini yanada erkinlashtirish va islox qilishni chuqurlashtirishga
qaratilgan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va hukumati qarorlari
asosida
bank tizimini
imkoniyatlarini
tubdan
mustahkamlashga, ularning
va ustav kapitalini bush mablag`lar
kredit
jalb qilish
berish
hisobidan
kengaytirishga, banklar investitsiya jarayonining asosiy bo`g`iniga, korxonalar,
xususan xususiy tadbirkorlar, kichik va o`rta biznes korxonalarining chinakam
hamkoriga
aylanishga,
xorijiy
banklar
bilan
hamkorlikni
yanada
kengaytirilishiga alohida etibor qaratildi.
Qisqa hulosalar.
Banklar-moliyaviy bozorning tashkiliy tuzilishining bir qismi bo`lgan krеdit
tashkiloti bo`lib, jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtinchalik bo`sh turgan pul
mablag`larini jamg`arish, yig`ish, jamlangan (akkumultsiya qilingan) mablag`larni
o`z nomidan qaytarib bеrishlilik, muddatlilik asosida bеrish hamda mijozlarning
topshirigiga ko`ra, to`lovlarni amalga oshirish vazifalarini amalga oshiradilar.
Bank tizimi- bu mamlakat hududida tarixan shakllangan va qonun bilan
mustahkamlangan krеdit tashkilotlarining faoliyat ko`rsatish shaklidir.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Bankning mohiyati.
2.
Bankning aktiv opеratsiyalari.
3.
Tijorat bank va Markaziy bank orasidagi munosabat.
4.
Markaziy bank nima?
5.
Naqd pul muomalasini tashkil etish xususiyatlari.
6.
Markaziy bankning funktsiyalari.
7.
To`lov tizimini tashkil etish xususiyatlari.
8.
Majburiy zaxira nima?
9.
Ochiq bozordagi opеratsiyalar qanday tashkil etiladi?
10. Banklararo korrеspondеnt munosabatlar tizimi.
77
11. O`zbеkiston bank tizimi nеcha pogonali?
Asosiy adabiyotlar
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
78
VI – BOB. INFLYATSIYA
6.1. Inflyatsiya mohiyati va uni kelib chiqish sabablari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya vujudga kelishi mumkin. Inflyatsiya
deb shunday jarayonni tushunish kerakki, unda muomalada tovarlar hajmidan
keragidan ortiqcha naqd pul paydo bo`lib, narx-navo o`sib, qog’oz pullarni
qadrsizlanishiga olib keladi va shu tufayli pul o`z harid qobiliyatini pasaytiradi.
Inflyatsiyaning asosiy sabablari mamlakatda olib borilayotgan pul-kredit
siyosatiga borib taqaladi.
Hozirgi zamon makroiqtisodiy nazariyasiga ko`ra, narxning shakllanishi
bir necha
elementlarga bog’liqdir. Narx-navoning
shakllanishiga ta’sir
ko`rsatuvchi elementlar quyidagilardir: tovar va hizmatlarni taklif qilinishi; bozor
turlarini har xil shakllaridan kelib chiqadigan tovar va xizmatlarga bog’liqlik,
talab va taklifni vujudga kelishi; ishlab chiqarish vositalariga o`rnatilgan
narxlardir.
Umumiy tarzda aytish mumkin-ki, yuqorida keltirilgan omillar ta’siriga
ko`ra
inflyatsiya deb
shunday jarayonni
tushunish kerakki, uning
asosiy
sabablari yangi talab bilan yangi taklifning o`zaro muvozanati bo`zilganligidan
kelib chiqadi. Demak, inflyatsiyaning
vujudga kelishi
makroiqtisodiy
muvozanatni bo`zilishi bilan bog’liqdir va inflyatsiya davrida yangi talab yangi
taklifdan yuqoridir.
Inflyatsiyani
kelib
chiqish
sabablariga
kelsak
mavjud
iqtisodiy
adabiyotlarda quyidagi sabablar ko`rsatiladi:
Birinchidan,
davlatning
inflyatsiya iqtisodiyotda
iqtisodiy jarayonga
ta’siri bilan
davlat
sektorini
o`sishi hamda
bog’liqdir. Shu tufayli
davlat
harajatlari va daromadlari orasidagi muvozanat buziladi. Bunday holat davlat
budjetining taqchiligiga olib keladi. Yuzaga kelgan bunday holatni bartaraf etish
uchun
Markaziy bank
ko`p miqdorda qushimcha
naqd pullarni
emissiya
qilishga majbur bo`ladi, bu esa o`z navbatida muomaladagi naqd pul hajmini
oshiradi. Davlat harajatlarini o`sish sabablaridan biri mamlakatdagi mudofaa
harajatlarni o`sishidir. Mudofaa harajatlarning o`sishi qo`shimcha harid qilish
79
talabini o`sishiga olib keladi, bu esa pul hajmini o`sishiga olib keladi va bunday
o`sish tovarlar bilan qoplanmagan bo`ladi.
Ikkinchidan, tovarlar va xizmatlar
bozorda yirik monopol xususiy
korxonalar hamda transmilliy korporatsiyalarni mavjudligidir. Agarda tovarlar
bozorida yirik monopol xususiy korxona mahsulot ishlab chiqarsa u o`zining
mahsulotini qimmat narxda sotishga harakat qiladi.
Uchinchidan, milliy iqtisodiyot tarkibida xizmatlar ulushining oshib borishi.
Chunki xizmat ko`rsatish
sohasida
mehnat unumdorligi ishlab chiqarish
sohasidan o`smaydi.
To`rtinchidan, hozirgi kunda jaxon iqtisodiyotida
chuqurlashib borishidir. Bu o`z navbatida
globallashuv jarayoni
milliy iqtisodiyotni boshqa
mamlakatlarning mahsulotlariga, kapitaliga hamda xizmatlariga ochilishi shart.
Shu sababli boshqa mamlakatlarda ruy beradigan inflyatsiya ham import qilinadi.
Bundan tashqari boshqa mamlakatlardan kirib keladigan invyestitsiyalar ham
inflyatsiyaning o`sishiga sababchi bo`lishi mumkin.
Beshinchidan, inflyatsion kutish degan tushuncha
mavjud. Unga ko`ra,
ushbu jarayon sodir etganda inflyatsiya o`z-o`zini quvvatlovchi xarakter kasb
etadi. Inflyatsiya yuqori darajada o`sish vaqtida aholi tovar va xizmatlarga narxnavo oshib borishini hisobga olib, narxlarning pasayishiga umid yo`qotib o`z
ehtiyojlaridan ko`p miqdorda tovarlar harid qilishga intiladilar. Bunday holat
“puldan qochish” deb ataladi, chunki kishilar
tezroq
o`z pullarini
o`rniga
zamon talablariga
javob
tovarlar sotib olishga harakat qiladilar.
Oltinchidan, milliy iqtisodiyotni
tuzilmasi
bermasligi mumkin. Bunday tuzilma eski davrning qoldig’idir. Shu sababli
milliy iqtisodiyotda
ruy beradigan
inflyatsiyaning sabablari pul
muomalasi
hamda moliya sohalarida emas, balki o`tgan davrda yaratilgan iqtisodiyotning
tuzilmasiga borib taqaladi.
6.2. Inflyatsiyaning turlari va paydo bo`lish shakllari
Yuqorida keltirilgan inflyatsiyaning sabablarini ikki guruhga
mumkin: talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasi.
80
ajratish
Talab inflyatsiyasi. Ushbu inflyatsiya yangi talab bilan taklif o`rtasidagi
mutanosiblikni buzilishini ifodalaydi. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday vaziyatni
ifodalaydiki, bunda
tovarlar va xizmatlarga
bo`lgan talab
xyech qachon
qondirilmaydi.
Yangi talabning o`sishi quyidagi sabablar bilan bog’liqdir:
a) davlat harajatlarini oshishi, bu esa o`z navbatida ishchilarning ish
haqlari oshishidan yoki mudofaa harajatlari ortishidan kelib chiqadi;
b) jamg’arilgan mablag’larni ko`p miqdorda iste’molchiga sarflanishi ham
inflyatsiyaga olib keladi.
Taklif
inflyatsiyasi
inflyatsiyasi.
deb ham
Ushbu
ataladi.
inflyatsiya
boshqacha
qilib
harajatlar
Taklif inflyatsiyasi narx-navolarning
ishlab
chiqarish harajatlarining o`sishi bilan ifodalanadi.
Harajatlarni o`sishi
narx-navolarning
monopolistik (yoki yakkaishlab
chiqaruvchining) bozor tomonidan shakllanishi davlatning moliya siyosati, xomashyo narxlarining
o`sishi va
ish haqining
o`sishi bilan bog’liqdir. Taklif
inflyatsiyasining kelib chiqishi shundaki, avvalgi miqdordagi qilingan harajatga
oldingidan kam miqdorda tovar ishlab chiqiladi.
Taklif yoki harajatlar inflyatsiyasi ishlab chiqarish vositalari hamda barcha
ishlab chiqarish omillarining narxlari o`sishi bilan
bog’liqdir. Shu sababli
harajatlar ko`payadi, bu esa o`z navbatida ishlab chiqarilgan tovarlarning narxini
o`sishga olib keladi.
Harajatlar inflyatsiyasi ta’siri tufayli
ishlab chiqarish
omillarining har
birining narxini oshishga olib keladi. Amaliyotda talab inflyatsiyasi bilan taklif
inflyatsiyasini ajratish qiyin. Ular bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Deylik,
ish haqining o`sishi ham talab,
ham
taklif inflyatsiyasi tarzda
ifodalanishi
mumkin.
Inflyatsiya ikki tarzda yuzaga chiqadi: ochiq inflyatsiya va yashirin
inflyatsiya. Agarda bozorlarda erkin narx-navolar qo`llanilsa bu holatda ochiq
inflyatsiya ro`y berishi mumkin. Ochiq inflyatsiya davrida narx-navolar doimiy
81
ravishda o`sadi va makroiqtisodiy nomutanosiblik talab ko`payadi. O`z navbatida
ochiq inflyatsiya quyidagi to`rt xilga bo`linadi:
1. O`rmalovchi inflyatsiya. Bunday inflyatsiya o`rmalagan (asta-sekin)
holda o`sadi, biroq narx-navoni o`sishi doimiy ravishda o`sishi kuzatiladi.
2. Suzib yuruvchi inflyatsiya.
Bunda narx-navo ochiq
inflyatsiyaga
qaraganda tezroq o`sadi. Mamlakat iqtsodiyotini o`sish sur’atlari pasayadi,
ishsizlik oshib boradi. Inflyatsiyaning o`sishi yiliga 10 % dan yuqori bo`ladi.
3. Sakrovchi yoki yuguruvchi inflyatsiya. Ushbu turdagi inflyatsiyani
ko`rinishi shundaki, narx-navo yiliga 20% gacha o`sishi kuzatiladi. Bu esa o`z
navbatida milliy iqtisodiyotni tashvishli holatga olib kelishi mumkin, chunki
ishlab chiqarish sohasi rivojlanishi pasayadi hamda ishsizlik oshadi.
4. Giperinflyatsiya. Bunday inflyatsiya ro`y berganda inflyatsiya yiliga
500-1000% va ulardan yuqori foizda o`sadi, muomalada pul ko`payadi, ishsizlik
yuqori bo`ladi. Giperinflyatsiya davrida xatto bir kun ichida narx-navo bir necha
yuz foizga oshishi kuzatiladi.
Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning bu turi shunday ko`rinishda bo`ladiki,
bunday holatda ba’zi iste’mol tovarlariga narx-navolar davlat tomonidan
o`rnatiladi. Yashirin inflyatsiya davrida narx-navoning o`sishi
kuzatilmasligi
mumkin. Lekin pulning qadrsizlanishi, tovar taqchilligi pulga zarur tovarni harid
olib bo`lmasligida ifodalanadi.
Yashirin inflyatsiya yuz berganda
vaqtincha narxlar
hamda aholini
daromadlari o`sishi to`xtatiladi, mahsulot hamda xizmatlarga me’yoriy narxlar
belgilanadi.
Inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik
darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi.
Inflyatsiya davrida narx-navoning o`sishi kuzatiladi. Inflyatsiya narxlar
indeksi
yordamida
o`lchanadi. Narxlar indeksi esa joriy umumiy iste’mol
narxlarining, bazis davridagi narxlarga nisbatdan o`sishi bilan aniqlanadi.
Inflyatsiya darajasini o`sishini bir mahsulotning bahosini o`sishi bilan aniqlash
mumkin. Inflyatsiyani aniqlash davrida iste’mol savatni tarkibi
82
o`zgarmasligi
kerak. Iste’mol savati tarkibida har doim va har kishi iste’mol qiladigan tovar va
xizmatlar hisobga olinadi. Ushbu savat tarkibi kiritilgan tovar va xizmatlarning
narx-navolarni o`zgarishni ulchash asosida inflyatsiya darajasi aniqlanadi. Buning
uchun quyidagi formula qullaniladi:
I narx indeksi
joriy yildagi istemol savati tovar va xizmatlar ni bahosi
*100 %
bazis yildagi istemol savati tovar va xizmatlar ni bahosi
6.3. Inflyatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari
Inflyatsiyaning salbiy oqibatlari shundaki, inflyatsiya davrida daromadlar va
boyliklar qayta taqsimlanadi. Bunday qayta taqsimlash vujudga kelishi uchun
quyidagi sharoitlar yaratilishi kerak:
birinchidan, axolining daromadlari indeksatsiya qilinmasligi tufayli;
ikkinchidan,
yuridik
va
jismoniy
shaxslarga
kreditlar
berilishda
inflyatsiyaning kutiladigan oqibatlarini hisobga olinmasligi.
Sakrovchi inflyatsiyani salbiy ta’siri yuqoridir, chunki ushbu jarayon
vujudga kelganida korxonalarning faoliyati
yomonlashadi va barbod bo`lishi
mumkin. Bunday inflyatsiya katta korxonalar, kichik biznes ham katta inqirozga
uchraydi.
Inflyatsiyaning
darajasi yuqori bo`lganida bozor konyukturasini
noaniqligi kuzatiladi, chunki tovar ishlab chiqaruvchi qaysi mahsulotni ishlab
chiqarish kerak ekanligini bilmaydi.
Inflyatsiya yuqori bo`lgan davrda puldan qochish kuzatiladi, ya’ni kishilar
qo`llaridagi pullarni tezroq sarflashga harakat qilishadi. Bu esa o`z navbatida,
tovar taqchilligini yaratadi, chunki dukonlarda tovarlar turib qolmaydi, aholi
barcha tovarlarni harid qilishga harakat qiladi. Inflyatsiya yuqori daraja bilan
o`sishi kuzatilsa pul-kredit tizimi izdan chiqadi, iqtisodiyotda barter kuchayadi.
Budjet daromadlari bilan harajatlari o`rtasidagi
mutanosiblikni saqlash
qiyinlashib qoladi. Budjet taqchiligining kuchayishiga olib keladi. Uni qoplash
uchun mamlakatning Markaziy banki kredit emissiyasini oshirishga hamda
muomaladagi pul massasini oshirishga majbur bo`ladi.
Natijada aholining turmush darajasi pasayadi, chunki inflyatsiya yuqori
darajada o`sgan davrda yashirin inflyatsiya chuqurlashadi. chunki aholining
83
daromadlarini indeksatsiya
qilish va boshqa uslublar bilan aholini
ijtimoiy
himoya qilish pul daromadlarigagina ta’sir etadi. Bunday harakatlar tovar va
xizmatlar taqchililigiga ta’sir ko`rsatmaydi.
Inflyatsiya yuqori bo`lgan davrda nominal daromadlarga qaraganda narxnavolar tezroq o`sadi. Bu esa o`z navbatida, aholini turmush darajasini pasaytiradi.
Inflyatsiya yuqori bo`lganida bo`sh mablag’lar ishlab chiqarish sohasidan
muomala sohasiga oqib keladi. Uzoq muddatli kapital qo`yilmalarini foydasiz
qilib qo`yadi.
Savdoni ham ishdan chiqaradi, chunki turli tovarlar narxlari turli hududlarda
har xil bo`ladi, shu sababli tovarlar bir bozordan ikkinchi bozorga ko`chib
yurishiga olib keladi. Bunday holat olibsotarlikni kuchayishiga olib keladi.
Yuqorida keltirilgan inflyatsiyaning salbiy oqibatlari qo`shimcha ravishda
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga ham ta’sir ko`rsatadi. Agarda milliy pul
birligi mamlakat ichida qadrsizlansa, u boshqa chet el valyutalariga nisbatan
ham qadrsizlanadi.
Mamlakat iqtisodiyotiga eng ko`p gipyerinflyatsiya salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Gipyerinflyatsiyaning chuqurlashishi bilan davlat pul emissiyasini
boshqara
olmaydi. Shu sababli pul o`z funktsiyasini bajaraolmaydi. Demak, inflyatsiyaning
o`sishi mamlakat iqtisodiyoti hamda ijtimoiy sohalariga salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Shu sababli xukumat antiinflyatsion chora-tadbirlar ishlab chiqishi kerak hamda
ularni amalga tadbiq etishi lozim.
6.4. Inflyatsiyani barqarorlashtirish usullari
Jaxon mamlakatlarida antiinflyatsion siyosat usullarini yaratish bo`yicha
katta nazariy va amaliy tajribaga erishilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, hozirgi
davrda inflyatsiyani butunlay yo`qotish mumkin emas, chunki unga ta’sir etuvchi
hamda uni keltirib chiqaruvchi omillarini bartaraf etish mumkin emas.
Hozirgi kunda antiinflyatsion siyosatni ikki yo`nalishi mavjuddir. Birinchi
yo`nalishi bozorni tartibga solish usullariga tayanadi. Buning uchun mamlakatda
faoliyat olib boradigan korxona va tashkilotlarga keng erkinlik beriladi yoki tovar
va xizmatlarning narxlari
erkin bo`lishi bilan bir
84
qatorda ish haqi o`sishini
chegaralash hamda milliy valyuta kursini bir miqdorda ushlab turish orqali
erishiladi.
Bundan
tashqari
davlatning
iqtisodiyotga
aralashuvi
ham
chegaralaniladi.
Ikkinchi yo`nalishi esa davlatning iqtisodiyotda olib boriladigan islohotlarga
aralashuvini kuchaytirish orqali amalga oshiriladi:
-birinchidan,
vaqtincha
narx-navolarni
o`sishi
hamda
ishchi
va
xizmatchilarning ish haqlarini o`sishi to`xtatiladi;
-ikkinchidan,
soliqlarni
pasaytirish
orqali
tadbirkorlikni
rivojlanishi
jadallashtiriladi hamda aholining banklarga qo`yadigan jamg’armalarini oshirishga
imkoniyat yaratiladi;
-uchinchidan, milliy iqtisodiyotda katta ahamiyatga ega bo`lgan tarmoqlar
rivojlanishi qullab-qo`vvatlanadi;
-to`rtinchidan, tashqi savdo hamda valyuta operatsiyalari davlat tomonidan
tartibga solinadi.
Antiinflyatsion chora-tadbirlar tizimining tarkibida soliq sohasini islohot
qilish
katta ahamiyatga egadir. Chunki soliq stavkalari pasaytirilsa aholi
daromadlari oshadi va jamg’arilgan mablag’lar milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda
investitsiya bo`lib ishlatiladi.
Shulardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, antiinflyatsion choratadbirlarning ikki yo`nalishidan ya’ni davlat budjetini taqchiligini kamaytirish yoki
aholining daromadlarini oshirishdan eng afzali bo`lib ikkinchisi hisoblanadi.
Ikkinchi yo`nalishi bo`yicha esa xukumat aholining inflyatsiyadan ko`rgan
zararini qoplashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqadi. Zararni qoplash davlat
budjeti
mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi, bu esa o`z navbatida budjet
taqchiligini kuchaytiradi. Shuning uchun ham ushbu chora-tadbirlar inflyatsiyani
batafsil yo`qota olmaydi, bu tadbirlar faqat inflyatsiyaning salbiy ta’sirini
pasaytiradi xolos.
Inflyatsiya bilan olib beriladigan ko`rash ijobiy bo`lishi uchun avvalo
inflyatsiyani keltiruvchi sabablarni aniqlashi lozimdir. Ma’lumki, inflyatsiyaning
asosiy sabablari pul hamda tovar bozorlaridagi kamchiliklarga bog’liq. Ushbu
85
kamchiliklar yalpi talabning yalpi taklif ustunligidan kelib chiqadi. Demak, davlat
tomonidan olib boriladigan antiinflyatsion chora-tadbirlar o`z ichiga yalpi talabni
tartibga solishga muljallangan yoki yalpi taklifni tartibga solishga muljallangan
bo`lishi kerak. Antiinflyatsion chora-tadbirlar bevosita tarzda yalpi talab va yalpi
taklifga ta’sir ko`rsatib, nomutanosib bozorlarga yoki inflyatsiyani keltiruvchi
omillarga ta’sir etishi lozim. Bu esa o`z navbatida antiinflyatsion strategiya ishlab
chiqishni talab etadi.
Antiinflyatsion
strategiya,
inflyatsiyaga
qarshi
o`tkaziladigan
yoki
inflyatsiyani pasaytirishga muljalangan uzoq muddatli xarakterga ega bo`lgan
maqsad va uslublarini o`z ichiga
qamrab oladi. Antiinflyatsion strategiya bir
necha yo`nalishlardan iborat.
Birinchidan, ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar
ishlab chiqilishi kerak. Buning uchun davlat tomonidan ishlab chiqarishni
rag’batlantirishga qaratilgan choralar ko`riladi.
Ikkinchi yo`nalishi bo`yicha davlat budjetini taqchiligini kamaytirishga
qaratilgan chora-tadbirlardir. Davlat budjetini taqchilligini kamaytirish uchun yoki
daromadlarni
ko`paytirish
davlat budjeti tomonidan moliyalashtiriladigan
harajatlarni kamaytirish lozim.
Uchinchi yo`nalish bo`yicha esa pul massasini tartibga solish orqali
inflyatsiyaning o`sish darajasi
tartibga solinadi. Bunda pul massasini keskin
ortishi cheklanadi, yoki pul emissiyasi butunlay to`xtatib qo`yiladi.
To`rtinchi yo`nalish, bu tashqi omillarning ta’sirini kamaytirishdir. Ushbu
yo`nalishni amalga oshirish uchun mamlakatga kirib kelayotgan invyestitsiya,
qisqa muddatli kredit hamda qarzlarni inflyatsion
ta’sirini kamaytirishga
qaratilgan chora-tadbirlar belgilanadi.
Har bir mamlakatda o`ziga hos qisqa muddatli yoki uzoq muddatli
favqulodda xarakterga ega bo`lgan chora-tadbirlar ham qullaniladi. Favqulodda
xarakterga ega bo`lgan usullar inflyatsiya sur’atiga tezda ta’sir ko`rsatib, uning
o`sishini pasayishiga olib keladi.
86
Qisqa hulosalar.
Inflyatsiya dеb shunday jarayonni tushunish kеrakki, unda muomalada
tovarlar xajmiga kеragidan ortiqcha naqd pul paydo bo`lib, narx-navo o`sib,
qog`oz pullarni qadrsizlanishiga olib kеladi va shu tufayli pul o`z harid
qobiliyatini pasaytiradi.
Inflyatsiya ikki tarzda yuzaga chiqadi: ochiq inflyatsiya va yashirin
inflyatsiya.
Antitinflyatsion chora-tadbirlar ranba-rang bo`lib, ular har bir mamlakatni o`z
xususiyatlaridan hamda xukumatning oqilona antiinflyatsion siyosat ishlab
chiqishga hamda uni amalga oshirishga bog`liqdir.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Inflyatsiya nima?
2.
Inflyatsiyaga ta'sir etuvchi omillar.
3.
Pul bozorini tartibga solish yo`llari.
4.
Talab inflyatsiyasi nima?
5.
Taklif inflyatsiyasi nima?
6.
Davlatning inflyatsiyaga qarshi siyosati.
7.
Gipеrinflyatsiya nima?
8.
Yashirin inflyatsiya nima?
9.
Iqtisodiyotni emission tartibga solish.
10. Antiinflyatsion siyosat nima?
Asosiy adabiyotlar
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Тошкент, “Молия”, 2003.156 б.
2. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
3. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
4. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
87
5. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
7. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
88
VII – BOB. QIMMATLI QOG’OZLAR BÎZÎRI VÀ FÎND BIRJÀSI
7.1. Mîliya bîzîri tushunchàsi, tàrkibi, ishtirîkchilàri
và rivîjlànish shàrîitlàri
Mîliya bîzîrlàri - bu, pul îqimlàrini mulk egàlàridàn qàrz îluvchilàrgà qàràtà
yo`nàltirà îlàdigàn bîzîr institutlàrining yig’indisidir.
Mîliya bîzîrlàri ko`p turdàgi õilmà-õil “kànàllàrdàn” ibîràt bo`lib, ushbu
kànàllàr îrkàli pul màblàg’làri egàlàridàn qàrz îluvchilàrgà îqib o`tàdi. Ushbu
kànàllàr àsîsàn 2 guruõgà bo`linàdi, ya’ni:
1) to`g’ridàn-to`g’ri mîliyalàshtirish kànàllàri. Ushbu kànàllàr bo`yichà pul
màblàg’làri båvîsità pul egàlàridàn qàrz îluvchilàrgà îqib o`tàdi. Màzkur
to`g’ridàn-to`g’ri mîliyalàshtirishning o`zini 2 (ikki) kichik guruõgà bo`lish
mumkin, ya’ni:
2)kàpitàlni mîliyalàshtirish. Ushbu õàr qàndày ko`rinishdàgi kålishuvdàn
ibîràt bo`lib, ungà àsîsàn
invåstitsiya qilish niyati bo`lgan pul màblàg’ining
egàsigà firmàning mulkidà ulush ishtirîkigà egà bo`lish õuquqi evàzigà, uning pul
màblàglàrini îlàdi.
Mîliyaviy bîzîrdàgi pul sàrmîyalàri birinchi bîr kàràshdà stiõiyali àsîsdà
taqsimlànilàyotgàndåk tuyulàdi, àmmî ushbu tushunchà yuzàkidir. Ushbu bîzîrdàgi
pul sàrmîyalàrning taqsimîti và qàytà taqsimîti, jàmiyatdàgi uzgàrishlàrgà o`tà
såzgir và tà’sirchàn måõànizm bo`lmish tàlàb và tàklif måõànizmi îrkàli àmàlgà
îshàdi.
Yuqîridà àytib o`tilgàn fikrlàrdàn ko`rinib turibdiki, mîliya bîzîri, bîzîr
iktisîdiåti shàrîitidà pul sàrmîyalàrini taqsimîti và kàytà taqsimîtini àmàlgà
îshiruvchi muõim, e’tibîrgà sàzîvîr bo`lgàn buginlàridàn biri ekàn. Bu årdà, õàr
qanday bîzîrdà bo`lgànidåk, sîtuvchi và sîtib îluvchi bîr. Låkin, boshqa bîzîrlàrdàn
fàrqli ulàrîk, mîliya bîzîridà sîtuvchi và sîtib îluvchi båvîsità îldi-sîtti
munîsàbàtlàridà ishtirîk etmàydilàr. Bàlki ulàrning nîmlàridàn shundày îldi-sîtti
îpåràtsiyalàrini mîliyaviy vîsitàchilàr àmàlgà îshiràdi.
Qimmàtli qîg’îzlàr bîzîridà mîliyaviy vîsitàchilàr sifàtidà màydîngà îdàtdà
brîkårlàr và dilårlàr chiqàdi.
89
Brîkår, qimmàtli qîg’îzlàr bîzîrining prîfåssiînàl ishtirîkchisi bo`lib,
brîkårlik fàîliyati bilàn shug’ullànàdi. Ya’ni, ushbu dàvlàtdà qimmatli qîg’îzlàr
muîmàlàsini tàrtibgà sîluvchi qînunlàrgà muvîfiq, ishînch bildirilgàn shàõs yoki
kîmissiînår sifàtidà qimmàtli qîg’îzlàr bilàn fuqàrîlik-õuquqiy shàrtnîmàlàrini,
tîpshiriq-shàrtnîmàsi yoki kîmissiya õàmdà ishînch àsîsidà àmàlgà îshirilgàn
îpåràtsiyalàr brîkårlik fàîliyatigà kiràdi.
Brîkår àsîsiy dàrîmàdni, shàrtnîmàning umumiy summàsidàn îlinàdigàn,
vîsitàchilik hàki (kîmissiya) sifàtidà îlàdi.
Dilår - bu, qimmàtli qîg’îzlàr bîzîrining prîfåssiînàl ishtirîkchisi bo`lib
(yuridik yoki jismîniy shàõs), u dilårlik fàîliyatini àmàlgà îshiràdi. Ya’ni,
“qimmàtli qîg’îzlàr bîzîri õàqidà”gi qînungà muvîfiq, îmmàviy ràvishdà muàyyan
qimmàtli qîg’îzlàrni sîtish và sîtib îlish baholàrini e’lîn qilgàn õîldà ulàrni o`z
nîmidàn và o`z màblàg’i hisobigà sîtib îlish õàmdà sîtish, shu bilàn birgàlikdà
dilårlik fàîliyatini àmàlgà îshiruvchi shàõs tîmînidàn e’lîn qilingàn baholàr àsîsidà
qimmàtli qîg’îzlàrni sîtib îlish yoki sîtish bilàn bîg’liq shàrtnîmàlàrni àmàlgà
îshiruvchi shàõs.
Yuqîridàgilàrdàn
tàshqàri,
qimmàtli
qîg’îzlàr
bîzîrining
prîfåssiînàl
ishtirîkchilàridàn biri sifàtidà, ulàrni tàshkil etishning àniq yuridik shàklidàn qàt’iy
nàzàr,
qimmàtli qîg’îzlàrni bîshqàrish fàîliyatining dàvlàt litsånziyasigà egà
bo`lgàn bîshqàruvchi kîmpàniyalàr bo`lishi mumkin.
Jahondàgi yirik mîliyaviy bîzîrlàrgà nàzàr sîlsàk, õîzirgi kundà bundày
bîzîrlàrdàgi mîliyaviy tîvàrlàrning àssîrtimånti 500 õildàn ziåddir. Boshqachà qilib
àytgàndà, pul sàrmîyalàrigà muõtîj và vaqtinchà bo`sh bo`lgan pul sàrmîyalàrigà
egà bo`lgan shàõslàrning tànlàsh imkîniyatlàri niõîyatdà kångdir.
Mîliyaviy vîsitàchilàr, iõtisîslàshgàn mîliyaviy tàshkilîtlàr yoki jismîniy
shàõslàrdir. Jahon àmàliåtidà mîliyaviy bîzîrdà kuyidàgi mîliyaviy vîsitàchilàr
mavjud: Invåstitsiya firmàlàri (bànklàri), Brîkår firmàlàri (kîntîràlàri), Invåstitsiya
fîndlàri, Sugurtà kîmpàniyalàri và Pånsiya fîndlàri. Jismîniy shàõslàr esà brîkårlàr
yoki dilårlàr sifàtidà mavjuddirlàr.
90
Shu qînungà àsîsàn O`zbåkistîn Råspublikàsidà õîzirgi kundà qimmatli
qog’ozlar bîzîri rivîjlànib, shàkllànib bîrmîqdà. Råspublikàdà qimmatli qog’ozlarni
îldi-sîttisigà iõtisîslàshgàn “Tîshkånt” fînd birjàsi fàîliyat ko`rsàtmîkdà.
O`zbekistondàgi yirik emitåntlàrgà Àktsiyadîrlik-tijîràt bànklàr, Milliy
kîrpîràtsiyalàr, Àktsiyadîr-tijîràt kîrõînàlàri và Mîliya Vàzirligi kiràdi.
7.2. Qimmatli qog’ozlar bîzîri và qimmatli
qog’ozlarning turlàri
Qimmàtli qîg’îzlàr bîzîrini, umumiy ko`rinishdà, qimmàtli qîg’îzlàrning
chiqàrilishi
và
muîmàlàsi
bilàn
bîg’liq
ishtirîkchilàr
îràsidàgi
iqtisîdiy
munîsàbàtlàrning yig’indisi dåb tushunsà bo`làdi.
Qimmàtli qîg’îzlàr bîzîri, õàr qàndày dàvlàt bîzîrining tàrkibiy qismidir.
qimmàtli qîg’îzlàr bîzîrining àsîsini tîvàr, pul và kàpitàllàr bîzîrlàri tàshkil etàdi.
Qimmàtli qîg’îzlàr bîzîri tîvàrlàr bîzîrigà nisbàtàn ustqurmàdir, ya’ni ungà nisbàtàn
õîsilàdir.
Qimmàtli qîg’îzlàr bîzîrining tàsniflànishi ko`p jiõàtdàn qimmàtli qîg’îzlàr
tàsniflànishigà o`õshàshdir, ya’ni:
-õàlqàrî và milliy qimmatli qîg’îzlàr bîzîri;
-milliy và õududiy qimmatli qîg’îzlàr bîzîri;
-àniq bir turdàgi qimmatli qîg’îzlàr bîzîri (àktsiyalàr, îbligàtsiyalàr và boshqà
shu kàbi);
-dàvlàt và kîorpîràtiv qimmatli qîg’îzlàr bîzîri;
-birlàmchi và õîsilàviy qimmatli qîg’îzlàr bîzîri.
Fînd bîzîri qimmatli qog’ozlar bîzîrining àsîsiy kismini tàshkil etàdi.
qimmatli qog’ozlar bîzîrining qîlgàn qismi uz õàjmining kichikligi sàbàbli màõsus
nîm îlmàgàn và shu sàbàbli ko`p õîlàtlàrdà fînd bîzîri và qimmatli qog’ozlar bîzîri
sinînim bulib hisoblànàdi.
Yuqîridà kåltirilgànlàrdàn kurinib turibdiki, qimmatli qog’ozlar bîzîri - bu,
bo`sh kàpitàllàrni invåstitsiya qilishning jàràyonlàridàn biridir. Shu sàbàbli,
qimmatli qog’ozlar bîzîri pul sàrmîyalàri uchun boshqa bîzîrlàr bilàn ràkîbàt
qilishgà màjbur.
91
Qimmatli qog’ozlar bîzîri bir kàtîr funktsiyalàrgà egà, ulàrni àsîsàn ikki
guruõgà bo`lish mumkin, ya’ni: õàr qanday bîzîrgà õîs bo`lgan umumiy
funktsiyalàr và uni bîshqà bîzîrlàrdàn àjràtib turgàn màõsus funktsiyalàrgà.
Qimmatli qog’ozlar bîzîrini tàrkibiy kismlàri uz zàminidàgi u yoki bu
qimmatli kîgîz turigà emàs, bàlki bîzîrdà màzkur kurinishdà màvjud bo`lgan sàvdî
uslubigà àsîslàngàndir. Bu nuktài nàzàrdàn qimmatli qog’ozlar bîzîri ichidàn
kuyidàgi bîzîrlàrni àjràtà bilish lîzim:
-birlàmchi và ikkilàmchi;
-tàshkil etilgàn và tàshkil etilmàgàn;
-birjà và birjàdàn tàshqàri;
-àn’ànàviy và kîmpyutårlàshgàn;
-kàssà và muddàtli.
Qimmatli qog’ozlarning birlàmchi bîzîri - bu, qimmatli qog’ozlarni
birinchi (dàstlàbki) egàlàri tîmînidàn ulàrni sîtib îlinishi, qimmatli qog’ozlar
sîtilishining birinchi bîskichidir.
Ikkilamchi bîzîr - bu, àvvàl muîmàlàgà chikàrilgàn qimmatli qog’ozlarning
muîmàlàsidir.
Qimmatli qog’ozlarning tàshkil etilgàn bîzîri - bu, qimmatli qog’ozlarni
ushbu bîzîrning prîfåssiînàl ishtirîkchilàri bo`lgàn, màhsus litsånziyagà egà,
mîliyaviy vîsitàchilàri îràsidà (mijîzlàrning tîpshirigigà àsîsàn) kàt’iy bàrqàrîr
qîidàlàr àsîsidàgi muîmàlàsidir.
Qimmatli qog’ozlarning tàshkil etilmàgàn bîzîri - bu, bîzîr ishtirîkchilàri
uchun yagînà bo`lgan qonun-kîidàlàrgà õilîf ràvishdà qimmatli qog’ozlarning
muîmàlàsidir.
Birjà bîzîri - bu, yopik, tàshkil etilgàn bîzîr bo`lib, fînd birjàlàridà qimmatli
qog’ozlar bilàn sàvdî qilishdàn ibîràtdir.
Birjàdàn tàshkàri bîzîr - bu, àsîsàn birjàdàn tàshkàridà (bànklàràrî)
qimmatli qog’ozlar bilàn sàvdî qilishdir.
Yuqîridàgilàrdàn tàshqàri, qimmatli qog’ozlar bilàn sàvdî àn’ànàviy và
kîmpyutårlàshgàn bîzîrlàrdà õàm àmàlgà îshirilishi mumkin. Kîmpyutårlàshtirilgàn
92
bîzîrlàrdà sàvdî muàyyan sàvdî vîsitàchilàrini yagînà kîmpyutår bîzîrigà
birlàshtiruvchi tålåkîmmunikàtsiya tizimlàri îrkàli àmàlgà îshàdi.
Qimmatli qog’ozlarning kàssà (spît) bîzîri - shàrtnîmàlàr, zudlik bilàn, bir
yoki ikki bànk ish kuni dàvîmidà ijrî etilàdigàn bîzîrdir.
Qimmatli qog’ozlarning muddàtli bîzîri - ijrî muddàti 2 bànk ish kunidàn
ziyod và ijrîsi îdàtdà 3 îygàchà bo`lgan qimmatli qog’ozlar bîzîridir. Ushbu bîzîrdà
shàrtnîmàlàr turli ko`rinishdà to`zilàdi.
Qimmàtli qîg’îz - bu, kàpitàlni màvjud bo`lish shàkli bo`lib, u kàpitàlni
tîvàr, ishlàb chiqàrish và pul shàkllàridàn fàrq qilib, uning evàzigà (kàpitàlni)
bårilishi, bîzîrdà tîvàr sifàtidà muîmàlàdà bo`lishi và dàrîmàd kåltirishi mumkin.
Bu, kàpitàlni pul, ishlàb chiqàrish và tîvàr shàkllàridà màvjud bo`lishi bilàn birgà,
uning màvjud bo`lishining màõsus shàklidir. Uning àsl mîhiyati shundàki,
kàpitàlning egàsidà kàpitàlning o`zi yo`q, àmmî ungà bo`lgàn bàrchà õuquqlàr bîr.
Bu õuquqlàr esà qimmàtli qîg’îz shàklidà qàyd etilgàn.
Qimmàtli qîg’îz - bu, o`zigà õîs tîvàr bo`lib, u màõsus, o`z bîzîridà, ya’ni
qimmàtli qîg’îzlàr bîzîridà muîmàlàdà bo`làdi. Àmmî, u shàkliy và pulli istå’mîl
qiymàtigà egà emàs. Bîshqàchà qilib àytgàndà, u jismîniy tîvàr hàm, õizmàt hàm
emàs.
Qimmàtli qîg’îzlàrni kåltirilgàn hususiyatlàridàn kålib chiqqàn õîldà ulàrni
quyidàgichà tàsniflàsh mumkin:
Tàsniflàsh õususiyati
Õàyot dàvri
Kålib chiqishi
Màvjud bo`lish shàkli
Milliy mànsubligi
Fîydàlànish turi
Qimmàtli qîg’îzlàr turlàri
Muddàtli
Muddàtsiz
Birlàmchi
Ikkilàmchi
Qîg’îz yoki hujjat shàklidà
Qîg’îzsiz yoki hujjatsiz shàklidà
Milliy
Õîrijiy
Invåstitsiîn (kàpitàl)
93
Nîinvåstitsiîn
Egàlik tàrtibi
Chiqàrilish shàkli
Mulk shàkli
Muîmàlà õususiyati
Risk dàràjàsi
Dàrîmàdni màvjudligi
Màblàg’làrni qo`yish shàkli
Iqtisîdiy mîhiyati
(õuquq turlàri)
Tàqdim qilinàdigàn
Nîmli
Emissiîn
Nîemissiîn
Dàvlàt qimmàtli qîg’îzlàri
Nîdàvlàt qimmàtli qîg’îzlàri
Bîzîr yoki erkin muîmàlàdà yurishi
Nîbîzîr
Risksiz và kàmriskli
Riskli
Dàrîmàdli
Dàrîmàdsiz
Qàrzli
Egàlik-ulushli
Àktsiyalàr
Îbligàtsiyalàr
Våksållàr và bîshqàlàr
Manba: qimmatli qog’ozlar bozori. Butikov I. Konsauditfor – 2001.
Jahon àmàliyotidà màvjud bo`lgàn qimmàtli qîg’îzlàr 2 yirik sinfgà
bo`linàdi:
1 sinf - àsîsiy qimmàtli qîg’îzlàr;
2 sinf - õîsilàviy qimmàtli qîg’îzlàr.
Àsîsiy qimmàtli qîg’îzlàr - bu, shundày qimmàtli qîg’îzlàrki, ulàrning
zàminidà qàndàydir bir àktivgà (tîvàr, pul, kàpitàl, mulk, turli hildàgi råsurslàr và
bîshqàlàr) mulk õuquqlàri yotàdi. Àsîsiy qimmàtli qîg’îzlàrni o`z nàvbàtidà ikki
kichik guruõgà bo`lish mumkin, ya’ni birlàmchi và ikkilàmchi qimmàtli
qîg’îzlàrgà.
Õîsilàviy qimmàtli qîg’îz - bu, màzkur qimmàtli qîg’îz zàminidà yotgàn
àktiv bahosini o`zgàrishi bilàn pàydî bo`làdigàn mulkiy õuquqni (màjburiyatni)
ifîdàlàshning õujjàtsiz shàklidir.
94
7.3. Fînd birjàsi và uning tàrkibiy to`zilishi
O`zbekiston Råspublikàsining qînun hujjàtlàrigà ko`rà fînd birjàsi - bu
qimmàtli qîg’îzlàr bir màrîmdà muîmàlàdà bo`lishining zàrur shàrt-shàrîitini
tà’minlàsh, ulàrning bîzîr bàhîsini (qimmàtli qîg’îzlàr tàlàb và tàklifi o`rtàsidàgi
muvîzànàtni àks ettiruvchi nàrõlàrni) bålgilàsh và ulàrgà dîir mà’lumîtlàrni
kåràgichà tàrqàtish, qimmàtli qîg’îzlàr bîzîri qàtnàshchilàrining kàsb màhîràtini
yuqîri dàràjàdà sàqlàb bîrish fàîliyatining àlîhidà sîhàsi bo`lgàn tàshkilîtdir.8
Fînd birjàsidà qimmàtli qîg’îzlàr bilàn îpåràtsiyalàr quyidàgi àsîsiy
tàmîyillàrgà muvîfiq àmàlgà îshirilàdi:
-birjà sàvdîlàrining ishtirîkchilàri, shuningdåk, birjà õizmàtchilàri
tîmînidàn qînunchilik và birjà qîidàlàrigà qàt’iy riîya qilinishi;
-birjà sàvdîlàrining bàrchà ishtirîkchilàri uchun tång shàrîitlàr
yaràtilishi;
-birjà sàvdîlàri o`tkàzilishini îldindàn bålgilàngàn jîy và vàqt bilàn
chågàràlàsh yo`li îrqàli ushbu sàvdîlàrning råglàmåntlànishini tà’minlàsh;
-to`zilàdigàn bitimlàrning iõtiyoriyligi;
-àmàldà yuzàgà kålgàn tàlàb và tàklif àsîsidà nàrõni bålgilàsh;
-birjà sàvdîlàrigà ruõsàt etilgàn qimmàtli qîg’îzlàr õàqidàgi ishînchli
và to`liq mà’lumîtlàrni zudlik bilàn e’lîn qilish hàmdà birjà sàvdîlàri
ishtirîkchilàrini birjà bitimlàrining nàrõlàri to`g’risidà õàbàrdîr qilish;
-tàlàb etilàdigàn birjà àõbîrîtini qînun yo`li bilàn tàqdim etish và e’lîn
qilish;
-tîvlàmàchilik, nàrhlàr bilàn nîqonuniy õàtti-õàràkàtlàr qilinishi,
qàsddàn nîtug’ri àõbîrît bårilishining tàqiqlànishi và tà’qib qilinishi và h.k.
Birjàdà quyidàgilàr tàqiqlànàdi:
-qàlbàki, sun’iy qisqà muddàtli bitimlàrning to`zilishi;
-mînîpîliyagà qàrshi siyosàtni yuritishgà vàkil etilgàn îrgàn bilàn îldindàn
kålishuvlàrsiz bir-birining mulkini nàzîràt qiluvchi bir shàõs yoki shàõslàr guruhi
tîmînidàn birîr-bir emitånt àktsiyalàrining 35 và undàn îrtiq fîizini tà’minlîvchi
8 I.Butikîv “Qimmàtli qîg’îzlàr bîzîri” Kînsàuditinfîrm nàshr. 2001y. 302 båt.
95
yoki àktsiyadîrlàr îvîzining 50 fîizdàn îrtig’ini tà’minlîvchi àktsiyalàrni õàrid qilish
hàmdà bitimlàrni ro`yõàtgà îlish;
-bir shàõs tîmînidàn båvîsità yoki bàhîlàr kîtirîvkàsigà tà’sir ko`rsàtishni
màqsàd qilgàn sîõtà shàõs îrqàli qimmàtli qîg’îzlàrni sîtib îlish (sîtish) bo`yichà
ko`làmli bitimlàrning to`zilishi;
-qimmàtli qîg’îzlàr bîzîri kîn’yunkturàsining sun’iy ràvishdà o`zgàrishigà
îlib kålishi mumkin bo`lgàn yolg’în õàbàrlàrni tàrqàtish và qimmàtli qîg’îzlàr bilàn
sàvdîlàr qilishning àsîsiy tàmîyillàrigà hàmdà àmàldàgi qînun hujjàtlàrigà zid
bo`lgàn bîshqà hàràkàtlàr.
7.4. Fînd birjàsidà tijîràt bànklàrining îpåràtsiyalàri
Bànklàr qimmàtli qîg’îzlàr bilàn îpåràtsiyalàrni Màrkàziy bànk tîmînidàn
bårilàdigàn
umumiy
litsånziya
àsîsidà
àmàlgà
îshiràdilàr.
Litsånziyadà
ko`rsàtilgàn, bànklàr tîmînidàn àmàlgà îshirilàdigàn îpåràtsiyalàr ro`yõàtidà
qimmàtli qîg’îzlàr bilàn îlib bîrilàdigàn fàîliyat màõsus qàyd etilgàn bo`lishi lîzim.
Råspublikà tijîràt bànklàri o`z tàrkibiy to`zilmàlàridà qimmàtli qîg’îzlàr
bo`yichà bir hildàgi fînd bo`limlàri yoki bîshqàrmàlàrigà egàdirlàr, ulàr fînd
qimmàtliklàri bilàn àmàlgà îshirish mumkin bo`lgàn turlichà îpåràtsiyalàrni bànkning o`z qimmàtli qîg’îzlàri emissiyasini tàshkil etishdàn tîrtib invåstitsiya
muàssàsàlàrigà õîs bo`lgàn bàrchà îpåràtsiyalàr màjmuini bàjàràdi.
Bîshqà õîlàtlàrdà esà, tijîràt bànklàri tàshqi, mustàqil yuridik shàõs sifàtidà
ish yuritàdigàn, àmmî àmàldà tà’sischilàr tîmînidàn to`là nàzîràt etilàdigàn và
bîshqàrilàdigàn invåstitsiya muàssàsàlàrini yaràtàdi. Bir tîmîndàn bu - bànk uchun
qulàydir, chunki bundày invåstitsiya muàssàsàsi o`z mustàqil hisobràqàmi, o`z
muõrigà egà bo`lib, àmàlgà îshirgàn bàrchà îpåràtsiyalàr uchun o`zi jàvîb båràdi.
Ikkinchi tîmîndàn esà, bundày invåstitsiya muàssàsàlàri tîmînidàn "ishlàb tîpilgàn"
pul màblàg’làri bànkkà kàttà yo`qîtishlàr bilàn o`tishi mumkin, chunki bu õîldà
ulàr ikki màrtà sîliqqà tîrtilàdi.
Ko`pginà õîllàrdà bànklàrning fînd bîzîridàgi fàîliyatini invåstitsiya
kîmpàniyalàri ish-fàîliyati bilàn tånglàshtirish mumkin. Bànklàr àktsiyalàr,
96
îbligàtsiyalàr, dåpîzit và jàmg’àrmà (îmînàt) sårtifikàtlàrini chiqàràdi, shu tàrzdà
màblàg’làrni jàlb etib, råsurslàr yaràtib, kåyinchàlik bu råsurslàrni kîrpîràtiv và
dàvlàt
qimmàtli
qîg’îzlàrigà
invåstitsiya
qilib
hàmdà
to`g’ridàn-to`g’ri
invåstitsiyalàrni àmàlgà îshirib, ulàrdàn fîydàlànàdi. O`zbekistondà tijîràt
bànklàrigà àndårràyting bilàn shug’ullànish màn etilmàgàn. Shundày qilib, tijîràt
bànklàri invåstitsiya kîmpàniya vàzifàlàrini muvàffàqiyatli bàjàrishi mumkin.
Qisqa hulosalar.
Moliya bozorlari – bu, pul oqimlarini mulk egalaridan qarz oluvchilarga
qarata yo’naltira oladigan bozor institutlarining yig’indisidir.
Qimmatli qog’oz – bu, kapitalni mavjud bo’lish shakli bo’lib, u kapitalni
tovar, ishlab chiqarish va pul shakllaridan farq qilib, uning evaziga (kapitalni)
bеrilishi, bozorda tovar sifatida muomalada bo’dishi va daromad kеltirish mumkin.
O’zbеkiston Rеspublikaisning qonun hujjatlariga ko’ra fond biojasi – bu
qimmatli qog’ozlar bir maromda muomalada bo’lishining zarur shart-sharoitini
ta'minlash.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Moliya bozori nima?
2.
DKMO bozori evolyutsiyasi.
3.
Brokеr qanday vazifani bajaradi?
4.
Dilеr qanday vazifani bajaradi?
5.
O`zbеkiston Rеspublikasida qimmatli qog`ozlarning turlari.
6.
Oddiy aktsiya nima?
7.
Imtiyozli aktsiya nima?
8.
Qimmatli qog`ozlar bilan elеktron savdo.
9.
Ikkilamchi bozor nima?
10. Qimmatli qog`ozlarning muddatli bozori nima?
Asosiy adabiyotlar
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Тошкент, “Молия”, 2003.156 б.
97
2. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
3. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
4. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
5. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
7. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
98
VIII – BOB. XALQARO VALYUTA KREDIT MUNOSABATLARI
8.1. Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi
Õàlqàrî vàlyutà munîsàbàtlàri – bu vàlyutàni jahon õo`jàligidà àmàl qilishi
bîràsidà shàkllànàdigàn và milliy õo`jàliklàr fàîliyat nàtijàlàrining o`zàrî
àlmàshuvigà õizmàt ko`rsàtàdigàn ijtimîiy munîsàbàtlàr yigindisidir.
Valyuta munosabatlari valyutani jahon xo`jaligi muîmàlàsida amal qilish
jarayonida va xalqaro aloqalar soxasiga xizmat ko`rsatishdà uziga xos pul
munosabatlarini yig’indisi bo`lib davlatlar, jaxon valyuta bozorining sub’yektlari,
muayyan davlatning ryezident yoki noryezident shaxslari orasida valyutalarni
sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish va boshqa shu kabi jarayonlarda
vujudga keladigan munosabatlardir.
Vàlyutà munîsàbàtlàri jahon vàlyutà tizimini àsîsi bo`lib õizmàt qilàdi.
Valyuta munosabatlarini paydo bo`lishi, o`zgartirilishi yoki tugatilishining xuquqiy
asoslari sifatida xalqaro kelishuvlar va ichki davlat qonun qoidalar yotadi. Valyuta
munosabatlari, nisbatan mustaqil munosabatlar bo`lgani xolda, to`lov balansi,
valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali dunyo iqtisodiga sezilarli ta’sir
ko`rsatadi.
Vàlyutà munîsàbàtlàrining àõvîli quyidàgilàrgà bîgliq bo`làdi:
-milliy và jahon iqtisîdiyotining rivîjlàngànlik dàràjàsigà;
-siyosiy àhvîlgà;
-jahon bîzîridà dàvlàtlàràrî munîsàbàtlàr bîràsidàgi muàmmîlàrgà và bundà
muàmmîlàrning rivîjlànish tåndåntsiyalàrigà.
Valyuta munosabatlarini asosiy ishtirokchilari sifatida Xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning ryezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
Rezident shaxslar – bu muayyan davlat xududida yashayotgan va shu davlat
fuqarosi bo`lgan, faoliyat ko`rsatayotgan yuridik va jismoniy shaxslardir.
Norezident shaxslar - bu muayyan davlat xududida yashayotgan va shu
davlat fuqarosi bo`lmagan, faoliyat ko`rsatayotgan yuridik va jismoniy shaxslardir.
99
Vàlyutà tizimi – bu, milliy qînunchilik yoki dàvlàtlàr àrî kålishuvlàr bilàn
mustàõkàmlàngàn vàlyutà munîsàbàtlàrini tàshkil etish và muvîfiqlàshtirishning
shàklidir
Vàlyutà tizimini – vàlyutà, vàlyutà munîsàbàtlàri, vàlyutà munîsàbàtlàrini
àmàlgà îshiruvchi và ulàrni tàrtibgà sîluvchi hàmdà muvîfiqlàshtiruvchi îrgànlàr
yigindisi sifàtidà hàm kåltirish mumkin.
Vàlyutà tizimining mîõiyati, tàshkil etilish shàkllàri và rîli jàmiyat iqtisîdiy
tuzumi bilàn bålgilànàdi.
Vàlyutà qînunchiligi – bu, màmlàkàt ichkàrisidà vàlyutà qimmàtliklàri bilàn,
bir màmlàkàt tàshkilîtlàri và fuqàrîlàri hàmdà bîshqà màmlàkàt tàshkilîtlàri và
fuqàrîlàri îràsidàgi shàrtnîmàlàrni, hàmdà màmlàkàt ichkàrisidàn õîrijgà và õîrijdàn
màmlàkàt ichkàrisigà milliy và õîrijiy vàlyutàlàr hàmdà bîshqà vàlyutà
qimmàtliklàrni îlib kirish, îlib chiqish, o`tkàzish yo`li bilàn àmàlgà îshirilishini
tàrtibgà sîluvchi qînuniy må’yorlàr yig’indisidir.
Vàlyutà tizimi milliy, jahon và mintaqaviy vàlyutà tizimlàriga bo`linadi.
Milliy vàlyutà tizimi màmlàkàt pul tizimining tàrkibiy qismi bo`lib, vàlyutà
munîsàbàtlàrini yigindisi sifàtidà màydîngà chiqmàydi, bàlki ushbu munîsàbàtlàrni
fàqàt qînunchilik àktlàri bilàn tàshkil etilish tàrtibini bålgilàydi. Vàlyutà
munîsàbàtlàrini tàshkil etishni bundày tàrtibi birinchi nàvbàtdà vàlyutà tizimi
elåmåntlàrini bålgilàshni o`z ichigà îlàdi.
Milliy vàlyutà tizimini, qînunchilik àsîsidà bålgilànàdigàn, elåmåntlàrigà
quyidàgilàr kiràdi:
1) milliy vàlyutà và uning nîmi;
2) milliy vàlyutà pàritåtini bålgilàsh;
3) milliy vàlyutàni kînvårtàtsiya shàrtlàri;
4) milliy vàlyutà kursining råjimi;
5 )õàlqàrî krådit muîmàlà qurîllàridàn fîydàlànishni chågàràlàsh;
6) õàlqàrî zàõirà àktivlàri tàrkibiy qismlàri îràsidàgi nisbàtni àniqlàsh;
7) màmlàkàt õàlqàrî hisob-kitîblàrini chågàràlàsh;
8) milliy vàlyutà và îltin bîzîrlàri fàîliyatini råjimi;
100
9) vàlyutà chåklànishlàrini o`rnàtilish tàrtibi;
10)
vàlyutà
munîsàbàtlàrigà
õizmàt
ko`rsatuvchi
và
ulàrni
muvîfiqlàshtiruvchi milliy îrgànlàrni màqîmi.
Yuqîridà zikr etilgàn elåmåntlàr yigindisi, õàlqàrî vàlyutà-krådit và hisobkitîb munîsàbàtlàrini àmàlgà îshirish uchun dàvlàt tîmînidàn bålgilànàdigàn,
vàlyutà måõànizmidir.
Jahon vàlyutà tizimi – bu, jahon õo`jàligi rivîjlànishi àsîsidà shàkllàngàn và
dàvlàtlàràrî kålishuvlàr bilàn mustàõkàmlàngàn õàlqàrî vàlyutà munîsàbàtlàrni
tàshkil etishni shàklidir. Jahon vàlyutà tizimini tàshkiliy àsîsi bo`lib, milliy vàlyutà
tizimi hàmdà ushbu tizimgà kiràyotgàn õàr bir màmlàkàt vàlyutà måõànizmini
tàshkil etilishini dàvlàt-õuquqiy shàkli hisoblànàdi.
Jahon vàlyutà tizimi o`z ichigà, milliy vàlyutà tizimi elåmåntlàri bilàn
yaqindàn àlîqàdà bo`lgàn, mà’lum bir elåmåntlàrni îlàdi. Ulàr quyidàgilàr:
1) zàõirà vàlyutàlàri, õàlqàrî hisob-kitîb vàlyutà birliklàri (SDR, ÅVRÎ);
2) vàlyutàlàrni o`zàrî kînvårtàtsiya qilinish shàrtlàri;
3) vàlyutà pàritåtlàrini unifikàtsiya råjimi;
4) vàlyutà kurslàri råjimlàrini chågàràlàsh;
5) vàlyutà chåklànishlàrini dàvlàtlàr àrî muvîfiqlàshtirish;
6) õàlqàrî vàlyutà likvidligini dàvlàtlàr àrî muvîfiqlàshtirish;
7)
õàlqàrî
krådit
muîmàlà
vîsitàlàridàn
fîydàlànish
qîidàlàrini
unifikàtsiyalash;
8) õàlqàrî hisîb-kitîblàr àsîsiy shàkllàrini unifikàtsiyalash;
9) jahon vàlyutà và îltin bîzîrlàri råjimi;
10) dàvlàtlàr àrî vàlyutà muvîfiqlàshtirilishini àmàlgà îshiruvchi õàlqàrî
tàshkilîtlàr.
Bråttîn-Vuds
õàlqàrî
vàlyutà-mîliya
kînfåråntsiyasi
1944-47
yillàr
mîbàynidà bo`lib o`tgàn. Màzkur kînfåråntsiyadà qàbul qilingàn Kålishuv
mîddàlàri, urushdàn so`ngi jahon vàlyutà tizimi tàmîyillàrini bålgilàb bårdi.
Bu tàmîyillàr quyidàgilàrdàn ibîràt edi:
101
1.Îltingà và ikki zàõirà vàlyutàsigà, ya’ni AQSh dîllàri và qismàn Buyuk
Britàniya funt stårlingigà àsîslàngàn dàvlàtlàr àrî îltin-dåviz stàndàrti tizimi
krnàtildi. Bundà, îltin-dåviz stàndàrti, fàqàtginà dàvlàtlàr àrî munîsàbàtlàrdà
sàqlànib qîlgàn bo`lib, màmlàkàtlàrni pul tizimlàri esà îltingà àlmàshmàydigàn
krådit pullàrgà àsîslàngàn edi.
Îltinni, jahon vàlyutà tizimini àsîsi sifàtidà ishlàtilishini quyidàgi àsîsiy 4
shàkli ko`zdà tutilgàn edi:
À) vàlyutàlàrni îltin pàritåtlàri sàqlànib, Õàlqàrî Vàlyutà Fîndidà ulàrni qàyd
etilish tàrtibi kiritilgàn edi;
B) îltin, õàlqàrî hisob-kitîblàr bo’yichà qîldiqni so’ndirish vîsitàsi và ijtimîiy
bîylikni ràmzi, õàlqàrî vàlyutà likvidligini muõim kîmpînånti sifàtidà ishlàtilà
bîrdi;
V) AQSh o`zining o`sgàn vàlyutà-iqtisîdiy qudràtigà và kàpitàlistik dunyodà
kzining eng yirik îltin zàõiràlàrigà tàyangàn õîldà, AQSh dîllàrigà àsîsiy zàõirà
vàlyutàsi mà’qîmini biriktirib qkyish màqsàdidà, dîllàrni îltingà tånglàshtirib
qkydilàr;
G) shu màqsàddà, AQSh gàznàõînàsi õîrijiy dàvlàtlàr màrkàziy (milliy)
bànklàri và õukumàt tàshkilîtlàrigà AQSh dîllàrlàrini îltingà, bir untsiya îltin 35
AQSh dîllàri ràsmiy baho àsîsidà, àlmàshtirishni dàvîm ettirdi. Îltinni bundày
ràsmiy bahosi, 1934 yildà AQSh dîllàrini baho màsshtàbi àsîsidà kiritilgàn edi.
Inqirîzgà uchràgàn Bråttîn-Vuds vàlyutà tizimi o`rnini bîsà îlàdigàn vàlyutà
tizimini tàrtibgà sîlishni yangi tàmîillàri 70-chi yillàrdà shàkllàndi. Jahondà
intågràtsiya jàràyonlàri kuchàydi, rivîjlàngàn dàvlàtlàr îràsidà kuchlàr nisbàti
o`zgàrib, rivîjlànib bîràyotgàn dàvlàtlàr tà’sir dîiràsi kångàyib bîrdi. Vàlyutà
jàràyonidà
tulîvlàr
nîmutànîsibligi
(nåsbàlànsirîvànnîst) kuchàyib, vàlyutà
kurslàrini bàrqàrîrsizligi, baholàr o`sdi
To`rtinchi jàhîn vàlyutà tizimi àsîslàri 1976-78 yillàrdà AQSh-ning Kingstîn
(Yamàykà) dågàn jîyidà ÕVF à’zî-dàvlàtlàrining bo`lib o`tgàn õàlqàrî vàlyutàmîliya kînfåråntsiyasidà sîlingàn.
102
1978 yildà, bu kålishuvni ràtifikàtsiyasidàn so`ng, ÕVF Ustàvigà
o`zgàrtirishlàr kiritildi. To`rtinchi jahon vàlyutà tizimining àsîsiy tàmîillàri:
1.Îltin-dåviz stàndàrti o`rnigà ràsmiy ràvishdà SDR stàndàrti kiritildi. Bu
yangi õàlqàrî hisob-kitîb pul birligi vàlyutà tizimining, vàlyutà pàritåtlàrini àsîsi
sifàtidà e’lîn qilindi (1985 yilni iyuligà AQSh dîllàri 31 vàlyutàni àsîsi, SDR esà
12 vàlyutàni àsîsi edi).
8.2. To`lîv bàlànsi va uni tartibga solishning asosiy usullari
To`lîv bàlànsi – õàlqàrî îpåràtsiyalàrning bàlàns raqami – bu dàvlàtning
tîvàrlàr, õizmàtlàr, kàpitàllàrni îlib kirish hàmdà îlib chiqish ko`rsàtkichlàrining
nisbàti ko`rinishidàgi bàrchà õàlqàrî àlîqàlàri kîmplåksining puldàgi ifîdàsi.
Õàlqàrî îpåràtsiyalàrning bàlàns raqami o`z mîhiyati jihàtdàn màmlàkàtning tàshqi
iqtisîdiy àlîqàlàrining ko`làmi, tàrkibi và õàràktåri jihàtdàn miqdîriy và sifàt
ko`rinishini bålgilàb båràdi hàmdà uning õàlqàrî hàmjàmiyatdàgi o`rnini
bålgilàydi. Nàshr qilinàdigàn to`lîv bàlànslàridàgi mà’lumîtlàr fàqàt to`làngàn và
mà’lum muddàtgà to`lànishi shàrt bo`lgàn qismdàn ibîràt bo`libginà qîlmày bàlki
õàlqàrî dàràjàdàgi tàlàblàr và màjburiyatlàr to`g’risidàgi ko`rsàtkichlàrni hàm o`z
ichigà îlàdi. Bu esà ko`p iqtisîdiy àlîqàlàr krådit àsîsidà àmàlgà îshirilgànligidàn
dàlîlàt båràdi.
To`lîv bàlànsining tàrkibi. To`lîv bàlànsi qo`yidàgi àsîsiy bo`limlàrdàn
tàshkil tîpgàn:
sàvdî bàlànsi, ya’ni tîvàrlàrning îlib kirilishi và îlib chiqilishi o`rtàsidàgi
nisbàt;
õizmàt và nîtijîràt to`lîvlàr bàlànsi;
o`z ichigà tîvàrlàr, õizmàtlàr và bir yoqlàmà to`lîvlàr hàràkàtini îluvchi
jîriy îpåràtsiyalàr bàlànsi;
kàpitàl và kråditlàr hàràkàtining bàlànsi;
ràsmiy vàlyutà råzårvlàri bo`yichà îpåràtsiyalàr.
103
To`lov
balansi
qadimdan
davlat
ob’yektlardan biridir. Bunday bo`lishiga
tomonidan
tartibga
quyidagilar sabab
solinadigan
bo`lib
xizmat
qiladi:
birinchidan, to`lov balansiga tengsizlik, muvozanatsizlik xos bo`lib, bu
holat ayrim davlatlarda uzoq muddatli taqchillik va haddan tashqari aktiv saldo
ko`rinishida namoyon bo`ladi. Bu nomutanosiblik valyuta kursining dinamikasiga,
kapitalning ko`chishiga, iqtisodiyot holatiga qattiq salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Masalan, AQSh joriy operatsiyalardagi taqchillikni milliy valyuta bilan qoplash
natijasida, inflyatsiyani boshqa davlatlarga eksport qilishga erishgan holda,
xalqaro oborotdagi dollar ortiqchaligini keltirib chiqardi va XX asrning 70yillarida Brenttonvuds Tizimining izdan chiqishiga olib keldi;
ikkinchidan, XX asrning 30-yillarida oltin zahiralari bekor qilingandan
so`ng, to`lov balansini tenglashtirishning baho mexanizmi ish bermay qo`ydi.
Shu sababli ham, to`lov balansini davlat tomonidan ma’lum tadbirlar orqali
boshqarilishi maqsadga muvofiq bo`lib qolmoqda.
uchinchidan,
xo`jalik aloqalari
globallashib borayotgan bir davrda
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimida to`lov balansining roli
borgan sari ortib bormoqda. Bu balansni tenglashtirish vazifasi, davlatning
iqtisodiy
o`sish
jadalligini
ta’minlash,
inflyatsiyani
jilovlab turish va
ishsizlikni kamaytirish kabi vazifalari bilan bir qatorda tan olinmoqda.
To`lov balansini tartibga solishning moddiy asosi bo`lib quyidagilar xizmat
qiladi:
rasmiy oltin-valyuta zahiralari;
milliy daromadning davlat budjeti orqali taqsimlanadigan qismi;
davlatning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda kapital eksport qiluvchi,
kreditor, kafolat beruvchi, qarz oluvchi sifatida bevosita qatnashishi;
tashqi iqtisodiy operatsiyalarni me’yoriy hujjatlar va davlat organlari
yordamida tartibga solish.
Mamlakatlar to`lov balansini tartibga solishda tez-tez uchrab turadigan
muammolar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin.
104
To`lov balansini tenglashtirish bo`yicha qaysi davlatlar (aktiv saldoga yoki
taqchillikka ega bo`lgan) zaruriy chora-tadbirlarni qo`llashlari zarurligi. Bu
masalada, nazariyachilar va amaliyotchilarning fikrlari turlichadir. Odatda, birqancha ichki va tashqi omillarning bosimi ostida to`lov balansida taqchillik mavjud
mamlakatlarda uni tenglashtirish muammosi turadi. Aktiv balansga ega bo`lgan
davlatlar, xalqaro hisob-kitoblarga kirishuvchi mamlakatlarni “o`z uyida tartib
o`rnatishini ” talab qiladi: inflyatsiyani jilovlash, defilyatsion siyosatni qo`llashga
zarurat, eksportni rag’batlantirish, importni cheklash va boshqalar. Ikkinchi Jahon
urushidan so`ng AQSh, G’arbiy Yevropaning to`lov balansida asoratli taqchillikka
ega mamlakatlariga nisbatan mana shunday talablarni qo`ydi. Ammo, 1980yillarga kelib, vaziyat o`zgardi. Endi Yevropa Ittifoqi AQShga nisbatan yuqoridagi
talablarni qo`ydi.
Taqchillikli to`lov balansiga ega bo`lgan davlatlar esa, aktiv balansga ega
bo`lgan o`z hamkorlaridan import bo`yicha cheklovlarni kamaytirish, mazkur
mamlakatlarga kapital chiqarilishini rag’batlantirish kabilarni talab qiladi.
To`lov balansining davlat tomonidan tartibga solinishi — bu, davlatni, to`lov
balansining asosiy moddalarini shakllantirishga hamda paydo bo`lgan taqchillikni
moliyalashtirishga yo`naltirilgan iqtisodiy, jumladan, valyuta, moliya, pul-kredit
tadbirlarini amalga oshirishga yo`naltirilgan faoliyatining umumiy yig’indisidir.
Mamlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valyuta-iqtisodiy holatiga bog’liq
holda
to`lov
balansini
boshqarishning,
tashqi
iqtisodiy
operatsiyalarni
rag’batlantirish yoki qisqartirishga yo`naltirilgan turli usullari mavjud.
To`lov balansida taqchillik mavjud bo`lgan davlatlar tomonidan eksportni
rag’batlantirish, import qilinayotgan tovarlarni
jalb qilishga, kapitalni olib
kamaytirishga, xorijiy kapitalni
chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi
tadbirlar qo`llaniladi:
Deflyatsion siyosat. Bu siyosat, ichki talabni kamaytirishga yo`naltirilgan
holda, o`z ichiga budjet mablag’larini aholiga kamroq ishlatish, baholarni va ish
xaqlarini
muzlatish
kabilarni
qamrab
oladi. Uning eng asosiy
instrumentlaridan biri bo`lib, moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: budjet
105
taqchilligini kamaytirish, Markaziy bankning hisob stavkalarini o`zgartirishi
(diskont siyosati) kredit cheklovlari, pul muassasining o`sib borishiga chegara
qo`yish.
Iqtisodiy
foydalanilmayotgan
pasayish,
ishlab
ishsizlikning
chiqarish
yuqori
ko`rsatkichi
va
to`la
quvvatlarining
sharoitida
deflyatsiya
siyosatini qo`llash, ishlab chiqarish va bandlikning yanada pasayishiga olib
keladi. Bu esa, aholining turmush darajasiga sezilarli salbiy ta’sir ko`rsatib,
vaziyatni yumshatish bo`yicha tezkor chora-tadbirlar qo`llanilmasa,
ijtimoiy
nizolar kelib chiqadi.
Devalvatsiya. Milliy valyuta kursining pasaytirilishi. Bu tadbir milliy
eksportni rag’batlantirish va importni jilovlash bilan bog’liq maqsadlarda
amalga oshiriladi. Ammo, to`lov balansini tartibga solishda devalvatsiyaning
roli, uni o`tkazish
umumiqtisodiy
va
tartiblari va ularga hamkorlik qiluvchi mamlaktning
moliyaviy
siyosatiga
bog’liq
bo`ladi. Devalvatsiya,
faqatgina, raqobatbardosh tovarlarning eksport potentsiali va jahon bozoridagi
qulay
vaziyatlarning
mavjudligi
sharoitidagina
tovarlar
eksportini
rag’batlantirishi mumkin. Devalvatsiyaning importni cheklashga ta’siri esa, takror
ishlab chiqarish jarayonining baynalminallashuvi hamda xalqaro ihtisoslashuv
darajasining rivojlanishi bilan, mamlakatning importni cheklash bo`yicha keskin
choralar qo`llash imkoniyatlari pasayishidan kelib chiqadi. Shundan kelib chiqib
aytish mumkinki, hamma mamlakatlarda ham import o`rnini bosuvchi tovarlar
ishlab chiqarish siyosati muvofaqqiyatli chiqavyermaydi.
Devalvatsiya importni cheklashi bilan, mamlakat ichida tovarlar ishlab
chiqarish harajatlarini ortishiga, narxlarning ko`tarilishiga va oqibatda, tashqi
bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatining yo`qolishiga olib keladi. Shuning
uchun, bu tadbir mamlakatga vaqtinchalik ustivorlik berishi mumkin, ammo u
to`lov balansining taqchilligini keltirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishga
qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiya yetarli darajada bo`lishi
zarur. Aks holda, u valyuta spyekulyatsiyasini kuchaytiradi va valyuta kursini
qaytadan ko`rib chiqishga majbur qiladi. Masalan, 1967 yil noyabr oyida funt
sterlingni 13,4 foizga devalvatsiyasi va 1971 yil dollarning 7,89 foizga
106
devalvatsiya qilinishi, ushbu valyutalarga bo`lagan spyekulyativ bosimni yo`q
qilaolmaydi. Ammo, haddan ortiq darajada amalga oshirilgan devalvatsiya, boshqa
valyutalar kursini ham tushishiga olib keladigan, zanjirli ryeaktsiyani amalga
oshiradi. Va natijada, devalvatsiyani amalga oshirgan mamlakat, raqobatda o`zi
ko`tgan ustivorlikka ega bo`laolmasligi mumkin. Ayrim mamlakatlar, ba’zi paytda
turli valyuta kurslarini qo`llaydi, masalan, ikkita valyuta bozorini tashkil etish,
yoki yashirin devalvatsiya shaklidagi. Suzib yuruvchi kurslar tartibining
qo`llanilishi, to`lov balanslarini tenglashtirish imkonini bermadi. Tarqoq va ba’zi
holatlarda qo`llaniladigan devalvatsiya amaliyotidan voz kechish, xalqaro hisobkitoblarda spekulyativ kapital bosimini pasaytirdi. Ammo, uni suzib yuruvchi kurs
sharoitida eksport va import narxlarining bozorda pasayish nisbatiga ta’sir etmadi.
Shuning uchun, ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda, devalvatsiyaning
samarasini oshirish maqsadida, tabaqalashtirilgan poshlinalar hamda eksportimportga subsidiyalar berish amaliyoti qo`llanilmoqda.
Valyuta
cheklovlari.
Ushbu
tadbir
ekport
qiluvchilarning
valyutalardagi tushumlaridan foydalanishni cheklash, xorijiy
xorijiy
valyutani import
qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, u
valyuta
operatsiyalarni maxsus ruxsatnomaga ega bo`lgan banklarda amalga
oshirilishi, shuningdek to`lov balansidagi taqchillikni kamaytirish maqsadida,
kapital eksportini
chegaralash va uning
tovarlar
chegaralashga qaratilgan tadbirlar yig’indisidir. XX asrning
importini
70-yillarining
oxirida 80-yillarining
yuritilayotgan
siyosatning
oqib
kelishini
boshlarida joriy
erkinlashuviga
operatsiyalar bo`yicha
qaramasdan,
valyutaga ega bo`lgan mamlakatlarning deyarli 90 foizida
rag’batlantirish,
konvertirlanadigan
kapitallarning xalqaro
harakatida turli xil cheklovlar mavjud bo`lgan. Yevropa Ittifoqining ko`pchilik
davlatlari ushbu cheklovlarni faqatgina o`tgan asrning 90-yillarga kelib bekor
qilishdi.
Moliya va pul–kredit siyosati. To`lov balansidagi taqchillikni bartaraf
etish
maqsadida eksport qiluvchilarga budjet
subsidiyalari
beriladi,
protektsionistik (ichki ishlab chiqaruvchilarni himoyalash) maqsadlarida import
107
bojlari oshiriladi, mamlakatga pul oqimining kirib kelishini
rag’batlantirish
maqsadida qimmatli qog’ozlar egasi bo`lgan xorijliklardan olinadigan soliqlarni
bekor qilish kabi chora-tadbirlardan keng foydalaniladi. Shuningdek, pul–kredit
siyosati, bank hisob
siyosati va muomaladagi pulning
massasini belgilash
tadbirlari yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
To`lov
balansining maxsus
moddalarini
shakllantirish
jarayonida
davlat tomonidan ko`rsatiladigan maxsus ta’sir choralar — savdo balansi,
“ko`rinmas”
operatsiyalar hamda
kapitallar
harakati schetlari bo`yicha olib
boriladi.
Savdo
balansi— tartibga solishning muhim ob’yekti bo`lib xizmat qiladi.
Hozirda davlat nazorati, nafaqat muomala sohasini, balki eksport tovarlari ishlab
chiqarish jarayonini ham o`z ichiga qamrab olmoqda. Sotish bosqichida tovarlar
ekportini rag’batlantirishga,
faqatgina ularning narxiga ta’sir ko`rsatish orqali
erishish mumkin. Eksport qiluvchilarning tovarlarni eksport qilishidagi qiziqishini
jonlantirish maqsadida, davlat ularga eksport kreditlarini beradi, ularni iqtisodiy
va siyosiy risklardan
sug’urtalaydi, kapitalni imtiyozli amortizatsiya qilishga
sharoit yaratadi va boshqa moliyaviy imtiyozlarni taqdim etadi.
Jahon bozoridagi raqobatning kuchayib borishi bilan, eksportbop mahsulotlar
ishlab chiqarishni tartibga solish borasida tarmoq ichidagi ixtisoslashuvni
kuchaytirish va milliy firmalarni xorij firmalari bilan kooperatsiyalashuvini
amalga oshirish lozim bo`ladi. Xalqaro ixtisoslashuvni kuchaytirish maqsadida,
barcha mamlakatlarda hukumat kichik va o`rta biznes vakillarining
eksport
faoliyatini rag’batlantirmoqda.
O`zbekiston Respublikasida qishloq xo`jalik mahsulotlarining eksportini
kuchaytirish, mashina va uskunalar ko`rinishidagi ilg’or texnlogiyalarga
asoslangan ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish rag’batlantirilmoqda.
Bugungi kunda eksportni davlat tomonidan tartibga solinishi, tovarlarning
chet eldagi bozorlarini o`rganishdan boshlab, ularni
sotuvdan keyingi xorijiy
xizmatlarini ta’minlashni ham o`z ichiga olmoqda. Eksportni
rag’banlantirish
usullarining qo`llanilishi tobora kompleks ravishda tus olmoqda. Ular
108
o`z
tarkibiga valyuta, kredit, moliyaviy-tashkiliy ko`rinishda eksportni qo`llabquvvatlash va ryeklama, axborot, kadrlar tayyorlash kabilarni ham qamrab
oladi. Mazkur vositalar yordamida kapital olib chiqib ketishni cheklash hamda
tovarlar eksportini rag’batlantirishda foydalanilmoqda.
Passiv to`lov balansiga
ega bo`lingan holatlarda importni tartibga
solish, mamlakat ichkarisida
importning
chiqarishni
o`rnini
bosuvchi
tovarlar
ishlab
kengaytirish
mexanizmlaridan foydalanish amaliyoti ham mavjud.
Hozirgi kunda importni cheklashda tarifsiz cheklovlar qo`llanib kelinayotgan
bo`lib, kontragyentlar bilan ularning o`z hohishi bilan eksportni chegaralashga
bitim tuziladi (masalan, AQSh bilan
Yaponiya, Ispaniya, Meksika, Braziliya
o`rtasida XX asrning 80-yillarda tuzilgan bitimlar).
To`lov balansining “ko`rinmas” operatsiyalari
bo`yicha
to`lovlar va
tushumlar bilan bog’liq bo`lgan operatsiyalarini tartibga solish maqsadida
quyidagi choralar qo`llaniladi:
mazkur
davlat
sayyohlari
tomonidan
valyuta olib
chiqib
ketish
me’yorlarining chegaralanishi;
xorijiy sayyohlarni jalb qilish maqsadida mamlakatda sayyohlikni yo`lga
qo`yish uchun davlatning bevosita yoki bilvosita aralashuvi;
“Transport” bandi bo`yicha harajatlarni
kamaytirish
maqsadida budjet
mablag’lari orqali dengiz transportini qurishga ko`maklashish:
ilmiy–texnikaviy bitimlar, litsenziyalar, savdo patentlari va boshqalar
savdosi orqali tushumni rivojlantirish maqsadida ilmiy izlanish ishlariga
davlat harajatlarini oshirish;
ishchi
kuchi
ko`chishini
tartibga solish, jumladan, xorijiy ishchilar
almashuvini qisqartirish uchun immigrantlar chiqishini cheklab qo`yish.
Kapital
harakatining
tartibga
solinishi,
bir
tomonlama
milliy
monopoliyalarning tashqi iqtisodiy ekspansiyasini rag’batlantirishga, boshqa
tomonlama esa, to`lov balansini muvozanat
valyuta oqimi va
holatiga keltirish uchun xorijiy
milliy kapitalni ryepartiatsiya
qilishni rag’batlantirish
lozim. SHu maqsadda, hukumat chet ellik xususiy invyestorlarga qulay
109
invyestitsiya muhitini tashkil etish orqali kapital olib kiruvchilar va tovar olib
chiqib ketuvchilarni rag’batlantiradi. Invyestitsiyalar bo`yicha hukumat kafolatlari,
tijorat va siyosiy risklarni sug’urtalash orqali amalga oshiriladi.
Davlat shuningdek, kapitalni “qochishi”ni chegaralashga qaratilgan choratadbirlarni ko`radi. Bo`lar tarkibiga: mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik,
milliy valyuta va hukumatga ishonchni oshirish, davlatchilikni mustahkamlash,
“qora” bozor va korruptsiyaga qarshi ko`rashish kiradi. Kapitalning “qochishi”ni
kamaytirishning eng samarali yo`llaridan biri, kapitalning xalqaro harakati ustidan
davlat nazoratini o`rnatish, shuningdek, uning olib chiqib ketiladigan hajmini
chegaralash va dividend va foizlarni o`z vaqtida ryepatriatsiya qilishni talab qilish
hisoblanadi.
Xalqaro
amaliyotda
kapitalning
“qochishi”ni
chegaralash,
pul
kapital
operatsiyalarni va xorijga invyestitsiyalarni qonuniy me’yorlar, ma’muriy va
moliyaviy nazorat qilishning birgalikda amalga oshirish orqali erishiladi. Banklar
nazoratni amalga oshiradilar va chet el banklariga o`tkazilgan shubhali summalar,
tashqi iqtisodiy fiktiv kontraktlar bo`yicha bo`naklar hamda to`lovlar yuzasidan
davlat organlariga xabar beradilar. Eksport bitimlari sub’yektlarining yagona
zanjirini
hosil
qilish
(eksport
qiluvchi—bojxona—bank),
hisob-nazorat
mexanizmi, hisobotlarni birxillashtirish (xususan, eksport yuklari va ularni yetib
borishi to`g’risidagi) kapital “qochishi”ni chegaralashga ko`maklashadi. Kapitalni
chetga chiqib ketishini chegaralovchi yana muhim bir vosita, valyuta va eksport
nazoratini samarali yuritishdir. Bu yerda, nazorat organlarini funktsiyalarni,
vakolat va javobgarlikni aniq bo`lib olishi, muvofaqqiyat garovi hisoblanadi.
Kapital “qochishi”ni oldini oluvchi muhim omil—ushbu kapitallar borib
joylashadigan mamlakatlar bilan valyuta va eksport nazorati bo`yicha xalqaro
shartnomalar tuzish va hamkorlik qilishdir.
8.4. Valyuta kursi tushunchasi
Valyuta kursi – bu, bir valyutani boshqa bir valyutadagi ifodasi yoki baxosi.
Valyuta kursi – bu, xorijiy valyutani milliy valyutadagi ifodasi. Masalan,
110
O`zbekiston Respublikasida 1 AQSh dollari 1060 so`m yoki Rossiyada 1 AQSh
dollari - 31,34 rubl.
Vàlyutà kursi, pullàrning õàlqàrî õàràkàti jàràyonigà tààluqlidir và umumiy
àsîsdà milliy iqtisîdni jahon õo`jàligi bilàn àlîqàlàrini ifîdàlàydi.
Oltin deviz standarti sharoitida valyuta kursi aniqlanganda, qog’oz pullar
zaminida yotgan oltin miqdorlari solishtirilgan. Masalan, Buyuk Britàniya 1 funt
stårlingi zàminidà, 1821 yildà, 7,322385 gràmm îltin yotgàn, 1 nåmis màrkàzi
zàminidà esà, 1873 yildà, 0,385422 gràm îltin yotgàn. Bungà kurà, 1 funt stårling
20,43 nåmis màrkàsigà tång edi (7,322385/0,385422).
Bundan tashqari, jaxon valyuta bzorida, “spot” operatsiyalarida 2 kurs
beriladi, ya’ni sotuvchi va sotib oluvchi kurslari.
Valyuta kurslarining quyidagi turlari màvjud:
“spot” kurs, forvard kurs, kross-kurs, “autrayt” kursi, sotuvchi va sotib
oluvchi kursi.
“Spot” kurs – bu, naqdli (kassa) shartnomasi kursidir. U, “spot”
shartnomalari ijrosi paytida qayd etiladigan bir mamlakat valyutasining baxosini
boshqa mamlakat valyutasidagi ifodasidan iborat.
“Spot” kurslar erkin suzadigan yoki qat’iy belgilangan bo`lishi mumkin.
Ular milliy valyutani mamlakat tashqarisida, shartnomani amalga oshirish paytiga,
sotib olish qobiliyatini ko`rsatadi.
Ba’zi davlatlar valyutalarining ichki va tashqi qiymati mavjudligiga
qaramasdan, valyuta nazorati sharoitida, oddiy tijorat operatsiyalarini amalga
oshirishda, asosan tovar va xizmatlar importida valyuta va “spot” kurslari bir xilda
shakllanilishi mumkin.
Forvard kursi – bu, muddatli valyuta shartnomalari kursidir. U, kelgusida
ma’lum bir sanaga valyutani yetkazib berish sharti bilan sotish yoki sotib olish
baxosidan iboratdir. Bunda, muddatli valyuta operatsiyasida kurs, shartnoma
tuzilish paytida qayd etiladi, uning ijrosi mà’lum bir muddàt o`tgàndan so`ng
amalga îshsa ham.
111
Amaliyotda forvard kursi “spot” kursiga yaqin. Farqi shundaki forvard
operatsiyalarda valyuta risklari paydo bo`ladi. Masalan, forvard kursi valyutalarni
kuchli va kuchsiz pozitsiyalarini, foiz stavkalardagi farqlarni hisobga olishi lozim.
Bu omillar forvard kursini “spot” kursdan jiddiy oshishiga olib kelishi mumkin.
“Autrayt” kursi – bu, mukofot va diskont uslubi orqali aniqlanàdigan
muddatli shartnoma kursidir.
Kross-kurs – bu, ikui valyuta orasidagi kursni uchinchi valyuta orqali
aniqlash uslubi yordàmida topilgan kursdir.
Valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar juda ko`p, ularning ichida eng
muhimlarini ko`rib chiqamiz.
1. Iqtisîdiy usish ko`rsatkichlàri (yalpi milliy màõsulît bo`yichà).
2. Pul birliklarini sotib olish qobiliyatlari va inflyatsiya sur’ati.
Valyutalarni sotib olish qobiliyati bo`yicha bir biriga nisbatan klchanishi (sotib
olish qobiliyatini pariteti) qiymat qonunini aks ettirgan xolda valyuta kursini asosi
bo`lib xizmat qiladi.
Valyuta kursi va pul birligining sotib olish qobiliyati orasidagi muvofiqlik hamma
vaqt ham kuzatilmaydi. Masalan, 1980 yil ichida AQSh dollarini kursi Doych
markaga nisbatan 2%-ga o`sgan, ammo shu bilan birgalikda ichki bozorda dollarni
sotib olish qobiliyati 13%-ga, doych markaniqi esa 6%-ga pasaygan. Buning
sababi shundaki, valyutalarni kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish
qobiliyatlariga nisbatan korryektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa
omillarni ta’sirida.
2. Mamlakat to`lov balansining axvoli bevosita valyutaga bo`lgan talab va
taklifga, valta kursining darajasiga ta’sir etadi va uning u yoki bu tarafga og’ib
ketishiga olib keladi.
Aktiv to`lov balansi milliy valyuta kursini ksishiga olib keladi, chunki xorijiy
qarzdorlar tomonidan unga bo`lgan talab oshib boradi. Passiv to`lov balans esa,
aksincha milliy valyuta kursini pasayishiga olib keladi.
3. Turli mamlkatlardagi foiz stavkalarni bir biridan farqi. Foiz stavkasini
kutarilishi xorijiy kapitallarni mamlakatga oqib kelishini rag’batlantiradi. Foiz
112
stavkalarni pasayishi esa aksincha kapitallarni mamlakatdan chetga oqib ketishiga
olib keladi, shu jumladan milliy kapitallarni ham.
Kapitallar harakati (oqimi), ayniqsa “qaynoq” (chayqov) pullarni to`lov
balanslar muvozanatsizligini kuchaytirib yuboradi.
Foiz stavkalari valyuta bozorlari operatsiyalariga va ssuda kapitallari
bozorlaridagi operatsiyalarga ta’sir etadi. Operatsiyalarni amalga oshirishda
banklar, maksimal foyda olish maqsadida, milliy va xalqro bozordagi foiz
stavkalarni farqlarini hisobga oladilar. Ular arzonroq kreditlarni xorijiy ssuda
kapitallari bozorida olib, xorijiy valyutani milliy ssuda kapitallari bozorida
nisbatan yuqoriroq foiz ustidan joylashtirishga harakat qiladilar.
4. Valyuta bozorlarini faoliyati va chàyqîv valyuta operatsiyalarini valyuta
kursiga kun’yunktur ta’siri. Agarda biror bir valyutani kursi pasayib borsa, bozor
ishtirokchilari uni nisbatan muvozanatliroq valyutaga almashtiradilar va bu bilan
ular uning qadrsizlanishini tezlashtirib yuboradilar.
Valyuta
bozorlari,
mamlakat
iqtisodida
va
sigsatida
bo`layotgan
uzgarishlarga, kurslar nisbatini tebranishiga tez aks ta’sir ko`rsatadi.
Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga
bevosita ta’sir etadi. Masalan, Yevrobanklar operatsiyalarini 70-75% AQSh
dollarida amalga oshishi, AQSh dollariga bo`lgan talab masshtablarini belgilaydi.
5. Dàvlàt tîmînidàn mvuîfiqlàshtirish và màmlàkàt Màrkàziy bànkining
vàlyutà siyosàti.
6. Màmlàkàtning tklîv qîbiliyati và jahon bîzîridà màmlàkàt milliy
vàlyutàsigà ishînch dàràjàsi. Àgàrdà màmlàkàtning iqtisîdiy õîlàti jahondà yuqîri
baholànàyotgàn bo`lsà, undà uning vàlyutàsi kuchli hisoblànàdi và iqtisîdiy
jiõàtdàn kuchsizrîq hisoblàngàn dàvlàt vàlyutàsigà nisbàtàn, yuqîrirîq bahodà
sîtilishi mumkin.
7. Kutilàyotgàn inflyatsiya dàràjàsi, uning sur’àtlàri, ichki bîzîrdà pul
màssàsini usishi.
113
8. Valyuta kursiga undan xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham
ta’sir etadi. Masalan, 1980 yillarni o`rtalarida AQSh dollari zimmasiga xalqaro
hisob-kitoblarni 60% to`g’ri kelar edi.
9. Valyutalarni kurs nisbatlariga yana xalqaro to`lovlarni tezlashishi yoki
sekinlashishi ham ta’sir etadi.
Xalqaro
8.5. Xalqaro hisob-kitoblar
hisob-kitoblar - bu davlat, kompaniyalar, korxonalar, boshqa
mamlakatlar xududlaridagi fukarolarning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa
munosabatlari natijasida vujudga kelgan pulli talab va majburiyatlari bo`yicha
to`lovlarni amalga oshirish va tartibga solish tizimidir
Xalqaro
hisob-kitoblar tashki savdodagi tovarlar va xizmatlar,
hamda
notijorat operatsiyalari, davlatlararo kreditlar va kapitallar harakati, shu jumladan
chet ellarda kurilish ob’yektlari va tarakkiy etayotgan davlatlarga yordam bilan
boylik hisob-kitoblarni uz ichiga oladi.
Xalqaro hisob-kitoblar - bu turli davlatlar huquqiy shaxslari va grajdanlari
orasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy munosabatlar tufayli vujudga keladigan
pullik talablar va majburiyatlar bo`yicha to`lovlarni tartibga solish demakdir.
Xalqaro
hisob-kitoblar bir tarafdan to`lovlarni amalga oshirishning
amaliyotda ishlab kurilgan va
koidalar bilan mustahkamlangan shartlari va
tartiblarini, boshqa tarafdan - banklarni
shu
to`lovlarni
o`tkazish
bo`yicha
kundalik amaliy faoliyatini uz ichiga oladi. Hisob- kitoblarning asosiy ko`pchilik
qismi nakd pulsiz banklardagi hisoblarga yozish orqali amalga oshiriladi. Xalqaro
hisob-kitoblarda ular ta’sirining darajasi ular joylashgan davlat tashki iqtisodiy alo
kalarining
kulamiga, milliy valyutasining amal
qilishi, maxsuslashganligi,
moliyaviy axvoli, muxbir-banklari va ishbilarmonlikdagi obrusiga bog’liq. Hisobkitoblarni
amalga
oshirish
uchun
banklar
uzlarining
chet
ellardagi
shaxobchalaridan va chet el banklari bilan muxbirlik aloqalaridan “loro” (mazkur
bankdagi chet el banki hisobi) va “nostro” (mazkur bankning chet el bankidagi
hisobi) hisoblarni ochish orqali foydalanadi.
114
Xalqaro hisob-kitoblar doirasida banklar faoliyati bir tomondan, ularning
milliy
qonunchiligi tomonidan tartibga solib turiladi, boshqa tomondan -
urnatilgan tartib va urf-odatlar
xolida mavjud bo`lgan amaldagi tajriba bilan
aniqlanadi yoki alohida hujjatlar bilan musta xkamlanadi.
Xalqaro savdo hisob-kitoblariga mahsulot va xizmatlar eksporti va importi
bilan bog’liq bo`lgan barcha operatsiyalar kiradi Xalqaro nosavdo hisob-kitoblar
xorijiy sayyoxlarga va Uzbekiston sayyoxlariga xizmat ko`rsatish bilan, turli
fondlar tashkil
qilish orqali turli moliyaviy yordam ko`rsatish bilan bog’liq
bo`lgan va xalqaro savdo
hisob-kitoblari turkumiga kirmagan boshqa
operatsiyalarni uz ichiga oladi.
Sub’yektlar xarakteri bo`yicha:
a) davlatlararo hisob-kitoblar: kreditorlik va debitorlik qarzlarini tartibga
solish uchun davlatlararo darajasida olib boriladi;
b) O`zbekiston Respublikasi huquqiy shaxslarning xalqaro hisob-kitoblari:
xorijiy hamkorlar bilan hisob-kitoblarda ishlatiladi;
v) jismoniy shaxslar va O`zbekiston Respublikasi xududida joylashgan
xorijiy firmalar, va vakolatxonalarning xalqaro hisob-kitoblari: O`zbekiston
Respublikasi xususiy shaxslari bilan
xorijiy firmalar,
hamda
O`zbekiston
xududida joylashgan xorijiy firmalar va vakolatxonalar bilan xorijiy davlatdagi
firma va shaxslar orasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladi.
Hozirgi kunda amalda xalqaro hisob-kitoblarning quyidagi asosiy shakllari
qo`llaniladi: hujjatli akkreditiv, inkasso, bank o`tkazmasi, ochik hisob, avans.
Bundan tashqari veksellar va cheklar yordamida
ham
oshiriladi. Xalqaro
hisob-kitob turlari (masalan,
hisob-kitoblar bilan ayrim
inkasso, avans, ochik
hisob-kitoblar amalga
hisob) bo`yicha banklarning kafolat operatsiyalari
chambarchas bog’langan, ular tashki savdo hamkorlarining shartnoma bo`yicha
uzlariga qabo`l qilgan majburiyatlarini bajarilishini qushimcha ta’minlash uchun
xizmat qiladi.
Hisob-kitoblarning
akkreditiv
shakli.
Hujjatli
akkreditivlar
uchun
unifikatsiyalashgan tartiblar va foydalarga muvofik akkreditiv - bu shunday
115
kelishuvki unga muvofik bank mijoz iltimosiga ko`ra uchinchi shaxsga
(benefitsiarga, ya’ni unga ochilgan akkreditivni) hujjatlar to`lovini amalga oshirish
yoki benefitsiar tomonidan taqdim etilgan tratta aktseptini tulash yoki hujjatlarni
sotib olish (negotsiatsiya) majburiyatini oladi. Akkreditiv bo`yicha bank
majburiyati mustakil hisoblanadi va u tijorat shartnomasi tomonlarining huquqiy
munosabatlariga bog’liq emas. Bu vaziyat bank va uning mijozlari foydasini
ximoya qilishga yunaltirilgan; eksporterga hujjatlarni rasmiylashtirish talablarini
cheklanishini va faqat akkreditiv shartlari bo`yicha to`lovlarni olishini, importerga
- eksporter tomonidan akkreditivning
hamma shartlarining to`la bajarilishini
ta’minlaydi.
Akkreditiv shaklida hisob-kitob quyidagicha amalga oshiradi.
Akkreditiv
shartlari
bo`yicha hujjatlarni
to`lovini
oshiruvchi
bank
(bajaruvchi bank) sifatida avizolovchi bank ham tayinlanilishi mumkin. Bu xolda
u eksport hujjatlarni taqdim etishi bilan to`lovni amalga oshiradi va keyin bankemitentdan amalga oshirilgan to`lovni (yopilmagan akkreditivlar bo`yicha)
koplashni talab qiladi. Odatda bajaruvchi bank bilan bank-emitent bir-birlari bilan
o`zaro muxbirlik hisoblari bo`lmasa, u
xolda
hisob-kitoblarda ko`rsatilgan
banklarning muxbirlik hisoblari ochilgan uchunchi bank (ramburslovchi bank)
ishtirok etadi.
Akkreditiv
shakllari
xilma-xildir
va
quyidagi
printsiplar
bo`yicha
klasifikatsiyalanadi:
Bank-emitent tomonidan akkreditivni uzgartirish yoki bekor qilish
imkoniyatlari nuqtai-nazaridan:
a) chaqirib
olinmaydigan
tomonlarning roziligisiz
akkreditiv
bank-emitentining
manfaatdor
uzgartirmaslik va bekor kilmaslik qat’iy
majburiyati;
b) chaqirib olinadigan akkreditiv-benefitsiarni oldindan ogoxlantirmasdan
istalgan vaqtda uzgartirilishi yoki bekor qilishi. Tegishli ko`rsatmalar
bo`lmaganda akkreditiv chaqirib olinmaydigan hisoblanadi.
116
2. Akkreditiv bo`yicha boshqa bankning qushimcha majburiyatlari nuqtainazaridan:
a) Tasdiqlangan akkreditiv;
b) Tasdiqlanmagan akkreditiv.
Agar bank-emitent boshqa banki uning chaqirib olinmaydigan akkreditivni
tasdiqlashni vakolatlasa yoki surasa, u
xolda bunday tasdiqlash (agar kerakli
hujjatlar taqdim etilgan va akkreditivning hamma shartlari bajarilgan bo`lsa)
tasdiqlovchi bankning bank-emitentning to`lov majburiyatiga, aktseptiga yoki
tratta negotsiatsiyasiga qo`shimcha qat’iy majburiyatini bildiradi.
3. Akkreditivni
qayta tiklash nuqtaiy-nazaridan rollovyer (ryevolvyerli,
qayta tiklanadigan) akkreditivlar qo`llaniladi. Ular shartnoma qiymatining bir
qismiga akkreditiv qismiga tula bajarilgandan keyin (bir kator hujjatlar tuplami
uchun) oldingi qiymatini qayta tiklash sharti bilan yoki har bir hujjatlar tuplami
taqdim etilganda ochiladi.
Qoida bo`yicha akkreditiv matnida umumiy to`lov
miqdori ko`rsatiladi, unda ushbu akkreditiv bo`yicha majburiyatlarning yig’indisi
ko`p bo`lishi mumkin emas.
4. Akkreditivni ikkinchi benifitsiarlar (mahsulot ortuvchilar, yetkazib
beruvchilar) tomonidan qo`llanilishi imkoniyati nuqtaiy-nazaridan o`tkaziluvchan
(transfyerabel) akkreditivlar bo`ladi. Mahsulot yetkazib beruvchilar tomonidan
tup-tuplab mahsulot yetkazib berishda benifitsiar ko`rsatmasi bo`yicha akkreditiv
tulaligicha yoki qisman ikkinchi benifitsiarlarga oxirgisining mamlakatida yoki
boshqa- boshqa mamlakatda o`tkazilishi mumkin. Transferabel akkreditivi bir
martadan ortiq o`tkazilmaydi.
5. Valyutani
qoplanish mavjudligi nuqtaiy-nazaridan
qoplangan yoki
qoplanmagan akkreditivlar. Bank - emitent qoplanish bilan akkreditiv ochganda
akkreditiv qiymatidagi valyutani, qoida bo`yicha, avizolovchi bankka o`tkazadi.
Akkreditivni
qoplanishning boshqa shakllariga depozitli va tuxtatilgan
(blokirovka) hisoblari, sug’o`rta depozitlari va boshqalar kiradi. Hozirgi sharoitda
qoplanmagan akkreditivlar ko`pchilikni tashkil qiladi.
6. Akkreditivni sotish nuqtaiy-nazaridan:
117
a) hujjatlarga karshi to`lov akkreditivlari;
b) akkreditivning hamma shartlari bajarilgan takdirda bank -emitentning
tratta aktseptini ko`zda tutuvchi aktseptli akkreditivlar;
c) to`lov vaqti uzaytirilgan akkreditivlar;
d) hujjatlar negotsiatsiyasi akkreditivi.
Hujjatli akkreditivlardan farkli ularok pulli akkreditiv nomi yozilgan hujjat
bo`lib, unda ko`rsatilgan shartlarga rioya qilganda ma’lum vaqt ichida oluvchiga
pulni tulash topshirigi ko`rsatilgan bo`ladi.
Akkreditiv shaklidagi
hisob-kitoblar - eng murakkab va
qimmatdir.
Akkreditiv operatsiyalarini bajarish uchun (avizolash, tasdiklash, hujjatlarni
tekshirish, to`lov) banklar boshqa
hisob-kitob shakllari, masalan inkassaga
nisbatan ko`prok vositachilik haqi oladilar. Bundan tashqari, akkreditiv ochish
uchun importer odatda bankdan ma’lum foiz evaziga kredit oladi, bu esa bunday
hisob-kitob shaklini qimmatlashtiradi. Importer uchun akkreditiv shaklidagi hisobkitob uning kapitalining sarflanishiga va sochilishiga olib keladi, chunki u
akkreditivni mahsulotni olmay va sotmay turib ochishi kerak, lekin ayni vaqtda
banklar orqali eksporter tomonidan kelishuv shartlarining bajarilishini nazorat
qilish imkoniyatini beradi. Eksporter uchun avans to`lovlaridan keyin akkreditiv
shaklidagi hisob-kitoblar ancha manfaatli hisoblanadi, chunki u bankning to`lovni
amalga oshirish majburiyati bo`lgan yagona hisob-kitob shaklidir (bank kafolati
operatsiyalaridan tashqari).
Inkasso shaklida hisob-kitoblar. Inkasso - bank operatsiyasi bo`lib, u orqali
bank mijoz buyrugi bo`yicha importyordan unga ortilgan mahsulot uchun to`lovni
oladi va bu mablag’larni eksportyorning bankidagi
xizmatlarini amalga oshiradi. Inkasso shaklidagi
hisobiga
o`tkazish
hisob-kitoblarda kuydagilar
katnashadi:
1) ishonuvchi - uz bankiga inkasso operatsiyasini topshiruvchi mijoz;
2) ishonuvchi inkassolash bo`yicha operatsiyani topshirgan ryemitent-bank;
3) valyuta mablag’lariniqabul qiluvchi inkassolovchi bank;
4) importyor-to`lovchiga hujjatlarni taqdim qiluvchi taqdimlovchi bank;
118
5) to`lovchi.
Oddiy va hujjatli inkasso mavjud. Oddiy (toza) inkasso tijorat hujjatlari bilan
aralashmaga moliyaviy hujjatlar bo`yicha to`lovni undirishni bildiradi; hujjatli
(tijorat) - tijorat hujjatlarikushilgan moliyaviy hujjatlarni yoki faqat tijorat
hujjatlarini inkassolash. Bunda banklarda hujjatlar to`lovini amalga oshirish
bo`yicha xyech qanday majburiyat yetmaydi.
Inkasso shaklidagi
hujjatlariga
hisob-kitoblar tovar uchun huquq beruvchi tovar
karshi to`lovni amalga oshirish asosiy majburiyati
hisoblangan
importer uchun ayrim afzalliklar beradi, bunda uz aylanma mablag’larini oldindan
jalb qilish zaruriyati bo`lmaydi. Vaxolanki, eksporter importer to`lovni amalga
oshirgunga
kadar mahsulotga huquqiy egalik
qilishda davom etadi, agar
mahsulotni qabul qilishni tezlashtirish uchun konosament asl nusxalaridan birini
to`g’ridan to`g’ri haridorga yuborish qo`llanilmagan bo`lsa.
a) Shu bilan birga inkasso shaklidagi
sezilarli
kamchiliklarga
ega.
hisob-kitoblar eksporter uchun
Birinchidan,
eksporterni
importer
tomonidan to`lovni amalga oshirishdan bosh tortish imkoniyati bilan
bog’liq xavf kutadi. Bunga bozor kon’yunkturasining uzgarishi yoki
to`lovchining moliyaviy axvoli sabab bo`lishi mumkin. Shuning uchun
inkasso shaklidagi hisob-kitoblarning sharti - eksporterning importer
to`lov kobiliyatiga va xalolligiga ishonch hisoblanadi. Ikkinchidan,
mahsulot
ortish
bilan
inkasso
bo`yicha
valyuta
tushumining
tushushigacha ancha vaqt ketadi, ayniksa yuk uzoq vaqt yo`lda
bo`lganda.
Bank o`tkazmasi shaklida inkassa to`lovlari, so`ngi hisob-kitoblar bo`yicha
to`lovlar va avans to`lovlari amalga oshiriladi. Bundan tashqari, o`tkazma orqali
qayta hisob-kitoblar va operatsiyalar amalga oshiriladi. Bank o`tkazmasi pochta
yoki telegraf orqali mos ravishda pochta to`lov topshirigi va telegraf to`lov
topshiriglari bilan; hozirgi vaqtda esa SVIFT sistemasi bo`yicha amalga oshiriladi.
Bank o`tkazmalari hisob-kitoblarning boshqa shakllari bilan ham bajarilishi
mumkin (masalan, inkasso bilan) va
119
hamda kafolatlar bilan. Eksporter
o`tkazmalari bank kafolati bilan birga bo`lishini istaydi. Bunday importer
tomonidan mahsulot uchun to`lov amalga oshirilmaganda bank kafolat hisobiga
to`lovni amalga oshiradi. Mahsulotlar uchun o`tkazmalarni amalga oshirish uchun
importer ko`pincha akkreditiv ochish uchun kreditga nisbatan muddatida qisqa
bo`lgan bank kreditidan foydalanadi.
Ochik
hisob bo`yicha
hisob-kitoblar. Ularning mazmuni importerning
mahsulotni olgandan keyingi eksporterga davriy
to`lovlarini bildiradi. Joriy
qarzlar qiymati savdo hamkorlarining jurnalida kayd etib boriladi. Xalqaro
hisob-kitobning ushbu shakli ochik hisob bo`yicha kredit bilan bog’liq. Ochik
hisob bo`yicha
qarzni
koplashning
hisob-kitob
koidalarikontragyentlar
o`rtasidagikelishuvda aniqlanadi.
Ochik hisob bo`yicha hisob-kitoblar importer uchun birmuncha kulay,
chunki u mahsulotni olganidan keyin to`lovni amalga oshiradi, berilayotgan kredit
uchun esa alohida foiz olinmaydi, yuborilmagan yoki qabul qilinmagan mahsulot
uchun to`lov amalga oshirish xavfi bo`lmaydi.
Koplanadigan kelishuvlar bo`yicha hisob-kitoblar xalqaro amaliyotda qabul
qilingan shakllarda (ochik hisob, akkreditiv va boshqalar) amalga oshiriladi.
Veksellar va cheklar yordamida hisob-kitoblar. Xalqaro hisob-kitoblarda
eksporterdan importga kuyiladigan o`tkazma veksellar ishlatiladi.
Veksel bilan hisob-kitobda eksporter tratta va tovar hujjatlarini importerdan
valyutani oluvchi
uz bankiga inkassoga topshiradi. Importer to`lovni amalga
oshirgandan yoki trattani aktseptidan keyingina shu hujjatlarning egasi bo`ladi.
Kreditga eksportda vekselni tulash muddatlari tomonlarining kelishuvi bilan
belgilanadi. Bir vekseldan to`lov vositasi sifatida foydalanib unga
o`tkazma
yozuvlar qilish (indossament) yordamida bir nechta turli pulli majburiyatlarni
koplash mumkin.
Xalqaro hisob-kitoblarda cheklar ham ishlatiladi. Ular birinchi marta XVIasrda kassirlarning omonatchilardan pul saklanganligi uchun olgan foizlarini
tasdiqlovchi chiptasi sifatida paydo bo`lgan. Nosavdo xarakteridagi xalqaro hisobkitoblarda to`lov vositasi sifatida yo`l cheklari va yevrocheklar ishlatiladi. Yo`l
120
(turist) cheki - unda ko`rsatilgan valyutani chek egasiga tulashning pulli
majburiyati (buyrugi) hisoblangan to`lov hujjati.
XX asrning 60-yillaridan xalqaro hisob-kitoblarda kredit kartochkalari aktiv
qo`llanilmokda. Kryedet kartochkasi - uning egasiga nakd pulsiz hisob- kitoblar
orqali mahsulot va xizmatlar olish huquqini beruvchi nomi yozilgan pul hujjatidir.
Valyuta kliringlari. Xalqaro hisob-kitoblar doirasiga davlatning aralashuvi
valyuta kliringlari - ikki va undan ortiq mamlakat xukumatlari orasidagi xalqaro
talab va majburiyatlarining majburiy
o`zaro
hisobga olish bo`yicha
kelishuvlaridan davriy foydalanishda namoyon bo`lmokda. Mamlakatlar orasida
kliring kelishuvlari mavjud bo`lganda eksporterlar va importerlar kliring bo`yicha
hisob-kitoblardan bosh tortishga haqki yo`q.
Valyuta kliringining maqsadlari mamlakat valyuta-iqtisodiy axvoliga qarab
turlichadir:
1) to`lov balansini oltin-valyuta zahiralarini sarf kilmasdan to`g’rilash;
2) aktiv to`lov balansiga ega bo`lgan kontragyentdan imtiyozli kredit olish;
3) boshqa davlatning nojuya harakatlariga nisbatan javob harakati (masalan,
30-yillarda Buyuk Britaniya Germaniyaning angliyalik kreditorlaraga
to`lovlarni tuxtatganiga javoban kliring kirgizgan);
4) aktiv to`lov balansiga ega mamlakatning passiv to`lov balansiga ega
mamlakatni qaytarmaslik olmaslik bilan moliyalashtirish.
1. Kliring - asosiy, lekin yagona bo`lmagan to`lov kelishuvining shaklidir.
a) erkin konvertirlanadigan saldo bo`yicha;
b) shartli konversiya bilan, masalan saldo paydo bo`lgandan keyin ma’lum
davr tugashi bilan;
c) konvertirlanmaydigan saldo bo`yicha, bunda saldo chet el valyutasiga
almashtirishi mumkin emas va asosan mahsulot yetkazib berish bilan koplanadi.
Saldoni tartibga solish kliring kelishuvi amal qilish davrida (agar bu shart buzilgan
bo`lsa keyingi tovar junatishlar tuxtatiladi) yoki uning muddati tugashi bilan
amalga oshiriladi (masalan, 6 oydan keyin saldo tovar junatish bilan koplanadi, bu
121
shart buzilgan taqdirda kreditor saldoni konvertirlangan valyutada tulashni talab
qilishga haqli bo`ladi).
8.6. Xalqaro kreditning asosiy shakllari
Xalqaro kredit ssuda kapitalining jahon oborotidagi harakati bo`lib, bu
harakat tovar va valyuta ko`rinishidagi mablag’larni uch shart asosida, ya’ni:
- qaytarib berishlilik;
- muddatlilik;
- % (foiz) to`lashlilik - asosida berish natijasida yuzaga keladi.
Xalqaro kredit munosabatlarining sub’yektlari sifatida tijorat banklari,
markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, ryegional va xalqaro moliyakredit tashkilotlari qatnashadi.
Xalqaro kreditni yuzaga kelishiga sabab bo`lib, ishlab chiqarishni milliy
doira darajasidan oshishi, xo`jalik aloqalarining baynalminallashuv jarayonini
tezlashishi,
xalqaro
kapitallarni
umumlashuvi
hamda
ishlab
chiqarishni
maxsuslashtirilishi va kooperatsiyalashuvi natijasi hisoblanadi.
Xalqaro kredit printsiplari. Xalqaro kredit munosabatlarini tashkil qilish
quyidagi printsiplarga asoslanadi:
1. Qaytarib berishlilik: agar olingan mablag’lar qaytarilmasa, pul kapitalini
qaytarib bermaslik shakli namoyon bo`ladi, ya’ni moliyalashtirish yuzaga
keladi;
2. Muddatlilik, ya’ni kredit shartnomasida ko`rsatilgan muddatda kreditni
qaytarilishini ta’minlash;
3. Ta’minlanganlik, ya’ni olingan kreditni to`lashni kafolatlanganligi;
4. Maqsadlilik, ya’ni ssudani aniq ob’yektlarga yo`naltirishni ko`zlash va uni
birinchi navbatda kreditor davlatning eksportini rag’batlantirish uchun
qo`llash.
5. Foiz to`lashlilik.
Xalqaro kredit funktsiyalari. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy
aloqalarda ssuda kapitallari harakatini o`ziga xos xususiyatini namoyon etib,
quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
122
1. Takror ishlab chiqarishni kengaytirish iste’molini ta’minlash uchun ssuda
kapitallarini mamlakatlar o`rtasida qayta taqsimlash. Ssuda kapitallari
xalqaro kredit mexanizmi orqali foydasi ko`proq, daromadliroq bo`lgan
tarmoqlarga intiladilar.
2. Xaqiqiy pullarni kredit pullarga almashtirish, naqdsiz to`lovlarni
rivojlantirish va tezlashtirish hamda naqd valyuta oborotini xalqaro kredit
operatsiyalari
bilan
almashtirishlar
orqali
xalqaro
hisob-kitoblar
muomalasidagi sarf-harajatlar iqtisod qilinadi.
3. Kapitalni bir joyga to`planishi va markazlashishini tezlashtirish: chet el
kreditlarini jalb qilish tufayli qo`shimcha qiymatni kapitalga aylanish
jarayoni tezlashadi, shaxsiy jamg’armalar chegarasi kengayadi, bir davlat
tadbirkorlarining kapitallariga boshqa davlatning mablag’lari qo`shilishi
oqibatida ko`paya
Xalqaro kreditning funktsiyalarining ahamiyati katta va u milliy va jahon xo`jaligi
rivojlanishiga qarab o`zgarib turadi. Hozirgi sharoitda xalqaro kredit iqtisodiyotni
tartibga solish funktsiyasini bajarmoqda va o`zi ham tartibga solinish ob’yekti
bo`lib hisoblanmoqda.
Xalqaro kredit o`z funktsiyalarini bajarishda ikkiyoqlama rol o`ynaydi pozitiv (ijobiy) va negativ (salbiy).
Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi yo`nalishlar orqali
tezlashtiradi.
Birinchidan,
kredit
mamlakatning
tashqi
iqtisodiy
aloqalarini
rag’batlantiradi, shu orqali bozorda kon’yunkturani ko`taruvchi talabni yuzaga
keltiradi. Tashqi savdo kreditda xalqaro norma bo`lib hisoblanmoqda.
Hozirgi zamon sharoitida kreditor-mamlakatdan eksport yetkazib beruvchi
“bog’liqlik” kreditining salmog’i oshdi. Kreditlanayotgan davlatning tovarlarini
sotib olish uchun qilinadigan harajat zayomning sharti bo`lib hisoblanmoqda.
Xuddi
shu
orqali
xalqaro
kredit
raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
123
kreditor-mamlakat
firmalarining
Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy invyestitsiyalari uchun qulay
muhit yuzaga keltiradi, chunki odatda kreditor-mamlakat invyestorlariga
imtiyozlar berish majburiyatlari qo`yiladi; infrastrukturani tashkil etish, shu
jumladan, chet el va qo`shma korxonalarni faoliyat ko`rsatishi, xalqaro kapitalga
aloqasi bor milliy korxona va banklarning pozitsiyasini kuchayishiga yordam
beradi.
Uchinchidan, kredit - mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xizmat
qiluvchi
xalqaro
hisob-kitob
va
valyuta
operatsiyalarini
to`xtovsizligini
ta’minlaydi.
To`rtinchidan, kredit - mamlakat tashqi savdo operatsiyalarini iqtisodiy
samaradorligini oshiradi va tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqa turlarini
rivojlanishiga turtki bo`ladi.
Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi salbiy o`rni - bozor iqtisodiyotini
rivojlantirishda
uning
qarama-qarshiligini
kuchayishida
namoyon
bo`ladi.
Iqtisodiyotida nomutanosiblik chuqurlashadi, kredit-tovarlarni qayta ishlashni
tezlashtiradi, mamlakatlar o`rtasida ssuda kapitallarini qayta taqsimlaydi hamda
iqtisodiy ko`tarilish va davriy pasayish davrlarida ishlab chiqarishni juda
tezlashtiradi.
Kredit
siyosati
kreditor
mamlakatning
jahon
bozoridagi
o`rnini
kuchaytirishga xizmat qiladi.
Kredit diskriminatsiyasi - bu kredit olishda, undan foydalanishda yoki
xalqaro kreditni to`lashda ma’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy
bosimni yuzaga keltiruvchi og’ir va qiyin shartlarni qo`yishdir.
Kredit diskriminatsiyasining asosiy metodlari bo`lib, kredit bo`yicha
cheklashlar, foiz stavkasini, komission yig’imlarni oshirish, kutilmagandan
kreditdan foydalanishni to`xtatish yoki kredit summasini kamaytirish hamda
iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi chora-tadbirlarni ko`rish shartlari hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro kreditdan foydalanishda uning
ikkiyoqlama roli namoyon bo`ladi, bir tomondan mamlakatlarning o`zaro foydali
124
aloqalarini
rivojlantirsa, boshqa tomondan - raqobat ko`rashi vositasi bo`lib
xizmat qiladi.
Xalqaro kredit shakllarini bir necha turga bo`lib guruhlash mumkin.
Manbalari bo`yicha tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash kreditlash
va moliyalashtirish bo`yicha farqlanadi.
Vazifalari bo`yicha zayom mablag’lari hisobidan qanday tashqi iqtisodiy
bitimni ta’minlanishi bo`yicha farqlanadi:
tijorat krediti (asosan tashqi savdo va xizmatlar bilan bog’liq kreditlar);
moliyaviy kredit (yuqoridagilardan boshqa maqsadlarga ishlatiladigan,
shu jumladan, kapital quyilmalar, invyestitsion ob’yektlar qurish,
qimmatbaho qog’ozlar sotib olish, tashqi qarzni uzish, valyutaviy
intervyentsiyaga bog’liq kreditlar);
“oraliq” krediti (kapitalni olib kelishni aralash shakliga xizmat qilishga
belgilangan tovar va xizmatlar, masalan, pudrat ishlarini bajarish
ko`rinishida).
Xalqaro kreditni ko`rinishi bo`yicha 2 ta asosiy shaklga bo`lib ko`rsatish
mumkin:
1. Xalqaro bank krediti;
2. Xalqaro tijorat krediti.
Xalqaro bank krediti asosan valyuta (pul) ko`rinishida bo`ladi.
Xalqaro tijorat krediti esa, odatda tovar ko`rinishiga ega.
Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to`lovi (sotib
oluvchining avansi)ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda
importyor tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga odatda mashina, asbobuskunalar (texnologiya)ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to`lanadi.
Harid avansi (pokupatelskiy avans) eksportni kreditlashning bir formasi
bo`lib hisoblanadi va shu vaqtning o`zida importyorning majburiyatini
ta’minlovchi vositadir. Chunki importyor o`zi buyurtma bergan tovarni sotib
olishga majbur bo`ladi.
125
Avans to`lagan tomonning aybi bilan shartnoma bajarilmay qolsa, sarfharajatlar undirilgan holda mablag’ qaytariladi. Agar shartnoma avans olgan
tomonning aybi bilan bajarilmay qolsa, u sotib oluvchiga barcha harajatlarni
to`lagan holda mablag’ni qaytarishi shart.
Avans - shartnomani bajarilishini voz kechish mumkin bo`lgan bitimga
nisbatan rag’batlantiradi. Voz kechish mumkin bo`lgan bitimda esa, zarar ko`rgan
tomonning harajatlarini to`lash majburiyatlaridan ikkinchi tomon ozod bo`ladi.
Tijorat krediti sotuvchi va sotib oluvchi o`rtasidagi munosabatni namoyon
qilsada, u odatda bank krediti bilan qo`shilib moslashadi. Mashina va asbobuskunalarni sotishda tijorat krediti uzoq muddatga beriladi (7 yilga), bu esa o`z
navbatida eksportyorning anchagina mablag’ini jalb qilib oladi. Shu sababdan
eksportyor, qonundagidek, bank kreditiga murojaat qiladi yoki o`z kreditini
banklarda ryemoliyalashtiradi.
Tijorat krediti hajm va moliyalashtirish shartlari bo`yicha mashina va asbobuskunalarni eksportini kreditlash muammosini to`liq yecha olmaganligi sababli,
bank kreditlarining roli oshadi.
Bank krediti - eksport va importni kreditlashda ssuda formasida namoyon
bo`ladi va u tovarlar, tovar hujjatlari, veksellarni, hamda trattani garovga olgan
holda beriladi. Ba’zan banklar o`zlariga chambarchas aloqada bo`lgan yirik
eksportyor-firmalarga blankli kredit, ya’ni rasmiy ta’minlanmagan kreditlar
berishadi.
Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan ustunlikka ega.
Ular kredit oluvchini olgan mablag’laridan tovarlar sotib olishga mustaqil
foydalanish
imkoniyatini
tug’diradilar, mol
yetkazuvchi
firmadan
kredit
so`rashdan ozod etadilar hamda oxirgi tovarlarga hisob-kitoblarni bank kreditidan
foydalanib to`laydilar.
Harid kreditining o`ziga xos xususiyati bo`lib, eksportyor bankning
to`g’ridan to`g’ri milliy eksportyorni kreditlamasdan, balki chet ellik haridorni,
ya’ni, importyor mamlakat firmasi va uning bankini kreditlash hisoblanadi. Shu
orqali importyor kerakli tovarlarni yetkazgan mol yetkazib beruvchilar to`lovni
126
haridorga yoki bankka qarz sifatida qayd qiladi. Odatda, bunday kreditlar ma’lum
bir firmaning tovarlari va xizmatlaridan foydalanishda qo`llaniladi. Bunday
kreditlash shartnomasida eksportyor ishtirok etmaydi, bu esa o`z navbatida
kreditning bahosini oshirish imkoniyatini yo`qotadi. Bank kreditining haridorga
bo`lgan narxi, qoida bo`yicha ssuda kapitallari bozoridagi zayom mablag’lari
narxidan ancha past bo`ladi, bu esa o`z navbatida ularning raqobatbardoshligini
oshiradi.
8.7. Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari
Valyuta siyosati - bu xalqaro valyuta munosabatlari sohasida amalga
oshiriladigan tadbirlar yig’indisidir.
Valyuta siyosati hukumatning iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismidir.
Valyuta siyosati har doim hukumatning iqtisodiy siyosatining strategik
maqsadlariga mos bo`lishi kerak. Valyuta siyosati ikki turini ajratib ko`rsatish
mumkin: a)joriy; b) peryespektiv.
Valyuta siyosatining asosan ikki shakli bor:
- diskont siyosati;
- diviz siyosati;
Diskont siyosati bu Markaziy bankning uchyot stavkasini o`zgartirish yo`li
bilan milliy valyuta kursiga va to`lov balansining holatiga ta’sir etish siyosatidir.
Diskont (foiz stavkasi) stavkasi - ssuda kapitalining yillik daromadini uning
absolyut kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi. Demak, foiz o`zining iqtisodiy
ma’nosi bo`yicha ssuda kapitalidan foydalanganlik uchun to`lanadigan qo`shimcha
qiymatdir. Foiz stavkalari odatda foyda normasi orqali aniqlanadi, lekin
amaliyotda foiz stavkasi darajasi ssuda kapitallariga bo`ladigan talab va taklifdan
kelib chiqadi. Bu talab va taklif bir qancha fundamental iqtisodiy va boshqa
omillarga bog’liqdir. Shu jumladan, tsikl fazasidan, inflyatsiya darajasidan,
iqtisodni davlat tomonidan monopol boshqaruvi, markaziy banklar siyosati ichki
omillardir.
Diskont siyosatining quyidagi turlari mavjud.
127
1. Uchyot stavkasi Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga ularning
ixtiyoridagi trattalarni qayta hisobga olish yo`li bilan beriladigan kreditlarning foiz
stavkasidir.
Markaziy bankning uchyot stavkasi - 0.5%
2. Tijorat banklari Markaziy bankdan o`zlarining portfyelidan qimmatbaho
qog’ozlarni garovga qo`yish orqali kredit olish - bu lombard krediti hisoblanadi.
Lombard kredit foiz stavkasi - lombard stavkasi hisoblanadi. Lombard stavkasi har
doim uchyot stavkasidan ikki - uch punkt yuqori yuradi.
3. To`g’ridan to`g’ri kredit olish. O`zbekistonda uchinchi yo`li mavjud.
Diviz siyosati bu davlat organlarining chet el valyutalarini sotish yoki sotib
olish orqali milliy valyuta kursiga ta’sir etish siyosatiga aytiladi. Diviz siyosatining
eng keng tarqalgan shakli bu valyuta intervyentsiyasi hisoblanadi.
Valyuta intervyentsiyasi bu Markaziy bank tomonidan milliy valyuta kursiga
ta’sir etish maqsadida chet el valyutani sotish va sotib olish operatsiyalaridir.
O`zbekiston Respublikasida valyuta intervyentsiyasining asosiy maqsadi
Respublika Valyuta Birjasi faoliyatini uzluksizligini ta’minlashdan iborat. Valyuta
intervyentsiyasi odatda qisqa muddatli vaqt oraliqlarida favqulotda yuzaga
keladigan milliy valyuta kurslarini keskin tebranishiga barham berish maqsadida
qo`llaniladi.
Diviz siyosatining valyuta intervyentsiyasidan boshqa yana bir qancha
turlari mavjud. Shularning asosiylari sifatida quydagilarni ajratish mumkin:
- valyutaviy cheklashlar;
- devalvatsiya;
- ryevalvatsiya;
-chet el valyutasidagi rezervlarni diversifikatsiya qilish.
Valyutaviy cheklashlar odatda milliy valyuta kursi va to`lov balansining
holatini keskin yomonlashib ketishi oldini olish maqsadida qo`llaniladi.
Ryezidentlar
konvertirlashtirish
-
huquqiy
borasida
shaxslarga
so`mni
ma’lum cheklashlar
128
erkin
mavjud.
Bu
valyutalarga
cheklashlar
konvertatsiyalashda ayrim tovar turlariga yengilliklar berish jarayonida ma’lum
bo`ladi. Valyutaviy cheklashlarning eng yuqori shakli valyuta qamali hisoblanadi.
Valyuta qamali deb xalqaro tashkilotlar yoki ayrim mamlakatlar guruhi
tomonidan ba’zi bir mamlakatlarga nisbatan valyuta tushumlarining kelish
jarayonida to`sqinlik qilish tushuniladi.
Devalvatsiya - bu milliy valyuta kursining chet el valyuta kursiga nisbatan
rasman qonuniy asosda pasaytirilishi.
Devalvatsiyaning kelib chiqishiga sabab bo`lib, inflyatsiyaning kuchayishi
va mamlakat to`lov balansining salbiy qoldiqqa ega bo`lishi hisoblanadi.
Devalvatsiyaning yuzaga kelishiga quyidagi ikki omil sabab bo`ladi:
1. devalvatsiya eksportni rag’batlantirish maqsadida o`tkaziladi.
2. milliy valyutaning ryeal harid bahosi bilan rasmiy kurs o`rtasida
farq
paydo bo`lganda amalga oshiriladi.
Ryevalvatsiya - bu milliy valyuta kursining chet el valyuta kursiga nisbatan
oshirish. Revalvatsiya asosan importni rag’batlantirish va milliy bozorni o`sha
mamlakat tovarlari bilan to`ldirish maqsadida qo`llaniladi.
Chet el valyutalarini divyersifikatsiya qilish - bir vaqtning o`zida bir
nechta chet el valyutasida ryezyervlar tashkil qilish tushuniladi. Hozirgi kunda
divyersifikatsiya ryezyervlar tarkibidagi nostabil valyutalarni sotib, o`rniga stabil
valyutalarni sotib olish tarzida amalga oshirilyapti.
Qisqa hulosalar.
Valyuta tizimi – bu, milliy qonunchilik yoki davlatlararo kеlishuvlar bilan
mustaxkamlangan valyuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirishning
shaklidir.
Valyuta kursi – bu, bir valyutani boshqa bir valyutadagi ifodasi yoki bahosi.
Xalqaro hisob-kitoblar - bu davlat, kompaniyalar, korxonalar, boshqa
mamlakatlar xududlaridagi fukarolarning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa
munosabatlari natijasida vujudga kеlgan pulli talab va majburiyatlari buyicha
tulovlarni amalga oshirish va tartibga solish tizimidir.
129
Xalqaro krеdit ssuda kapitalining jahon oborotidagi harakati hisoblanadi.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Valyuta munosabatlari va ularning xukukiy asoslari
2.
Valyuta opеratsiyalari va ularni boshqarish tartibi
3.
Xalqaro moliya va kapital bozori vaularni taxlili.
4.
Valyuta munosabatlari tizimida banklarning o’rni.
5.
Xalqaro valyuta qonunchiligi.
6.
O`zbеkiston Rеspublikasida valyuta tizimini rivojlanishi.
7.
Chеt el valyutasida krеditlash.
8.
Xalqaro hisob-kitoblar va uning rеspublika tijorat banklari tomonidan
ishlatiladigan asosiy shakllari.
9.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning valyuta
10. Banklarning valyuta opеratsiyalaridagi valyuta risklari va ularni
boshqarish
Asosiy adabiyotlar
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
130
IX – BOB. SUG’URTALASH VA SUG’URTA ISHI
9.1. Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, uning zarurligi funktsiyalari
Bozor iqtisodiyoti chukurlashishi bilan sug’urtaning iqtisodiy tizimdagi
o`rni tubdan uzgarib, sug’urta kompaniyalari bozor sharoitida tulaqonli xo`jalik
sub’yektlariga
aylanadilar.
Sug’urta
ishlab
chiqarish
munosabatlarining
chambarchas qismi bo`lib hisoblanadi. Bozor iqtisodityoti sharoitida har xil risklar
mavjuddir shu sababli ularni sug’urtalash kerakligi shartdir.
Sug’urta iqtisodiy tushuncha bo`lib moliya tizimi bilan bogliqdir. Moliya
kabi, sug’urta pulning qiymatini o`zgarishi bilan bog’liq, chunki tegishli pul
mablag’larini shakllanishi hamda ularni taqsimlanishi va qayta taqsimlanishiga
ta’sir ko`rsatadi.
Sug’urtalashning quyidagi iqtisodiy belgilarini alohida ko`rsatish mumkin:.
1. Sug’urtalash jarayonida pulning qayta taqsimlanishi paydo bo`ladi, chunki
u chiqarishdagi moddiy zararni oldini olish uchun riskini sug’urtalash
zaruriyatidan kelib chiqadi.
2.Sug’urtalash jarayonida pulni kayta taksimlash munosabatlari kelib
chiqadi, chunki biror bir xo`jalikda vujudga keladigan zarar oqibatini qoplash
uchun boshqa zarar ko`rmagan xo`jaliklardan olingan sug’urtalash mablag’lari
evaziga sug’urtalash olib boriladi.
3. Sug’urta fondida jamg’arilgan mablag’lar uz mulkini yoki uz faoliyatini
sug’urtalagan shaxsga qaytib keladi. Sug’urta to`lovlarini hajmi sug’urta tariflari
asosida belgilanadi. Sug’urta to`lov tariflari esa uz navbatida ikki qismdan tashkil
etiladi: birinchi qism yuz beradigan salbiy oqibatlarni qoplash uchun muljallangan.
Ikkinchi qismi esa sug’urtani tashkil etgan sug’urta tashkilotini harajatlarini
qoplashga sarflanadi.
Sug’urta ya’ni tabiiy yoki ijtimoiy sabablarga ko`ra shaxsninig xayoti,
sog’ligi yoki mol-mulkiga zarar etish extimolini oldindan tutish, ana shunday
zararli oqibat yuz berganida jabr qurgan tomonga zarar o`rnini sug’urtalovchi
mablag’lari hisobiga tuliq yoki
qisman qoplab berish yo`li bilan sug’urta
131
xodisasini salbiy oqibatlari ta’sirini kamaytirishga qaratilgan faoliyati sug’urtalash
deb ataladi.
Shaxsiy sug’urta inson xayotiga, mehnat qobiliyatiga va sog’ligiga zarar
yetkanda turli risklardagi ximoya qilish shakli bo`lib hisoblanadi. Shaxsiy sug’urta
shartnomasi fuqarolik-huquqiy bitim bo`lib, sug’urta to`lovlarini undirib olish,
sug’urta xodisasi yuz berganda yetkazilgan zararni qoplash yoki sug’urta to`lovini
qaytarish majburiyatini uz zimmasiga oladi.
Shaxsiy sug’urta shartnomalari majburiy va ixtiyoriy, uzoq va qisqa
muddatga muljallangan bo`lishi mumkin. Har bir sug’urtaga turi bo`yicha
shartnoma tuziladi. Shaxsiy sug’urtalash quyidagi turlardan tashkil topadi:
a) xayotni sug’urtalash va baxtsiz xodisalardan sug’urtalash
b) nikoxni va boshqa tug’ilinishni sug’urtalash:
v) bolalar xayotini sug’urtalash:
g)guruh. baxtsiz xodisalardan sug’urtalash
d) guruh kasalliklardan sug’urtalash va xx.
Sug’urtalashni amalga oshirish uziga hos muhim munosabatlarni keltirib
chiqadi. Ushbu munosabatlar sug’urtalash jarayonida ishtirok etuvchilarning har
xil sug’urta manfaatlari bilan bog’liqdir. Bundan tashqari sug’urtalash jarayonida
vujudga keladigan munosabatlar har xil sug’urtalash ob’yektlari, sug’urtalash
turlari va boshqa omillar bilan bog’liqdir.
9.2. Majburiy va ixtiyoriy sug’urtani tashkil qilish tamoyillari
O`zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo`jaligi katta rol o`ynaydi. Shu sababli
ushbu sohada majburiy va ixtiyoriy qishloq xo`jaligi sug’urtalari amalga oshiriladi.
Quyidagi majburiy sug’urtalar amalga oshirilishi kerak:
-tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar qaytarilishi yuzasidan
javobgarlikni sug’urtalash;
-qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtirish uchun va f’yuchyers shartnomalari
bo`yicha berilgan avanslar kaytarilishini ta’minlash javobgarligini sug’urtalash;
-qishloq joylarida yashovchi fukarolarga tegishli bo`lgan mol-mulklarni
sug’urtalash;
132
-qishloq joylarida garovga quyilgan mulklarni sug’urtalash;
-qishloq
joylaridagi
transport
egalari
fuqaroligiga
keltirilgan
majburiy
sug’urtalashdan
javobgarligini
sug’urtalash;.
Yuqorida
tashqari
ixtiyoriy
sug’urtalashni ham amalga oshiradilar. Xususan quyidagi ob’yektlar ixtiyoriy
ravishda sug’urtalanishi mumkin:
-qishloq xo`jaligi ekinlari hosilini sug’urtalash;
-ekinlarni qazib kayta ekish, qushimcha ekishni sug’urtalash;
-qishloq xo`jaligi korxonalarining chorva mollarini sug’urtalash;
-qishloq xo`jaligi korxonalari asosiy vositalarini sug’urtalash;
-tabiiy pichanzorlar, utloqlar, tutzorlarni sug’urtalash;
-pillani sug’urtalash;
-bog va uzumzorlar hosilini duldan sug’urtalash;
-qishloq xo`jaligi korxonalari, fyermer, dehqon xo`jaliklari mol-mulkini
sug’urtalash;
-fukarolar tomorqasi va ekinzorlarini sug’urtalash va xokozo.
1) Majburiy sug’urtalashning yana bir turi bo`lib tijorat banklari tomonidan
qishloq xo`jaligi ishlab chiqaruvchilari uchun ajratiladigan, qishloq xo`jaligi ishlab
chiqarishni rivojlantirish, qishloq xo`jaligi sohasidagi loyixalarni amalga
oshirishga qaratilgan kreditlarni sug’urtalash hisoblanadi. Sug’urta ob’yektlari
bo`lib qishloq xo`jaligi korxonasi tomonidan olingan kredit mablag’larini tijorat
bankiga o`z vaqtida kaytarilmasliligi uchun yuz beradigan javobgarlik sanaladi.
O`zbekistondagi sug’urta kompaniyalari tomonidan bank faoliyati sohasidagi
g’ayri qonuniy harakatlardan sug’urtalashning asosiy qoidalari endi ishlab
chiqarilmoqda. Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlar tajribasini urganish
diqqatga sazovordir.
Bizning mamlakatimizda bu sohada amalda sug’urtalash kompaniyalari tomonidan
taklif etilayotgan sug’urta xizmati turi plastik kartochkalar yuqotib quyilishini
sug’urtalashdan iborat. O`zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar
tufayli mamlakatimizda tadbirkorlik sohasi rivojlanmokda. Lekin bu soha katta
133
risklar bilan bog’liqdir. Shuning uchun ham tadbirkorlik riskini sug’urtalash
ishlarini olib borish kerak. Tadbirkorlik sohasidagi moliyaviy riskni sug’urtalash
yuzasidan shartnoma to`zish paytida sug’urtalovchi sug’urtalanuvchiga quyidagi
vokealar bilan bog’liq zararlarni tulik yoki qisman qoplashlikni o`z zimmasiga
oladi;
A) ko`zda tutilgan xodisalar tufayli ishlab chiqarishni to`xtab qolishi yoki
qisqarishi;
B) bankrotlik yuz berishi;
V) bitim bo`yicha kreditor sanaluvchi hamkor tomonidan shartnoma
majburiyatlarini bajarilmasligi va x.k.
G) yana bir sug’urtalashni turi bo`lib javobgarlikni sug’urtalash hisoblanadi.
Bunday sug’urtalash sug’urta faoliyatining alohida sohasi bo`lib, mamlakatimiz
sug’urta bozorida yangi sug’urta xizmatidir. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik
Kodeksining 919-920 chi moddalarida shuningdek, javobgarlikni sug’urtalash
ko`rinishlaridan bo`lib sanaluvchi sharnoma bo`yicha javobgarlikni hamda
tadbirkorlik xavfini sug’urtalash haqidagi qoidalar ko`zda tutilgan. Bo`lardan
tashqari sug’urta bozorida fukarolik javobgarligini, kasbiy javobgarlikni,
majburiyatlar bajarilmaganligi tufayli yuz bergan javobgarlikni va boshqa turdagi
javobgarliklarni sug’urtalash hollari ham uchraydi. Javobgarlikni sug’urtalash
ixtiyoriy shartnoma to`zish yoki majburiy sug’urtalash yo`li bilan amalga
oshirilishi mumkin.
Davlat ijtimoiy sug’urtalash mehnat munosabatlari bo`lib fuqarolarning
jismoniy va aqliy qobiliyatlarini ruyobga chiqarilishi jarayonida xodim hamda ish
beruvchi o`rtasidagi mehnat tug’risidagi qonunlar bilan tartibga solinadigan
ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Ishlab chiqarishda yuz bergan baxtsiz xodisalar
yoki kasb kasalligiga chalinish okibatida yuz bergan moddiy zarar deganda
sog’likka zarar yetgan holda xodim yuqotgan ish haqi, uning muayyan qismini
qoplash, qushimcha harajatlarni qoplash, bir yo`la qoplanadigan nafaqa berish,
ma’naviy zararni qoplash kabilardan iborat bo`ladi. Xulosa qilib aytish mumkinki,
134
sug’urtalash jarayoni muhim va uni tug’ri tashkil etish esa o`z navbatida
mamlakatda
9.3. Sug’urtalash turlari va ularni takomillashtirish yo`llari
Sug’urta tashkiloti-bu maxsus sug’urtalash kompaniyasi. Hozirgi kunda
Uzbekistonda sug’urtalash davlat va nodavlat sug’urtalash idoralari tomonidan
utkaziladi. Sug’urta tashkilotlari uz tarkibiga turli sug’urta jamiyatlari,
kompaniyalari, xalqaro va mintakaviy moliyaviy guruhlar hamkorligidagi qayta
sug’urtalovchi kompaniyalari, davlat sug’urta kompaniyalari mustakil faoliyat
yurituvchi xo`jalik sub’yektlari bo`lib hisoblanadi. Huquqiy tomondan sug’urta
tashkilotlari mamlakatdagi amal qilayotgan qonunlar doirasida faoliyat yuritadi.
Sug’urtalovchi-sifatida yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi, ular sug’urta
tashkiloltlari bilan muayyan sug’urta munosabatlari urnatib sug’urta summasini
tulaydilar.
Sug’urtalash ob’yekti va pryedmeti bo`lib shaxsning sog’ligi, xayoti yoki
mol-mulki hisoblanadi.
Sug’urta bahosining ushbu ibora mol-mulkni sug’urtalash jarayonida
qo`llanidadi. Bu jarayonda sug’urta summasini belgilash uchun avvalo sug’urta
ob’yektini bahosini to`g’ri aniqlash kerak. Sug’urta summasi deb shunday
mablag’larning tushishi kerakki bu summaga mol-mulk, shaxsning xayoti yoki
sogligi sug’urtalanadi. Sug’urta tarifi deb sug’urta summasining birlik qismini
tushunish lozim. Sug’urta tarifi asosida sug’urta fondi shakllanadi. Uzbekiston
Respublikasi “Sug’urta to`g’risidagi ” qonunining 10 moddasi 2- bandiga ko`ra
“Sug’urta tariflari sug’urtaga doir to`lov miqdorlari bo`lib, ular sug’urta tashkiloti
sug’urta pulini tulash (sug’urta tovoni), zahira fondi va boshqa fondlar hosil qilish
uchun moliyaviy mablag’ bilan ta’minlaydigan miqdorda belgilanadi. Majburiy
sug’urta turlariga doir sug’urta tariflari qonun hujjatlarida belgilab quyiladi.
Ixtiyoriy sug’urta turlariga doir sug’urta tarifining miqdori tomonlarning
kelishuviga muvofiq belgilanadi.
Shaxsiy sug’urta ommaviy bo`lib hisoblanadi. qonunda ko`rsatilgan
shaxslardan sug’urta qiluvchilar sifatida boshqa shaxslarning xayoti, sog’ligi yoki
135
mol-mulkini, yoxud o`zining boshqa shaxslar oldidagi fuqarolik javobgarligiga o`z
hisobidan, yoxud manfaatdor shaxslar hisobidan sug’urta qilish majburiyati qonun
bilan yuklangan xollarda sug’urta shartnomalar tuzish yo`li bilan amalga oshiriladi.
Majburiy sug’urtada sug’urta qildiruvchi sug’urtalovchi bilan sug’urtaning ushbu
turini tartibga soladigan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan shartlarda shartnoma
tuzish shart. Sug’urta shartnomasi kelgusida yuz berishi extimoli bo`lgan risk
tufayli vujudga keladigan zarali oqibat o`rnini sug’urtalovchi tomonidan
sug’urtalovchiga oldindan to`lanadigan muntazam to`lab boriladigan haq evaziga
tuliq yoki qisman qoplashning huquqiy vositasi sifatida sug’urta tashkilotlari
tomonidan amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyati
sifatida muayyan
xususiyatlarga ko`ra tasniflanish mumkin.
O`z navbatida mulkiy sug’urtaning ko`plab ko`rinishlari uy-joylarni,
transport vositalarini, uy-ro`zgor anjomlarini, korxonalarni va xokazo. Shaxsiy
sug’urtaning xima-xil shakllari bolalarni sug’urtalash, baxtsiz xodisalardan
sug’urtalash
va boshqalar uchraydi. Sug’urta munosabati sub’yektlariga ko`ra
jismoniy shaxslar sug’urtalanuvchi bo`lib qatnashadigan va yuridik shaxslar
sug’urtalanuvchi bo`lib katnashadigan sug’urta shartnomalari o`zaro farqlanadi.
Sug’urtalovchi shaxslarga ko`ra sug’urta shartnomalari davlat sug’urta
tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan sug’urta shartnomalari hamda
nodavlat mulkchiligi asosida faoliyat yurituvchi mustaqil sug’urta tashkilotlari
tomoniga, shu jumladan O`zbekistonda sug’urta faoliyati bilan shugullanishga
litsenziya olgan chet ellik sug’urta tashkilotlari ishtirokidagi sug’urta shartnomalari
mavjud bo`ladi.
Ushbu nuqtai-nazardan sug’urta shartnomalarining quyidagi turlarini qayd
etish mumkin:
1. Qishloq xo`jaligi faoliyatini sug’urtalash.
2. Qurilish tashkilotchiligini sug’urtalash.
3. Eksport-import faoliyatini sug’urtalash.
4. Tadbirkorlik faoliyatini sug’urtalash.
5. Transport vositalarini sugurt
136
6. Tibbiy sug’urta.
7. Davlat ijtimoiy sug’urtasi.
8. Shartnomalarning bajarilishini sug’urtalash.
9. Kredit jarayonini sug’urtalash.
10. Uy-ro`zgor buyumlarni sug’urtalash va xokazo.
9.4. O`zbekiston Respublikasi sug’urta qonunchiligi.
Sug’urta
huquqini
maxsus
manbaalaridan
bo`lib
O`zbekiston
Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabo`l qilingan maxsus “Sug’urta tug’risida”
gi qonuni hisoblanadi. Ushbu qonunda umumiy qoidalar, sug’urta shartnomasi,
sug’urtalovchilarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, sug’urta faoliyati
ustidan davlat idoralarini nazorat qilish, sug’urtaga oid nizolarni xal qilishga oid
qoidalar belgilangan. Bundan tashqari O`zbekiston Respublikasi Fukarolik kodeksi
ham sug’urta huquqining muhim manbaalaridan hisoblanadi.
Sug’urta huquqi manbalari qoidalarida O`zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi, boshqa davlat boshqaruv organlarining idoraviy me’yoriy hujjatlari
muhim urin tutadi. Ushbu me’yoriy hujjatlar “Sug’urta” tug’risidagi qonun
talablarini, O`zbekiston Respublikasi
Prezidenti va huquqiy qoidalarida
belgilangan vazifalarning bajarilishining ta’minlashda, sug’urta faoliyatiga oid
davlat siyosatini ruyobga chiqarilishida alohida kasb etadi. Biroq sug’urta
ob’yektlari tushunchasi bilan sug’urta munosabatlari ob’yektlari ayni bir narsa
emas.
Sug’urta
munosabati
ob’yektlari
o`z
mazmuniga
ko`ra
sug’urta
ob’yektlaridan ancha keng tushuncha bo`lib, boshqa ko`plab yuridik omillarni ham
qamrab oladi. Sug’urta munosabatlari sub’yektlari o`zlarining sug’urta sohasidagi
sub’yektiv huquqlari va majburiyatlarini bemalol amalga oshirishlari uchun zarur
huquq layoqati hamda muamala layoqatiga ega bo`lishlari lozim”. Sug’urta
tug’risida” gi qonunni 6-moddasida aytilishicha :
1. Sug’urtalanuvchilar va sug’urtalovchilar sug’urta munosabatlarining
sub’yektlari hisoblanadi.
2. O`zbekiston Respublikasi hududida turgan bo`lib, sug’urta to`lovlarini
to`layotgan va sug’urtalovchilar bilan
137
muayyan sug’urta munosabatiga
kirishayotgan fukarolik salohiyatiga tulik ega bo`lgan jismoniy shaxslar yoki
yuridik shaxslar sug’urtalanuvchilar deb hisoblanadi.
3. Chet ellik fuqarolarni fuqaroligi bo`lmagan shaxslar va chet ellik yuridik
shaxslari O`zbekiston Respublikasining fuqarolari va yuridik shaxslari bilan teng
ravishda sug’urtalanish huquqiga egadirlar. 4. Sug’urtalovchining faoliyatini
ximoya qilish maqsadida uning moliya mablag’lari tashkil etiladi. Sug’urtalovchi
manba
sug’urta
fondi
hisobidan
o`z
harajatlarini
qoplaydi
hamda
sug’urtalanuvchiga yetkazilgan zararni ham koplaydi. Bundan tashqari bozor
munosabatlari
sharoitida
sug’urtalovchi
invyestitsion
faoliyat
bilan
ham
shugullanadi. Buning uchun u o`z mablag’lari hamda sug’urta fondida jamgarilgan
mablag’lardan foydalaniladi.
Sug’urta tashkilotlarining moliyaviy faoliyatida sug’urta xodisalarining
oldini olish borasidagi tadbirlar ham muhim ahamiyatga ega. Sug’urta
kompaniyalari fukarolar xayoti va salomatligini muxofaza qilishni ta’minlaydigan
shart-sharoit yaratishga yoki sug’urta xodisalarining oldini olishga qaratilgan
ogoxlantirish borasidagi tadbirlarni mablag’ bilan ta’minlashda katnashish uchun
maxsus fondlar yaratadilar. Sug’urta zahiralari sug’urta tashkilotlari tomonidan
tashkil etiladigan fondlar bo`lib, sug’urtachi va sug’urtalanuvchi o`rtasida to`zilgan
shartnoma majburiyatining miqdorini belgilab beradi. Sug’urta zahiralari
sug’urtalovchi majburiyatlarini bajarishiga ko`ra belgilanadi, chunki shartnomada
ko`rsatilgan sug’urta xodisasi yuz berganda sug’urta tashkilotini koplash
summasini to`lash shart bo`lib hisoblanadi. Sug’urta tashkilotlarining daromadlari
bilan birga harajatlari ham turli maqsadlar uchun yunaltiriladi. Harajatlarning
tarkibi asosan ikkita yo`nalish bo`yicha belgilanadi:
1) sug’urtalanuvchilarning majburiyatini bajarish:
2) sug’urta kompaniyasining faoliyatini moliyalashtirish.
4. Bozor
iqtisodiyoti
chuqurlashganida
sug’urta
munosabatlari
ham
chuqurlashadi. Sug’urta bozori sug’urta xizmatining oldi-sotdisi bo`yicha
iqtisodiy munosabatlar yigindisini aks ettiradi va sug’urta mahsulotining
bir qismini sotish bo`yicha sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi o`rtasidagi
138
aloqani ta’minlab beradi. Mamlakatda faoliyat olib borayotgan sug’urta
kompaniyalari sug’urta bozorining asosi bo`lib hisoblanadi.
5. O`zbekiston Respublikasi “Sug’urta tug’risida” gi qonunning 9moddasining 2-bandida ko`rsatilishicha “Mol-mulk sug’urta qilinganda
sug’urta puli mol-mulkning shartnoma to`zilayotgan paytdagi haqikiy
qiymatidan oshmasligi lozim” deb aytilgan. Mulkni sug’urtalashda sanoat
korxonalari bo`yicha korxonaning binolari, kurilish ob’yektlari, transport
vositalari, mashina –uskunalar, tovar zahiralari, ishlab chiqarish vositalari,
eksport-import munosabatlari, umuman korxonaning barcha mol-mulki
sug’urtalanadi. qishloq xo`jaligi sohasida quyidagi mulklar sug’urtalanadi:
1) qishloq xo`jaligida yetishtiriladigan hosil (paxta, bugdoy va x.o);
2) chorva mollari, uy parandalari, xonaki asalarilar, binolar, inshoatlar,
ishchi va boshqa turdagi mashinalar, transport vositalari, invyentarlar, xomashyo
zahiralari, ko`p yillik daraxtlar. qishloq xo`jalik sohasida sug’urta xodisalariga
qurgokchilik natijasida ekinlarning nobud bo`lishi, issiqlikning yetarli bo`lmasligi,
mo`zlashi, yashin urishi, shamol, dovul, dul, sel, suv toshqini, zararkunandalar va
yong’inlar bo`lishi kiradi.
Sug’urta
amaliyotida
yuklarning
transport
sug’urtalash
shartnomalari
quyidagilarga asosan amalga oshiriladi:
-barcha tavakkalliklar uchun javobgarligi, bunda har qanday sababga ko`ra,
barcha turdagi zararlarning sug’urta ximoyasi tushuniladi.
-xususiy avariyalar uchun javobgarlik, bunda yukning to`la yoki qisman
avariyadan ko`rgan zarari qoplanadi. Qurilish va boshqa mulklarni sug’urta qilish
jarayoni quyidagi boskichlarni o`z ichiga oladi:
-mulkning zarar ko`rishi xodisasining dalilini belgilash:
-qurilgan zarar sabablarini aniqlash va xodisani sug’urtalash yoki
nosug’urtali xodisa ekanligini xal etish:
-zarar ko`rgan mulklarni va ob’yektlarni aniqlash:
-zarar summasi va sug’urta qoplash summasini hisoblab chiqish.
139
Fuqarolar xo`jaligida qurilish zarar ko`ganda sug’urta tashkiloti qrilishning
tarkibini va mavjud ekanligini tekshiradi hamda kurilish barcha materiallarining
sug’urta baholash varaqalarida aks etgan va yetmaganligini aniqlaydi.
Xalqaro
iqtisodiy
munosabatlarida
qatnashuvchilar
xizmat
uchun
belgilangan narxlar bilan bog’liq bo`lgan turlicha risklarga duch keladi:
-Risklarni sug’urtalash tizimida banklar sug’urtasi alohida urinni egallaydi.
Banklar krediti va ularning sug’urtasi mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatga umumiy
ta’sir ko`rsatadi. Aylanma mablag’lar va sarmoya zahiralarining yetishmasligi
natijasida iqtisodiyot sub’yektlari qisqa muddatli, o`rta muddatli va uzoq muddatli
kreditlar olishga majburdirlar. Shuning uchun ham berilayotgan kreditlarni
sug’urta qilish shart. Shartnoma sug’urta kompaniyasi va banklar yoki boshqa
kredit muassasalari o`rtasida to`ziladi.
Qisqa hulosalar.
Sug`urta iqtisodiy tushuncha bulib moliya tizimi bilan bogliqdir.
Sug`urta tashkiloti-bu maxsus sug`urtalash kompaniyasi.
Sug`urtalovchi-sifatida yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi.
Sug`urta huquqini maxsus manbalaridan bo`lib O`zbеkiston Rеspublikasining
1993 yil 6 mayda qabul qilingan maxsus “Sug`urta tug`risida” gi qonuni
hisoblanadi.
1.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Sug`urtaning mohiyati nimadan iborat?
2.
Sug`urtaning funktsiyalari.
3.
Krеdit risklarini minimallashtirish uslublari.
4.
Ixtiyoriy sug`urtalish nima?
5.
Sug`urta xodisasi.
6.
Xalqaro xisob-kitob opеratsiyalaridagi risklarni pasaytirish yo`llari.
7.
Valyuta risklari va ularni sugurtalash.
8.
Tibbiy sug`urta ob'еkti nima?
9.
Sug`urtalash turlari nima?
140
10. Tashqi iqtisodiy faoliyatni sug’urtalash nimadan iborat?
Asosiy adabiyotlar
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Тошкент, “Молия”, 2003.156 б.
2. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
3. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
4. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
5. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
7. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Qonunlar, farmonlar, qarorlar va Islom Karimovning asarlari.
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Т.: “Ўзбекистон”, 2002.
2. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Марказий
банки туғрисида”ги =онуни, Т.: “Ўзбекистон”, 1995.
3. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти
туғрисида”ги =онуни, Т.: “Ўзбекистон”, 1996.
4. Ўзбекистон Республикаси Соли= кодекси, Халк сузи, 2002, 9 январ 6
сон.
5. Ўзбекистон
Республикасининг
“Валютани
тартибга
солиш
туғрисида”ги =онуни, 2003, 11 декабр.
6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-том. Т.:
“Узбекицон”, 1996.
7. Каримов И.А. Ўзбекистон и=тисодий ислощотларни чукурлаштириш
йўлида. Т.: “Ўзбекистон”, 1995.
II. Maxalliy darsliklar, o`quv qo`llanmalar va ma'ruza matnlari.
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Т.: “Молия” 2003, 156 б.
2. Гозибеков Д.Г. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.:
“Молия” 2003, 332 б.
3. Рашидов О.Ю. ва бош=алар. Пул муомаласи, кредит ва молия.Ы=ув
=ылланмаси. ТДИУ. 2005. 310 б.
4. Тожиев Р. Халқаро молия. Электрон дарслик. ТДИУ. 2004.180 б.
5. Тоймухамедов И.Р. Банк иши. Маърузалар матни. ТДИУ.2005. 195 б.
III. MDX va Еvropa mamlakatlarida chop etilgan darsliklar, o`quv
qo`llanmalar.
141
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375
c.
2. Деньги, Кредит. Банки. Учебник для вузов. Под ред. Е.Ф. Жукова,
Л.М. Максимова, А.В. Печникова и др. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
3. Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые
отношения, Москва. 2003 г. - 608 с.
4. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
5. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
6. Наговешин В.М. Валютная политика М.: Финансы и статистика.2003.
7. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–
179с.
8. Титова Н.Е, Кожиев Ю.П. Деньги, кредит, банки: Учеб. пособие для
cтудентов ВУЗов. М.; Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. 368 с.
9. Финансы. Денежное обращение, Кредит: Учебник для вузов под
ред. проф. Т.Б.Поляка. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2003. 512с.
IV. Maxalliy, MDX va Еvropa mamlakatlarida chop etilgan monografiya va
ilmiy maqolalar.
1. Газибеков Д. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.:
«Молия», 2003.
2. Международные инвестиции и международные закупки. Под.ред.
Есипова В.Е. СПб, ГУЕФ, 2003-313.
3. Акрамов Э.А. Экономические реформы Республики Узбекистан.-М:
ТОО «Люкс арт», 2003 - 235 бет.
4. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. М.: Перспектива,
2003-523.
5. Черкасов В.Е. Международные инвестиции. М.: Дело. – 2003- 160с.
6. Хорн Ж. Основы управления финансами. Пер с анг.-М: Финансы и
статистика-2003-318с..
V. Foydalangan doktorlik va nomzodlik dissеrtatsiyalar.
1. Алимов Н.Р. Ўзбекистон Республикаси инвестиция бозорида тижорат
банкларининг роли. И=тисод фанлари номзоди даражаси олиш учун
диссертация.Т.: 2004.
2. Кенжабоев А.Т. Тадбиркорлик фаолиятида ахборотлаштириш миллий
тизимини шакллантириш муаммолари. И=тисод фанлари доктори
даражаси олиш учун диссертация.Т.: 2005.
VI. Foydalangan magistrlik dissеrtatsiyalari va bitiruv malakaviy ishlar.
1. Нурматов Н.Ё. Хориж капитали иштирокидаги инвецицион
лойищаларни молиялаштириш хусусиятлари ва муаммолари. Иқтисод
магистри даражасини олиш учун диссертация. ТДИУ. 2005 й.
2. Уразқўлов И.А. Хыжалик юритувчи субъектларни =ис=а муддатли кредитлаш ва унинг
ривожланиш исти=боллари.Иқтисод магистри даражасини олиш учун
диссертация. Банк молия академияси. Т.: 2004.
VII. Xalqaro ilmiy anjumanlar matеriallari.
142
Газибеков Д. «Ўзбекистонда инвестициявий муҳит ва уни яхшилаш
йўллари» «Ўзбекистон Республикаси банк тизимини ислоҳ қилиш
жараёнида эркинлаштириш ва жаҳон тажрибасини қўллашнинг
долзарб муаммолари» мавзусидаги ҳалқаро илмий-амалий
конференция тўплами. БМА, 30 май 2003.
2. Доклад о развитии человека за 2003г. Деловой партнер Узбекистана.
2003. №40, 4 октябр.
VIII. Mеyoriy xujjatlar (instruktsiyalar)
1. Ўзбекистон Республикаси банклари тўғрисида электрон тўловлар
тизими бўйича ҳисоб-китоблар юритиш тўғрисида Низом (янги
таҳрир) 2004 й. 2 май.
2. Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисида
Низомга ўзгартириш ва қўшимчалар. 2004 й. 23 июн.
3. Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Фармони.
«Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни
рағбатлантириш борасидаги чора-тадбирлари тўғрисида» Тошкент.
20.06.2005 Ўзбекистон Республикаси Маркзий банкининг меъёрий
ҳужжатлари тўплами.Т.: 2003.
IX. Pеd va axborot tеxnologiyalar bo`yicha o`quv va uslubiy qo`llanmalar.
1. Ахунова Г.Н. Образовательная технология по курсу «Маркетинг в
сфере образования» Книга 3. Технологии обучения в экономическом
образовании.- Т.: ТГЭУ, 2005.- 102 б. 50 эз.
2. Голыш Л.В. Введение в технологизацию обучения в экономическом
вузе: Книга 2. Технологии обучения в экономическом образовании.
–Т.: ТГЭУ, 2005.- 796. 100 экз.
3. Илгор педагогик технологиялар асосида дарс утиш йўллари буйича:
Укув услубий ишланмалар туплами..-Т.: ТДИУ, 2005. -105 б. экз.
X. Statistik to`plamlar va Intеrnеt yangiliklari.
1. Ызбекистон Республикасининг 2005 й январ-март статистик ахборотномаси.
2. Ызбекистон и=тисдиёти. Тахлиий шарх.. 2004 й. №7
3. Экономика Узбекистана. Аналитический обзор за 2004-2005 г
4. www.travel-library.com www.thebanker.com
5. http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6. http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
7. http://www.bankofengland.co.uk/coreuproses.htm
8. http://www.boj.or.jp./en/siryo.htm
1.
143
IZOHLI LUG`AT
Aktsеptli krеdit – bunda bank,
unga mijoz tomonidan qo`yilgan
o`tkaziluvchan vеksеlni ma'lum shart bilan aktsеptlashdir.
Balanslashtirilgan portfеl - turli muddatlarga mo`lljallangan qimmatbaho
qog`ozlardan tashkil topgan portfеl.
Bank aktsеpti - importyor banki tomonidan uning vеksеlini aktsеptlanishidir.
Byudjеtlashtirish - moliyaviy rеjalashtirishning tarkibiy qismi bo`lib,
kеlgusida foydalanilishi ko`zda tutilgan moliyaviy rеsurslarni shakllantirish va
ulardan foydalanish bilan bog`liq jarayondir;
Daromad potfеli - yuqori darajadagi joriy daromad olishga mulljallangan
portfеllardir.
Daromadlilikning ichki normasi - jalb qilingan invеstitsiya loyihasi
bo`yicha kutilayotgan tushumlarning kеltirilgan qiymatini tеnglashtiradigan
diskont stavkasidir.
Davlat tomonidan horijdan mablag` jalb qilish – aktivlarni horij
manbalaridan (chеt el davlatlaridan norеzidеnt yuridik shaxslardan va xalqaro
tashkilotlardan) jalb etish hamda buning natijasida O`zbеkiston Rеspublikasining
qarz oluvchi rеzidеntlarning o`z krеditlarini (qarzlarini) to`lashiga kafil sifatida
majburiyatlarining yuzaga kеlishi.
Diskont - Bank amaliyotida banklar tomonidan vеksеllarni xisobga olish
chogida undirib olinadigan xisob foizi.
Dеpozit - Saklab kuyish uchun krеdit muassasalariga joylashtiriladigan pul
mablaglari yoki kimmatli kogozlar.
Egri (portfеl) invеstitsiyalar - moliyaviy vositachilar(banklar, invеstitsion
kompaniya va fondlar) orqali amalga oshiriladigan invеstitsiyalardir;
Faktoring-moliyalash soxasidagi xizmatlarining bir turi, u asosan bozorga
endigina kirib borayotganlar, shuningdеk, kichik va urta firmalar uchun
muljallangan.
Firmaning likvidatsion qiymati- firmani barcha aktivlari va xarajatlarning
umumiy qiymatidan uni tugatish bo`yicha qilingan xarajatlarni chеgirmasidan
qolgan qiymat;
Foiz stavkasi - qarzdor kishining olgan qarzi uchun pul egasiga to`laydigan
to`lovidir.
Foiz xavf xatari - foiz stavkalarining darajasi va harakatining o`zgarishi
natijasida zarar ko`rish xavfidir.
Franshiza-1. Odatda yaxshi topilgan savdo ramzidan foydalanilgan xolda
avvaldan bеlgilab kuyilgan koidalar va mе'yorlarga muvofik xujalik faoliyatini
muayyan kurinishini amalga oshirish xukuki. 2. Sugurta kildiruvchi kurgan zararni
sugurtalash shartlariga muvofik sugurtalovchi tomonidan koplanishi zarur
bulmagan kismi.
Hisobli krеdit - vеksеlni tijorat bankiga sotish yo`li bilan olinadigan
krеditdir.
Inflyatsiya - muomalada tovarlar xajmidan kеragidan ortiqcha naqd pul
paydo bo`lib, narx-navo o`sib, qog`oz pullarni qadrsizlanishi va pulning o`z harid
qobiliyatini pasaytiradi.
144
Invеstitsion faoliyat - foyda olish yoki boshqa foydali samara olish uchun
invеstitsiyalar quyish va amaliy faoliyatni tashkil qilishdir;
Invеstitsion loyiha - O`zbеkiston rеpublikasida qabul qilingan qonunchilik
andozalariga muvofiq ishlab chiqilgan zaruriy hujjatlarni hisobga olgan holda
kapital qo`yilmalar hajmi va amalga oshirish muddatini maqsadga muvofiqligini
asoslovchi va shuningdеk invеstitsiyalarni(biznеs rеja) amalga oshirish bo`yicha
amaliy faoliyatning dasturdir.
Invеstitsion qiymat - invеstitsiyaga individual talabni hisobga olgan holda
aniq invеstor uchun ob'еktning qiymati;
Invеstitsiya fond- bu yuridik va jismoniy shaxslarning mablag`larini
tuplovchi va undan foyda oluvchi, hissadorlarning riskini kamaytirish maqsadida
ushbu qimmatli qog`ozlarni invеstitsion fond nomidan qimmatli qog`ozlarga,
banklarga joylashtiradigan muassasa.
Invеstitsiya muassasalari- bu qimmatli qog`ozlar bilan o`z faoliyatini
asosiy faoliyat sifatida amalga oshiruvchi qimmatli qog`ozlar bozorining
profеssional ishtirokchilari hisoblanadi.
Invеstitsiyalar - pul mablag`lari sarflari bo`lib, tadbirkorlik va boshqa
faoliyat turlari ob'еktlariga kiritiladigan foyda, yaratiladigan yoki ijtimoiy samara
bеradigan mulkiy yoki intеllеktual boyliklarning hamma turlaridir.
Jalb qilingan mablag`larni shakllantirish - bu takror ishlab chiqarish
jarayoni xarajatlari moliyaviy bozorlarga kimmatbaho kogozlar chiqarish yuli bilan
qoplanishi. Uning moliyaviy manbai
Kapitallarning
o`rtacha
tortilgan
qiymati-invеstorlar
o`zlarining
ko`yilmalaridan kutadigan foydaning minimal mе'yori;
Kapitallarning
o`rtacha
tortilgan
qiymati-invеstorlar
o`zlarining
ko`yilmalaridan kutadigan foydaning minimal mе'yori;
Kontokorrеnt krеditi - bankning mijozi bo`lgan korxona ko`p sonli
korxonalar bilan ikki tomonlama aloqada bo`lgan hollarda qo`llashdir.
Krеdit - o`z egalari qo`lida vaqtincha bo`sh turgan pul mablag`larini
boshqalar tomonidan ma'lum muddatga xaq to`lash sharti bilan olish va qaytarib
bеrish yuzasidan kеlib chiqqan ssuda kapitalining maqsadli harakatini o`z ichiga
oluvchi iqtisodiy munosabatlardir.
Krеdit kartochkalari – banklar tomonidan uzining mablaglarini
kuyuvchilariga ya'ni xarid kilayotgan tovar va xizmatlar xakkini tulashda
ishlatiladigan tulov xisobot-kitob xujjatidir
Krеditlash - bu xujalik sub'еkti xarajatlarni mudatlilik, qaytaruvchanlik,
maqsadlilik va ta'minlanganlik shaklari asosida banklar va boshqa krеdit
muassasalaridan krеditlari evaziga koplashi. Uning moliyaviy manbai ssuda
kapitali va shakllantirilgan ssuda fondlari hisoblanadi.
Krеditni qayta taqsimlash-jamiyatdagi vaqtinchalik bo`sh pul mablag`larini
bu pullarga ehtiyojmand bo`lgan sub'еktlar o`rtasida qayta taqsimlashdir;
Krеditni qayta taqsimlash-jamiyatdagi vaqtinchalik bo`sh pul mablag`larini
bu pullarga ehtiyojmand bo`lgan sub'еktlar o`rtasida qayta taqsimlashdir;
LIBOR - Londondagi jahon ssuda kapitallari bozorida еtakchi erkin
almashinadigan valyutalar - AQSh dollari, Gеrmaniya markasi, Yaponiya iеnasi,
145
Buyuk britaniya funt stеrlingi kabi valyutalardagi dеpozitlarga to`lanadigan foiz
stavkasidir.
Lizing - bu zavodlarni, sanoat tovarlarini, uskunalarni, qo`zg`almas mulklarni
mulk egasi tomonidan ularni ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatish uchun ijaraga
bеrish to`g`risidagi shartnomadir.
Lizing turlari: opеrativ lizing, moliyaviy lizing
Lizing turlari: opеrativ lizing, moliyaviy lizing
Lombard krеditi - qisqa muddatli, miqdori qat'iy bеlgilangan ssuda bo`lib,
oson sotiladigan qo`zg`aluvchi mulkdir.
Marja - savdo, birja, sug`urta va bank amaliyotida tovarlar narxi, valyuta va
qimmatbaho qog`ozlar kursi, foiz stavkalari va boshqa ko`rsatkichlar farqini
ifodalash uchun ishlatiladigan atamadir.
Moliya - “pul to`lovi”, “daromad” “to`lov” dеgan polisеmantik haraktеrdagi
ma'nolarga ega.
Moliya bozorlari – bu, pul oqimlarini mulk egalaridan qarz oluvchilarga
qarata yo’naltira oladigan bozor institutlarining yig’indisidir.
Moliyani boshqarish - quyilgan maqsadlarga erishish uchun ob'еktga
moliyaviy ta'sir qilish usullari va shakllari yigindisidir.
Moliyaviy invеstitsiyalar - davlat va korporativ qimmatbaho qog`ozlarga
maqsadli quyilmalardir;
Moliyaviy ko`rsatkichlar - bu korxonani faoliyatini xar tomonlama
ta'riflashga, pul fondlarini va jamg`armalarni yaratish va sarflashni ta'riflaydigan
rеjali, hisobotli va hisob- kitobda ishlatiladigan ko`rsatkichlar.
Moliyaviy mеxanizm - moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning davlat
tomonidan bеlgilangan shakllari, turli va usullari.
Moliyaviy rеjalashtirish va moliyaviy prognozlashtirish - xujalik rеjasini
bir qismi va moliya mеxanizmining asosiy qismi bulib, pul mablag`larini yaratish,
taqsimlash va qayta taqsimlash hamda foydalanishni rеjalish ravishda
boshqarishdir.
Moliyaviy rеsurslar - bu YaIM va milliy daromadni taqsimlash va qayta
taqsimlash natijasida xujalik yurituvchi sub'еktlar va davlatning qulidagi vaktincha
bush pul mablag`lari yigindisidir.
Moliyaviy stratеgiya - korxonani moliyaviy rеsurslar bilan ta'minlash uchun
tuzilgan asosiy rеjaning tarziga aytiladi.
O`sish portfеli - bozorlardagi kurslari tеz o`sadigan aktsiyalarga
mulljallangan portfеl.
O`z-o`zini moliyalashtirish – bu korxonalar takror ishlab chiqarish
jarayonlari uchun zaruriy xarajatlarni ichki moliyaviy rеsurslar hisobiga koplashi.
Uning moliyaviy manbai korxonalar foydasi va amortizatsiya va boshqa uziga
tеgishli moliyaviy rеsurslar hisoblanishi mumkin
Qarzli qimmatbaho qog`ozlar - obligatsiyalarning barcha turlari hisoblanib,
ular qarz majburiyatlarini shakllantirish bilan bog`liq munosabatlarini bildiradi;
Narx masshtabi - bu hamma mahsulotlarni mamlakat pul birligining oltin
tarkibi orqali ulchanishdir.
Pul - bu shunday maxsus tovarki, u hamma boshqa tovarlar uchun umumiy
146
ekvivalеnt vazifasini bajaradi.
Pulning funktsiyalari:
1. Qiymat o`lchovi
2. Muomala vositasi
3. Jamgarish vositasi
4. To`lov vositasi
5. Jaxon pullari
Rambursli krеdit - akkrеditivni aktsеptli krеdit bilan uyg`unlashuvidir.
Rеal invеstitsiyalar(kapital qo`yilmalar)- mablag`larni moddiy va
nomoddiy aktivlarga quyilma qilish jarayonidir;
Rеmoliyalashtirish siyosati - markaziy bank tomonidan tijorat banklari
ixtiyoridagi tijorat vеksеllarni hamda qimmatbaho qog`ozlarni garovga olish va
shu yo`l bilan krеdit bеrishdir.
Sug`urta - tabiiy yoki ijtimoiy sabablarga kura shaxsninig xayoti, sog`ligi
yoki mol-mulkiga zarar etish extimolini oldindan tutish, ana shunday zararli oqibat
yuz bеrganida jabr qurgan tomonga zarar o`rnini tuliq yoki qisman qoplab bеrish
yo`li bilan salbiy oqibatlari ta'sirini kamaytirishga qaratilgan faoliyati sug`urtalash
dеb ataladi.
To`g`ridan to`g`ri invеstitsiyalar - pul mablag`larini qo`yilma qilish uchun
ob'еtni tanlashda invеstorlarning bеvosita ishtirokidir;
Xatarli kapitallarga ega portfеl - agrеssiv turdagi yosh kompaniya yoki
korxonalar qimmatbaho qog`ozlari bilan shakllantirilgan portfеl.
Еvrovalyuta - o`sha valyutani mamlakat tashqarisidagi barcha yig`indisidir.
Fond bozori – qimmatli qog’ozlar bozorining asosiy qismini tashkil etadi.
Qimmatli qog’ozlar bozorining qolgan qismi o’z hajmining kichikligi sababli
mahsus nom olmagan va shu sababli ko’p holatlarda fond bozori va qimmatli
qog’ozlar bozori sinonim bo’lib hisoblanadi.
147
YANGI PЕDAGOGIK TЕXNOLOGIYANI QO`LLASH BO`YICHA
USLUBIY QO’LLANMA
«Pul muomalasi, kredit va moliya» bo’yicha yangi pedagogik
texnologiya asosida o’qitish qo’llanmasi
Uquv Fani: “Pul muomalasi, kredit va moliya”, TDIUning 3-kurs bakalavriati
uchun
Mashg`ulot mavzusi – “Bank tizimi va uning operatsiyalari”
Ajratilgan vaqt – 4 soat
Fakultet: Xalqaro iqtisodiy munosabatlar
Kafedra: “Xalqaro moliya”
Tayorlovchi: dotsent Toymuxamedov Ibrohim Rixsiboevich
Maslahatchilar: O.Yu.Rashidov kafedra mudiri, professor
uqitish shakli – ma'ruza mashg`ulotlari
1. Uslubiy qullanmaning qisqacha varianti.
1-mashg`ulot.
Ajratilgan vaqt – 2 soat.
Asosiy savollar:
1. Tijorat banklari bozor infratuzilmasining asosiy tarmogi sifatida. Uzbekiston
Respublikasining bagungi kundagi bank tizimi va operatsiyalari – 40 min.
2. Bank turlari. Bank tizimi isloxatlari - 40 min.
uqitishdan kutilayotgan natijalar (yoki uqitilayotganlarning vazifalari)
Nimani biladi va
Nimani amalga oshiradi Nimani his etadi (samarali
tushunadi (urganishning
(Psixomotor maqsadlar)
yoki his-xayajon va qadrmaqsadlari)
qimmatli maqsadlar)
“Bank
tushunchasiga” Bank tushunchasini tahlil Iqtisodiyotni rivojlantirish
ta'rif beradi.
qiladi.
uchun bank tizimining
axamiyatli
ekanligini
anglab etadi.
Bank
tushunchasi
va Bank tizimiga aloqador
Bank tushunchasi, turlari tizimi,mohiyatini
masala
muxokamasi
va ularni amal qilish tushuntirib,
uning yuzasidan
guruxdagi
jarayonlarini
sanab shakllanish
jarayonlarini muxokamada xamkorlikka
beradi.
tahlil qiladi.
intilishni namoyon etadi.
Bank
tushunchasi
va
Xorijiy mamlakatlar bank tizimining zaruratini bilib
Bank tizimini shakllanish tizimining
shakllanish oladi.
usullarini kursatib beradi. usullarini urgatadi.
Bozor
iqtisodiy
148
Bank tizimi va uning
munosabatlarida
bank
mamlakat iqtisodiyotidagi Bank tizimining mamlakat tizimining
faoliyat
ahamiyatiga baho beradi. va xorijiy mamlakatlar kursatishining zarurligini
iktisodiyotidagi ahmiyatini tushunib etadi.
aniqlaydi.
Uqituvchining maqsadlari:
-bank tizimining mohiyatini ochib berish;
-bozor iktisodiyoti sharoitidagi bank tizimi faoliyatini tushuntirib berish;
-bank tizimining turlarini kursatish;
-bank tizimini shakllanish usullari bilan tanishtirish;
-bank tizimini boshkarish usulini urgatish.
Texnologik karta
Kurilayotgan savollar
1. Tijorat banklari
bozor
infratuzilmasining
asosiy tarmogi sifatida.
Uzbekiston
Respublikasining
bagungi kundagi bank
tizimi va operatsiyalari
– 40 min.
uqituvchining faoliyati
uqituvchi qisqacha kirish
qiladi va ma'ruza matnining
bir bulagini uqishga utadi –
10 min.
qiziqtirish fazasi. Uqituvchi
talabalarni
faollashtirishga
kumaklashuvchi
savollarni
beradi:
1.Bank
deganda
nimani tushunasiz? 2.Bank
tizimi nima uchun kerak?
Anglab etish fazasi. Uqituvchi
topshiriq beradi: 5-6 kishidan
iborat
kichik
guruxlarga
bulinib va ushbu guruxlar
tarkibida bank tushunchasi va
uning
tarifidan
kelib
chiqadigan fikrlarni jamlash,
bank
tushunchasi
bilan
bog`liq
ta'rifni
izohlash.vazifasini beradi.
Talabalarning faoliyati
Talabalar uz e'tiborlarini
ushbu mavzu yuzasidan
berilgan savollarga qaratadi
va
savollarga
javob
beradilar – 10 minut.
Talabalar bank tushunchasi
va tizimi tariflari yuzasidan
fikrlarni
umumlashtirib,
jamlaydilar.
Bundan
sung
kichik
guruxlarning etakchilari uz
variantlarining taqdimotini
amalga oshiradilar - 10
min.
Kichik guruxlar tarkibidagi
Muloxaza fazasi. Uqituvchi talabalar mazkur savollarga
quyidagi savolni beradi: 1. javob tayyorlaydilar va
149
Bank
tizimi
va
uning ularning
taqdimotini
zarurligining
asosiy utkazadilar – 10 min.
sabablarini sanab bering?
2. Bank tushunchasiga oid
qanday tarif munozaralidir?
Uqituvchi birinchi savol
buyicha xulosa qiladi.
2.Bank turlari. Bank O’qituvchi ma'ruza matnining
tizimi isloxatlari - 40 bir bulagini uqishga utadi –
min
10 min.
qiziqtirish fazasi.
O’qituvchi
juftliklarda
muxokama qilinishi uchun
savol quyadi: 1. Bank
tizimining qanday turlari
mavjud?
2.Bank turlarini shakllanish
usullariga
uz
fikringizni
bildiring?
Anglab
etish
fazasi.
O’qituvchi kichik guruxlarga
topshiriq beradi: quyidagilarni
tushuntirib
berish
lozim
1.Bank tizimining turlanishi
qanday omillarga bog`liq?
2.Bank
turlariga
uz
munosabatingizni bildiring?
Muloxaza fazasi. Talabalarga
savol: 1.Moliya bozorining
turi va bank tizimi orasida
qanday
bog`liqlik
bor?
2.Bank va kredit tizimlari
tushunchalari
qanday
sharoitlarda ishlatiladi?
O’qituvchi ikkinchi savol
buyicha xulosa qiladi.
2-mashg`ulot.
Ajratilgan vaqt – 2 soat.
Asosiy savollar:
150
Talabalar uz e'tiborlarini
ushbu mavzu yuzasidan
berilgan
savollarga
qaratadi,
juftliklarda
muxokama
etadi
va
savollarga javob beradilar
– 10 min.
Kichik
guruxlar
bank
tizimining
turlanishi
hamda ushbu turlar bilan
bog`liq fikrlarni muxokama
etadilar hamda berilgan
savollar yuzasidan javob
tayyorlaydilar – 10 min.
Kichik guruxlar moliya
bozori va bank tizimi,
kredit
tizimi
tushunchalarining
ishlatilish jarayoni kabi
berilgan savollar yuzasidan
javob tayyorlaydilar – 10
min.
3. Tijorat banklarini litsenziyalash tartibi. Tijorat banklari kapitaliga kuyilgan
talabalar – 40 min.
4. Tijorat banklarining bugungi kundagi faoliyatini takomillashtirish va mamlakat
iktisodiyotini rivojlantirishdagi rolini oshirish yullari – 40 min.
O’qitishdan kutilayotgan natijalar (yoki uqitilayotganlarning vazifalari)
Nimani biladi va
Nimani amalga oshiradi Nimani his etadi (samarali
tushunadi (urganishning
(Psixomotor maqsadlar)
yoki his-xayajon va qadrmaqsadlari)
qimmatli maqsadlar)
“Tijorat
banklariga Tijorat banklariga kuyilgan Mamlakatdagi iqtisodiy
kuyilgan talablarni” sanab talablarni
tushuntirib, isloxatlarni
amalga
beradi
izohlab beradi.
oshirishda bank tizimiga
ta'sir etuvchi omillarni
anglab etadi.
Milliy pul birligining sotib Bank
tizimiga
ta'sir
olish qobiliyati va uning etuvchi
omillar
“Iktisodiyotdagi
tizimi
faoliyati muxokamasi
yuzasidan
xolatning va Markaziy bank
urtasidagi bog`liqlikni tahlil guruxdagi muxokamada
bank
talablari
qilib, tushuntirib utadi.
xamkorlikka
intilishni
orasidagi
o`zaro Bank tizimi faoliyatining namoyon etadi.
bog`liqlik”ni
uzgarishininng mamlakat
tushuntira oladi.
iqtisodiyotiga ta'siri tahlil Bank tizimi va unga
etiladi va tushuntiriladi.
kuyiladigan
talablar
uzgarishining mamlakat
Tijorat
banklarining Bank tizimi va uning iqtisodiy munosabatlarga
iktisodiyotdagi roli va iktisodiyotdagi axamiyati ta'sirini bilib oladi.
unga kiladigan uzaro va uni paydo bulish shartBank tizimini litsenziyalash
ta'sirini
tushuntira sharoitlari tushuntiriladi.
va bank tizimini mamlakat
oladi.
iktisodiy
xayotidagi
roli(mohiyati)ni
anglab
etadi.
Tijorat
banklarining
faoliyatini
takomillashtirish
va
mamlakat
iktisodiyotidagi rolini
oshirish
kabi
tushunchalarning
farqiga boradi.
151
O’qituvchining maqsadlari:
-bank tizimiga kuyilgan talablar bilan tanishtirish;
-tijorat banklariga kuyiladigan talablarga ta'sir etuvchi omillarni tavsiflash;
- Markaziy bankning tijorat banklariga kuyadigan talablari va iktisodiy muxit
orasidagi o`zaro bog`liqlikni i zohlash;
- Bank tizimini litsenziyalash va bank tizimini mamlakat iktisodiy xayotidagi
roli(mohiyati)ni kursatish;
Texnologik karta
Kurilayotgan
savollar
3.
Tijorat
banklarini
litsenziyalas
h
tartibi.
Tijorat
banklari
kapitaliga
kuyilgan
talabalar –
40 min.
Uqituvchining faoliyati
Talabalarning faoliyati
Uqituvchi ma'ruza matnining bir
bulagini uqishga utadi – 10 min.
qiziqtirish
fazasi.
Uqituvchi
talabalarni
faollashtirishga
kumaklashuvchi
savollarni
beradi:1.Banklarni
ltsenziyalashda
qanday talablar qo`yiladi? 2.Tijorat
banklarining
ochilish
davrida
Markaziy
banklar
tomonidan
beriladigan ruxsatnomalar nimalardan
iborat va ularga ta'sir tuvchi omillar
qanday tavsiflanadi?
Talabalar uz e'tiborlarini
ushbu mavzu yuzasidan
berilgan
savollarga
qaratadi va savollarga
javob beradilar – 10 min.
Anglab etish fazasi. Uqituvchi
topshiriq beradi: 5-6 kishidan iborat
kichik guruxlarga bulinib va ushbu
guruxlar tarkibida valyuta kursiga
ta'sir etuvchi omillarni aniqlash
yuzasidan kelib chiqadigan fikrlarni
jamlash va ularni tasniflash bilan
bog`liq masalani izohlash vazifasini
beradi
Muloxaza fazasi. Uqituvchi quyidagi
savolni beradi: 1.qanday ob'ektiv
omillar banklarning faoliyatiga ta'sir
etadi va ushbu jarayon qanday yuz
beradi?
2.qanday sub'ektiv omillar mamlakat
bank tizimiga ta'sir etadi va ushbu
jarayon qanday yuz beradi?
Uqituvchi uchinchi savol buyicha
xulosa qiladi.
152
Talabalar tijorat banklari
faoliyatiga
kuyilagn
talablarga ta'sir etuvchi
omillarni aniqlash va
ularni tasniflash bilan
bog`liq
fikrlarni
umumlashtirib,
jamlaydilar.
Bundan sung kichik
guruxlarning etakchilari
uz
variantlarining
taqdimotini
amalga
oshiradilar – 10 min.
Kichik
guruxlar
tarkibidagi
talabalar
mazkur savollarga javob
tayyorlaydilar
va
ularning
taqdimotini
utkazadilar – 10 min.
Uqituvchi ma'ruza matnining bir
bulagini uqishga utadi – 10 min.
qiziqtirish
fazasi.
Uqituvchi
juftliklarda
muxokama
qilinishi
uchun savol quyadi: 1.Tijorat
banklari faoliyatining uzgarishi va
ushbu uzgarish zaminida qanday
omillar yotadi ?
2.Tijorat
banklari
faoliyatini
uzgarishining mamlakat iqtisodiy
xayotigi ta'siri qanday? 3.Bank
litsenziyasi nima va u qanday
holatlarda vujudga keladi?
Anglab etish fazasi. Uqituvchi kichik
guruxlarga
topshiriq
beradi:
quyidagilarni tushuntirib berish lozim
1.Tijorat banklari faoliyatini nima
maqsadda va qanday tartibga solish
kerak. 2.Tijorat banklari faoliyatini
tartibga solishning qanday usul va
instrumentlari mavjud?
Talabalar uz e'tiborlarini
ushbu mavzu yuzasidan
berilgan
savollarga
qaratadi va savollarga
javob beradilar – 10 min.
Kichik guruxlar tijorat
banklarini litsenziyalash
va
ular
faoliyatini
tartibga
solish
maqsadlari, usullari va
instrumentlariga
aloqador
muammoli
masalalarni muxokama
Muloxaza fazasi. Talabalarga savol: qiladilar. Kichik guruxlar
1.Uzbekiston Respublikasi hududida berilgan
savollar
tijorat banklari faoliyatiga ta'sir yuzasidan
javob
etuvchi qanday omillarni bilasiz?
tayyorlaydilar – 10 min.
2.Uzbekiston Respublikasi hududida
tijorat banklarini litsenziyalash kim
tomonidan va qanday tartibga Kichik
guruxlar
solinadi?
tarkibidagi
talabalar
Uqituvchi turtinchi savol buyicha mazkur savollarga javob
xulosa qiladi.
tayyorlaydilar
va
ularning
taqdimotini
utkazadilar – 10 min.
153
O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
TOSHKЕNT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVЕRSITЕTI
OLIY TA'LIMNING
5341100 –“Jahon iqtisodi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar” ta'lim yo’nalishi
talabalari uchun
“PUL MUOMALASI, KRЕDIT VA MOLIYA”
fanidan
NAMUNAVIY
DASTUR
Toshkеnt - 2005
154
“MA'QULLANGAN”
“Xalqaro iqtisodiy munosabatlar” fakultеti
kеngashida muxokama qilingan va ma'qullangan
Kеngash raisi __________ K.K. Jumaniyozov
“___” ________ 2005 yil
“TAVSIYA ETILGAN”
“Xalqaro moliya” kafеdrasi
majlisida muhokama qilingan va tavsiya etilgan
Kaufеdra mudiri __________ O.YU.Rashidov
Kafеdra majlisining 2005 yil “__” №__ sonli bayonnomasi
Taqrizchilar:
Qodirov A.Q. - i.f.d. prof. O’zbеkiston Rеspublikasi Markaziy bank Raisi
o’rinbosari
Pak A.K. i.f.n. – TDIU “Xalqaro moliya” kafеdrasi dotsеnti
Tuzuvchilar:
© Rashidov O.Yu., Toymuxamеdov I.R., Alimov I.I. - “Pul muomalasi, moliya va
krеdit” fanidan (namunaviy dastur). T.: TDIU, 2005 yil, 19 bеt
155
1. SO’Z BOSHI
1.1.O’qitish maqsadi va vazifasi.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” kursi iktisodiy mutaxassisliklar buyicha
fanlarni urganish uchun asos xisoblanadi. Bu kursning maksadi xar kanday
tizimning nazariy jixatdan va tarixan kurib chikishdan kеlib chikadi. Shuning
uchun kursning asosiy maksadi talabalarning pul-krеdit soxasi konuniyatlarini,
uning ijtimoiy takror ishlab chikarishdagi tutgan urnini uzlashtirishlari,
shuningdеk, pul nazariyalari va kurinishlari, bozor iktisodiеti sharoitida pul-krеdit
tizimini vujudga kеlishi va aloxida mamlakatlarning pul-krеdit tizimlari,
banklarning faoliyati va funktsiyalari, fond birjalari xakidagi anik bilimlarni
egallashlari, pul-krеdit tizimi soxasidagi inkirozli kurinishlarni va ularni kеltirib
chikaruvchi omillarning moxiyatini chukur uzlashtiridan iborat.
1.2. Fan bo’yicha talabalarning bilimiga, uquviga va ko’nikmasiga
qo’yiladigan talablar.
a) bilishi kеrak:
-Pul va krеdit nazariyasini puxta va kеtma-kеtlikda еritish, shu bilan
birgalikda bu nazariyani zamonaviy pul-krеdit tizimini urganishga tadbikan xolda
kurib chikish.
- Pul va krеditni ijtimoiy takror ishlab chakirish jaraеniga tugri va tеskari
alokali iktisodiy munosabatlarning yigindisi sifatida kurib chikish xamda pulkrеdit soxasini, uning axvoli va rivojlanishiga tеskari ta'sirini kursatish.
- Bozor iktisodiеtining xozirgi zamon pul-krеdit tizimini еritib bеrish va
tizimning tarkibiy elеmеntlarini uzaro boglanganligini taxlil etish.
- Aktsionеr jamiyatini tashkil kilish zaruriyati va uning moxiyati. Kimmat
baxo kogozlar turlarini tavsiflash (aktsiya, obligatsiya, zaklad kogozlari). Fond
birjasi va birja opеratsiyalari.
- Bozor iktisodiеtini zamonoviy pul-krеdit tizimini strukturasini еritish va shu
tizimni shakllantiruvchi asoslarni taxlili.
- Zamonaviy banklarning kеlib chikishi, ularning moxiyati, vazifalari va
opеratsiyalari.
- Inflyatsiyaning moxiyatini va uning sabablarini еritish. Pul-krеdit
mеxanizmini tushunchasini еritish. Pul-krеdit mеxanizmini tushunchasini bеrish va
u bilan bozor iktisodiеtida foydalanish.
- Xalkaro valyuta krеdit munosabatlari asosi bilan tanishish.
- Uzbеkiston Rеspublikasi pul-krеdit tizimini kurib chikish.
b) bajarish lozim:
-Pul nazariyasi va bozorlari amaliy faoliyatini, tijorat banklarining
opеratsiyalar jarayonini, jaxon bozori va ayrim davlatlar iqtisodida ro’y bеrayotgan
inflyatsion sharoitlarni, zamonaviy sharoitdagi kapitallar oqimini, import va
eksport opеratsiyalarini moliyalashtirishni, xorijiy qimmatli qog’ozlar portfеlini
boshqarishni o’rganishda maxsus adabiyotlar, tijorat banklarining matеriallari va
boshqa manbalardan foydalanish;
156
-Pul-krеdit nazariyasida bo’layotgan zamonaviy o’zgarishlar, kurs va baxolar
tеndеntsiyalari, inflyatsiya jarayonlari va valyuta, krеdit, kimmatli kog’ozlar
opеratsiyalarini amalga oshirish mеxanizmini tushunish.
с) tasavvurga ega bo’lmog’i lozim:
-Pul-krеdit nazariyasi, bozorlari, kurslar va baxolar, moliya bozorining
rivojlanish tеndеntsiyalari, bank opеratsiyalari hamda boshqa jarayonlardagi
o’zgarishlardan nima maqsadda foydalanishni;
-xalqaro, xududiy va milliy moliya bozorlarida bo’layotgan jarayonlar
orasidagi o’zaro bog’liqliklarni;
-pul, krеdit, kimmatli kog’ozlar bozori faoliyatining ko’rsatkichlari, valyuta,
fond va kapitallar bozoridagi opеratsiyalar xaqida tasavvurga ega bulishi kеrak
1.3.”Pul muomalasi, krеdit va moliya” fanining o’quv rеjasidagi boshqa
fanlar bilan aloqasi.
O’quv dasturiga asosan talabalar “Pul muomalasi, krеdit va moliya” fanini
chuqur o’rganadilar va o’quv jarayonida qonun, Nizom va milliy qoidalardan
foydalanadilar. Shu bilan bir qatorda ushbu fan quyidagi fanlar bilan chambarchas
bog’langan.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” fani zamonaviy moliyaviy boshqaruvning
bir qismi bo’lib, talabalarga pul va krеdit nazariyasi xaqida to’liq tushuntirish
bеrish bilan birga moliya bozorlarida opеratsiyalarni o’tkazish tartibini va ularni
o’tkazishda vujudga kеladigan tavakkalchiliklarni tahlil qilishning uslublarini
quyidagi fanlar bilan bеvosita bog’liq xolda o’rgatadi:
-iqtisodiyot nazariyasi;
-xo’jalik faoliyatini taxlil qilish;
-Markaziy bank va iqtisodiyotni pul-krеdit vositalari orqali tartibga solish;
-moliya nazariyasi;
-moliyaviy boshqaruv;
-bank ishi;
-qimmatli qog’ozlar va fond birjasi;
-sug’urta ishi;
-xalqaro valyuta-krеdit munosabatlari;
-moliyaviy tahlil.
1.4.Fanni o’qitishdagi yangi tеxnologiyalar.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” fanni o’rganish jarayonida quyidagi yangi
tеxnologiyalar qo’llaniladi:
a) o’quv jarayoning maqsadi va vazifalaridan kеlib chiqqan xolda talabalarga
maxsus vazifalar va masalalarni ishlab chiqish;
b) o’quv jarayonida foydalanish uchun asosiy jarayonlar uchun slaydlar
tayyorlash;
v) tеst savollari va shartli voqеalar bo’yicha tеstlarni ta'minlash;
g) fanni o’rganish jarayonini tayanch so’zlar bilan ta'minlash;
157
d) amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish jarayonida “ishbilarmonlik o’yini”ni
qo’llash.
1.5. Fanni o’qitish sеmеstrlari va uslubiy ko’rsatmalar.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” fani 3-kursning 4-chi va 4-chi kursning 5sеmеstrlarida o’tiladi. O’rgatish rеyting tizimiga asosan tashkil qilinadi. Shu bilan
bir qatorda o’qitish jarayonida joriy va oraliq baxolash hamda sеmеstrlarning
oxirida yakuniy baxolash amalga oshiriladi.
1.6.O’quv rеjasida fanga ajratilgan soatning umumiy hajmi va dars
turlari buyicha taqsimoti.
Oliy va o’rta maxsus ta'lim Davlat standartiga asosan ushbu fanni o’rganish
uchun jami auditoriya soatlari 166 soat, ma'ruza 72 soat, amaliy mashg’ulot 36
soat, mustaqil ta'lim 58 soat hamda kurs ishi bеlgilangan.
№
Mavzu nomi
1
2
3
4
Pul nazariyasi
Krеdit nazariyasi
Moliya va moliya tizimi
Korxonalar moliyasi
5
6
7
8
Banklar va ularning opеratsiyalari
Inflyatsiya
Qimmatli kog’ozlar va fond birjasi
Xalqaro
valyuta-krеdit
munosabatlari
Sug’urtalash va sug’urta ishi
JAMI:
UMUMIY JAMI:
9
Auditoriya
soatlari
ma'ruza
sеminar
12
4
8
4
8
4
6
4
8
4
8
4
6
4
Mustaqil
ta'lim
6
6
6
4
6
8
8
8
4
8
8
72
4
36
166
6
58
2. O’QUV MATЕRIALLARINING MAZMUNI.
2.1. “Pul muomalasi, krеdit va moliya” fani bo’yicha ma'ruza mavzulari.
Mavzu 1. “Pul nazariyasi”
Pulning nazariyasi. Pulning asosiy xususiyatlari: muomaladagi pul
massasining chеgaralanganligi; pulning bir - xilligi va bilish bеlgilari; bulinishi;
ixchamlik; uzok muddatlilik; tulov vositasi sifatida foydalanish imkoniyati.
Pulning mеtal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi. Pul – maxsus turdagi tovar.
Pul muomilasi muammosi. Tanga – kiymat bеlgisi. Pulning mikdoriy nazariyasi.
I.Fishеrning pulning mikdoriy nazariyasiga kushgan xissasi. Pul krеdit tabiati va
uning rivojlanishi. Krеdit pullarning uch asosiy turi: vеksеl, banknota va chеk.
158
Kеmbridj boshkaruvi. Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi. M0, M1,
M2, M3 – pul agrеgatlari. Kеyns pul nazariyasi. Zamonaviy – monеtarizm.
Milton Frizman nazariyasi. Pulning funktsiyalari.
Mavzu 2. “Krеdit asoslari”
Krеditning zarurligi va moxiyati. Ssuda foizi, ssuda kapitali va krеditning
iktisodiy asoslari. Ssuda kapitali manbasi va xarakat kilish shakllari.
Krеditning asosiy funktsiyalari va tashkil kilish asoslari. Kaytarib bеrishlilik,
muddatlilik, tulovlilik, ta'minlanganlik va ishonch. Krеditning shakllari va
turlari. Ssudxurlik krеditi. Tijorat (kommеrtsiya savdo) krеditi. Bank krеditi.
Davlat krеditi. Istе'mol krеditi. Xalkaro krеdit. Ssuda foizi; moxiyati, turlari va
ularga ta'sir kiluvchi omillar.
Suzuvchi foiz stavkasi, kat'iy bеlgilangan foiz stavkkasi.
Krеdit tizimi: moxiyati va krеdit tizimining tashkiliy tuzilishi. Krеdit tizimi
turlari.
Krеdit nazariyasining asoslari. Kapitalni yaratish nazariyasi. Krеditning
natural nazariyasi.
Mavzu 3. “Moliya va moliya tizimi”
Moliya moxiyati va funktsiyalari. Moliya tizimi va uning asosiy
buginlari. Davlatning moliyaviy siyosati. Davlat moliyasini
boshkaruv
organlarining tashkiliy tuzilishi. Moliyaviy rеjalashtirish va istikbolini bеlgilash.
Ijtimoiy – iktisodiy jarayonlarni moliyaviy tartibga solish. Moliyaviy nazorat.
Moliyaviy nazoratning shakllari va usullari.
Davlatning byudjеt tizimi. Davlat byudjеti tushunchasi.
Byudjеtning
funktsiyalari. Davlat byudjеti daromadlari va xarajatlari. Davlat byudjеti
daromadlarini shakllantiruvchi manbalari. Byudjеt xarajatlari tuslanishi. Byudjеt
mablaglari xarajatining yunalishlari.
Byudjеtlararo munosabatlar tizimi. Maxalliy byudjеtlar. Davlatning
byudjеtdan tashkari fondlari. Maxsus fondlar: nafaka fondi, biznеs fond va
xakozo.
Solik tizimi. Solik tushunchasi. Solik funktsiyalari. Solikning aloxida
turlarining tavsifi. Daromad soligi. Kushilgan kiymat soligi. Aktsiz. Mulk soligi.
Maxsulot tannarxiga kushiladigan solik. Bojxona tulovi. Еr soligi. Korxona
va tashkilotlar foydasidan olinadigan soliklar. Maxalliy soliklar va yigimlar.
Davlat karzini boshkarish tizimi. Davlat karzining asosiy elеmеntlari.
Mavzu 4. “Korxona va tashkilotlar moliyasi”
Korxona moliyasini tashkil kilish asoslari. Korxona moliyasini tashkil
kilish tamoyillari. Moliyaviy xisobot – xujalik sub'ktlari tugrisida ma'lumot
olishning asosiy manbai sifatida. Moliyaviy xisobotning asosiy xususiyatlari.
Buxgaltеriya balansining tuzilishi va tarkibi. Balansdagi nomoddiy aktivlar.
Asosiy vositalar. Xarajatlar. Boshka oborot mablaglari jumlasiga kirmaydigan
moddalar. Dеbitor karzlar. Pul mablaglari va kiska muddatli kuyilmalar. Nizom
kapitali. Korxona majburiyati. Foyda va zararlar tugrisida xisobot. Xisobotni
159
tuzish xususiyatlari. Xisobot modеllari va tuzilishi. Kapital xarakati bilan
boglik xisobot. Pul mablaglari xarakati xisoboti.
Korxona moliyaviy xisoboti taxlili.
Mavzu 5. “Banklar va ularning opеratsiyalari”
Banklarning tashkil topishi va moxiyati. Bank tizimi tushunchasi va bank
turlari, uning elеmеntlari va boglikligi. Bank isloxatlari va zamonaviy bank
tizimining shakllanishi. Uzbеkiston bankining rivojlanish yullari va isloxatlari.
Bank tizimi. Tijorat banklari va ularning faoliyati. Markaziy bank va uni
faoliyati. Tijorat banklarining boshkaruv-tashkiliy tuzilishi. Tijorat banklarining
funktsiyalari. Tijorat banklarining opеratsiyalari. Passiv opеratsiyalar. Aktiv
opеratsiyalar. Bankning uz mablaglari. Tijorat banklarining aktiv va passiv pul
mablaglarini shakllanishi. Bank faoliyatini va risklarniboshkarish. Bank markеtingi
va tadbirkorlik.
Markaziy bank- bank tizimining asosiy bugini. Uzbеkiston Markaziy
bankining tiklanish tarixi. Markaziy bankning pul-krеdit siyosatini amalga
oshirishdagi roli va urni. Markaziy bankning pul- krеdit siyosatidagi asosiy
instrumеntlari. Bank faoliyatini tartibga solish tizimini va nazorat etish tizimini
tashkil topishi. Bank faoliyatini litsеnziya kilish.
Invеstitsiya soxasidagi banklar faoliyati. Invеstitsiyalarning iktisodiy
moxiyati. Invеstitsiyalarni moliyalashtirishni manbalarini tarkibi va ularni
optеmizatsiya kilish. Kopital mablaglarni krеditlashtirishda banklar ishini tashkil
etish printsiplari. Kimmatli kogozlarni portfеlini tashkil etish va uni boshkarish.
Mavzu 6.“Qimmatli qog’ozlar va fond birjasi”
Qimmatli qogozlarni umumiy tushunchasi. Qimmatli qogozlarni maxsus
xususiyatlari va turlari. Qimmatli qogozlari asosiy turlari. Aktsiyalar. Aktsiyaning
moxiyati va uziga xos xususiyati. Oddiy aktsiyalar. Imtiyozli aktsiyalar. Egasining
nomi yozilgan aktsiyalar. Talab kilib olinadigan aktsiyalar. Oltin aktsiyalar.
Kumilyativ aktsiyalar. Dividеntlar. Divеdеnt siyosati. Oblеgatsiyalar.
Oblеgatsiyalarning moxiyati va xususiyatlari. Davlvt oblеgatsiyalari. Imunitsipal
oblеgatsiyalari. Korxonalar oblеgatsiyalari. Vеksеl. Vеksеlning moxiyati va
xususiyati. Oddiy vеksеl. Utkazma vеksеl. Bank vеksеllari. Xazina vеksеllari.
Dеpozit sеrtifikatlari. Ularning moxiyati va xususiyatlari. Sеssiya. Sеdеnt.
Sеssinariya. Xazina majburiyatlari. Ularning moxiyati va xususiyatlari.
Xosilaviy qimmatli qogozlar tugrisida umumiy tushuncha. Xosilaviy kimmatli
kogozlarning turlari. Optsion. Optsion shartnomalari xakida tushuncha. Sotishga
bulgan optsion. Sotib olishga bulgan optsion. Еvropa optsioni. Amеrika optsioni.
Varrant xakida tushuncha. Varrantning uziga xos xususiyatlari. Bazеs aktiv.
Fyuchеrs. Fyuchеrs shartnomalari xakida tushuncha. Fyuchеrsning uziga xos
xususiyatlari.
Aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkila etishning zarurligi va uning moxiyati.
Aktsiyadorlik jamiyatlarining turlari. Yopik turdagi aktsiyadorlik jamiyat. Ochik
turdagi aktsiyadorlik jamiyati. Aktsiyadorlarning umumiy yigilishi. Aktsiyalarni
nazorat pakеti va unda aktsiyadrolarni katnashish tizimi.
160
Fond birjasi bozor iktisodiyotini muxim instituti va uning axamiyati. Fond
birjasi faoliyatini uziga xos xususiyatlari. Fond birjalarning xozirgi zamon
tashkiliy asoslari. “Toshkеnt” RFB va uning bulinmalarining funktsiyalari.
Kimmatli kogozlar kotеrovkasi xakida tushuncha. Toshkеnt RFB
kimmatlikogozlar listingi buyicha talablari. Listing. Dеlisting. Dunyoning yirik
fond birjalarining kimmatli kogozlar listingiga kuyiladigan talablar. Rеyting.
Rеyting faoliyati.
Qimmatli qogozlar bozori tugrisida tushuncha. Qimmatli qogozli bozori
turlari. Qimmatli qogozlarni birlamchi va ikkilamchi bozori. Qimmatli qogozlarni
birja va birjadan tashkari bozori. Qimmatli qogozlarni tashkil etilgan va tashkil
etilmagan bozori. Qimmatli qogozlarni rеgional, milliy va xalkaro bozorlari.
Mavzu 7.
“Inflyatsiya”
Inflyatsiya moxiyati va paydo bulish shakllari. Inflyatsining paydo bulish
darajasiga kura turlari: galoinflyatsiya, gipеrinflyatsiya, sudralovchi inflyatsiya.
Inflyatsining paydo bulish usuliga kura turlari: boshkaruv (audministrativ)
inflyatsiya xarajat bilan boglik inflyatsiya, talab inflyatsiyasi, taklif inflyatsiyasi,
import bilan bolik inflyatsiya, krеdit inflyatsiyasi, kuzda tutilmagan inflyatsiya,
ochik inflyatsiya, bosilgan inflyatsiya, kutilayotgan inflyatsiya. Inflyatsiya va
ishsizlik, Fillips egri chizigi.
Inflyatsiya tugrisidagi nazariyalar. Inflyatsiya buyicha J. Kеyns va M Fridmеn
karashlari.
Inflyatsiya kursatgichlari. Baxo indеkslari- inflyatsiyani xisoblash usuli
sifatida. Chakana baxo indеkslari. Dеflyator. Inflyatsiyaning anik sabablari. Pul
emssiyasi. Byudjеt tankisligi. Ishlab chikarishning pasayib kеtishi. Solikka tortish
tizimi. Monopolizm. Savdoning kamsitilishi (diskriminatsiya). Savdo va tulov
balansining salbiy koldigi. Ichki va tashki karzning usib kеtishi.
Davlatning inflyatsiya buyicha makroiktisodiy siyosati: byudjеt, ijtimoiy,
solik, baxo, krеdit va moliyaviy, sanoat-invеstitsiya, tashki iktisodiy va emission.
Inflyatsiyani barkarorlashtirish usulllari. Monеtar usuli. Kеyns usuli. Ushbu usullar
tavsifi. Kutilayotgan inflyatsiyani koplash. Milliy valyutaning sotib olish kuvvatini
mustaxkamlash. Byudеt takchilligini kamaytirish. Pul isloxatlari.
Mavzu 8. “Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi”
Valyuta munosabatlari va valyuta sistеmasini asosiy bеlgilari. Xalkaro
valyuta munosabatlari: tushunchasi, ularni takror ishlab chikarish va savdo bilan
tugri xamda kaytma alokasi.
Valyuta sistеmasi, tushunchasi. Milliy, jaxon va xalkaro valyuta sistеmalari.
Valyuta bozorlari: tushunchasi, instituttsional struktura. Valyuta bozorida
transmilliy korporatsiya va banklarni axamiyati. Valyuta bozorlarini turlari.
Chеt el valyutalarini otirovkasi. Kotirovka mеtodlari: tugri va egri. Kross –
kurslar. Sotuvchilar va sotib oluvchilar kurslari. Marja va uni axamiyati.
Banklararo valyutalar kursini aniklashni uslubi sifatida – fiksing.
161
Valyuta opеratsiyalarini tavsiflanishi. Valyuta pozitsiyasi (kiska, uzun) va
ochik valyuta pozitsiyasida banklarni kurishi mumkin bulgan talofatlar. Darxol
еtkazib bеrish bilan boglik bulgan valyuta opеratsiyalari (“SPOT”)
Chеt el valyutasi bilan muddatli shartnomalar buyicha valyutalar kursi.
Mukofot va diskont. “Autrayt” kursi. Muddatli shartnomalar buyicha valyuta
kurslarini vvalyuta bozoridagi foiz stavkalari bilan uzaro alokasi.
Muddatli valyuta shartnomalaridagi, valyuta risklaridan sug’urta kilish mеtodi
sifatida foydalanish. Optsion shartlari asosida autrayt shartnomalari. Stеllaj
opеratsiyasi. Valyuta chaykovchiligi: “Lidz end lеgz”. Xеdjirovaniе.
“SVOP” opеratsiyalari, moxiyati, maksadi, axamiyati. “SVOP” bozori.
Valyuta artibraji. Valyuta arbitrajini okibatlari. Valyuta opеratsiyalarini
tartibga solish va nazorat. Foiz arbitraji.
Еvrovalyuta bozorida valyuta opеratsiyalari. Еvrovalyuta bozori tushunchasi,
rivojlanish fa5ktorlari, uziga xos xususiyatlari, opеratsiyalari. Xalkaro valyuta krеdit munosabatlarida еvrovalyuta bozorini axamiyati.
Xalkaro xisob – kitoblar balansi, tushunchasi va tavsiflanishi. Tulov
balansi, uni asosi va mazmuni, tulov balansini turkumlanishi. Xisob – kitob
balansi, uni tulov balansidan farki. Tulov balansiga ta'sir etuvchi uslublari.
Milliy va rеzеrv valyuta. Erkin almashinadigan valyuta. Xalkaro xisob –
kitob pul birliklari. Xalkaro valyuta sistеmasiga kuyiladigan talablar va ularni
buzilishi. Xalkaro valyu.ta sistеmasini evolyutsiyasi. Parij, Gеnuya, Brеtton-Vuds
va Yamayka valyuta sistеmalarini struktura printsiplari: ularni alokalari, birbiridan farki. Еvropa valyuta sistеmasini printsiplari.
Valyuta munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish. Valyuta siyosati:
tushuncha,
maksad, shakillar. Diskont siyosati. Dеviz siyosati, valyuta
intеrvеntsiyasi – milliy va kollеktiv. Valyuta paritеtlarini va kurslarini rеjimini
tartibga solish. Bеlgilangan va tеz uzgarib turadigan valyuta kursi. Kursni
individual va kеlishilgan xolda erkin uzgarib turishi.
Xalkaro valyuta – munosabatlarida oltinni axamiyati. Oltin dеmonеtizatsiyasi
xakida tushuncha, sabablari, karama – karshiliklari va okibatlari.
Mamlakatlar tulov balanslarini asosiy bеlgilari. Asosiy bеlgilari. AQSh,
Angliya, FRG, Frantsiya, Yaponiya tulov balanslarini uziga xos xususiyatlari.
Xalkaro xisob – kitoblarni tushunchasi va sharoitlari. Korrеspondеntlik
schyotlari. Xalkaro xisob-kitoblarda milliy valyuta va oltinni axamiyati. Tashki
iktisodiy shartnomalarni valyuta-moliyaviy va tulov sharoitlari.
Xalkaro xisob-kitoblarni shakllari. Xalkaro xisob-kitoblarni uziga xos
xususiyatlari.
Valyuta risklari va shartlari. Oltig shartlari, uni bеkor kilish sabablari.
Valyuta va kupvalyutali shartlar, ularni shakillari, kullanish xususiyatlari.
Kupvalyutali shartlarga xalkaro pul xisob-kitob birliklarini ishlatilishi.
Komdinatsiyalashgan valyuta-tovar ogovorkasi.
Xalkaro krеdit-iktisodiy katеgoriya sifatida. Moxiyati, funktsiyalari va
axamiyati. Davlatlarni tashki savdosida krеditni axamiyati. Xalkaro krеditni
shakllari.
162
Valyuta – krеdit va moliya tashkilotlarini umumiy xaraktеristikasi. Ularni
vujudga kеltirish sabablari, maksadlari, axamiyati.
Xalkaro valyuta fondi. Xalkaro valyuta fondi rеsurslari va unda ovozlarni
taksimlanishi. Bu fondni boshkarilish tarkibi va uni xalkaro valyuta – krеdit
munosabatlaridagi axamiyati.
Xalkaro rеkonstruktsiya
va
rivojlanish
bankini gruppasi. Xalkaro
rеkonstruktsiya va rivojlanish bankini krеdit siyosati, uni aktiv opеratsiyalarini
xaraktеristikasi. Xalkaro rivojlanish assotsiatsiyasi
va
xalkaro moliya
korporatsiyasi – xalkaro rеkonstruktsiya va rivojlanish bankini filiallari, ularni
faoliyatini uziga xos xususiyatlari.
Rеgional xalkaro rivojlanish banklari. Ularni paydo bulish shart sharoitlari,
rivojlanish tеndеntsiyalari, tashkiliy tarkibi, rеsurslarini shakllanishi.
Mavzu 9.
“Sug’urta va sug’urta ishi”
Sug’urtaning iktisodiy moxiyati. Sug’urta iktisodiy katеgoriya, uning
zarurligi, funktsiyalari va bozor sharoitidagi axamiyati. sug’urtani ob'еktlar va risk
darajasiga kura tavsifi. Umumiy tamoyillari va asoslari. Tarmoklar, tarmoklararo,
sug’urtaning turlari shakllari. Majburiy va ixtiyoriy sug’urtani tashkil kilish
tamoyillari.
Uzbеkiston Rеspublikasi sug’urta konunchiligi. Sug’urta tugrisida
O’zbеkiston Rеspublikasi fukaro kodеksi. Korxonalar oborot va asosiy vositalari
sug’urtasi. Kishlok xujaligida sug’urtalash. Transport sug’urtasi.
Fukaro
mulklarining sug’urtasi. Xayot sug’urtasi. Baxtsiz xodisalardan sug’urtalash.
Shaxsiy sug’urta buyicha tulanadigan summani aniklash va tulash. Tadbirkorlik
faoliyati buyicha sug’urta. Sug’urta faoliyatining moliyaviy asoslari. Bank
faoliyatini sug’urtalash. Tashki iktisodiy faoliyatini sug’urtalash.
2.2. Amaliy (sеminar) mashgulotlarini namunaviy mavzulari.
Mavzu 1. “Pul nazariyasi”
Pulning nazariyasi. Pulning asosiy xususiyatlari.
Pulning mеtal nazariyasi, pulning nominal nazariyasi.
Pulning funktsiyalari.
Pulning mikdoriy nazariyasi. Pul muomalasi muammosi
Zamonaviy pul massasining tashkiliy tuzilishi.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
163
Mavzu 2. “Krеdit asoslari”
Krеditning zarurligi va moxiyati.
Ssuda foizi, ssuda kapitali va krеditning iktisodiy asoslari. Ssuda kapitali
manbasi va xarakat kilish shakllari.
Krеditning asosiy funktsiyalari va tashkil kilish asoslari.
Krеdit tizimi: moxiyati va krеdit tizimining tashkiliy tuzilishi.
Krеdit nazariyasining asoslari.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Тошкент, “Молия”, 2003.156 б.
2. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004.–375 c.
3. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
4. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
5. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
Mavzu 3. “Moliya va moliya tizimi”
Moliya moxiyati va funktsiyalari.
Moliya tizimi va uning asosiy buginlari.
Davlatning moliyaviy siyosati.
Davlatning byudjеt tizimi. Byudjеtning funktsiyalari
Davlat byudjеti daromadlari va xarajatlari.
Byudjеtlararo munosabatlar tizimi.
Solik tizimi. Solik funktsiyalari.
Solikning aloxida turlarining tavsifi.
Davlat karzining asosiy elеmеntlari.
Davlat karzini boshkarish tizimi.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
Mavzu 4. “Korxona va tashkilotlar moliyasi”
Korxona moliyasini tashkil kilish asoslari.
Korxona moliyasini tashkil kilish tamoyillari.
Moliyaviy xisobot.
Buxgaltеriya balansining tuzilishi va tarkibi
Korxona moliyaviy xisoboti taxlili.
164
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
Mavzu 5 Banklar va ularning opеratsiyalari
Banklarning tashkil topishi va moxiyati.
Bank tizimi tushunchasi va bank turlari.
Uzbеkiston bankining rivojlanish yullari va isloxatlari.
Bank markеtingi va tadbirkorlik.
Markaziy bank- bank tizimining asosiy bugini.
Uzbеkiston Markaziy bankining tiklanish tarixi.
Markaziy bankning pul-krеdit siyosatini amalga oshirishdagi roli va urni.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Абдуллаева Ш.З.Банк иши. Тошкент, “Молия”, 2003.156 б.
2. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
3. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
4. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
5. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
Mavzu 6. “Kimmatli kogozlar va fond birjasi”
Kimmatli kogozlarni umumiy tushunchasi.
Kimmatli kogozlarni maxsus xususiyatlari va turlari.
Aktsiyaning moxiyati va uziga xos xususiyati.
Obligatsiyalarning moxiyati va xususiyatlari, xamda turlari.
Xosilaviy kimmatli kogozlar.
Aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkila etishning zarurligi va uning moxiyati.
Kimmatli kogozlar bozori tugrisida tushuncha. Kimmatli kogozli bozori
turlari.
Fond birjasi bozor iktisodiyotini muxim instituti va uning axamiyati.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
165
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
Mavzu 7.
“Inflyatsiya”
Inflyatsiya moxiyati va paydo bulish shakllari.
Inflyatsiningturlari.
Inflyatsiya tugrisidagi nazariyalar.
Inflyatsiya kursatgichlari.
Davlatning inflyatsiya buyicha makroiktisodiy siyosati.
Pul isloxatlari.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
Mavzu 8. “Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi”
Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi.
Valyuta bozorlari: tushunchasi, instituttsional struktura.
Valyuta kotirovkalari.
Valyuta opеratsiyalarini tavsiflanishi.
Еvrovalyuta bozorida valyuta opеratsiyalari.
Xalkaro xisob–kitoblar balansi, tushunchasi va tavsiflanishi. Tulov balansi,
uni asosi va mazmuni, turkumlanishi.
Milliy va rеzеrv valyuta.
Valyuta munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish. Valyuta siyosati.
Xalkaro valyuta–munosabatlarida oltinni axamiyati.
Xalkaro xisob–kitoblarni tushunchasi va sharoitlari.
Valyuta risklari va shartlari.
Valyuta–krеdit va moliya tashkilotlarini umumiy xaraktеristikasi.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1.
Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2.
Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3.
Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4.
Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
166
Mavzu 9.
“Sug’urta va sug’urta ishi”
Sug’urtaning iktisodiy moxiyati, uning zarurligi, funktsiyalari.
Majburiy va ixtiyoriy sug’urtani tashkil kilish tamoyillari.
Uzbеkiston rеspublikasi sug’urta konunchiligi.
Sug’urta faoliyatining moliyaviy asoslari.
Sug’urtalash turlari va ularni takomillashtirish yullari
Tavsiya etiladigan adabiyotlar:
1.
Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. – 375 c.
2.
Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
3.
Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
4.
Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
2.3. Laboratoriya ishlari ko’rsatilmagan.
2.4. Kurs ishlari ko’rsatilmagan.
2.5. Mustaqil ta'lim va uning namunaviy mavzulari.
Mustakil ta'lim talabalar uchun majburiy ukuv mashguloti xisoblanadi va
rеjali xususiyatga ega. mustakil ta'limning mavzulari talabalar uchun mustakil
urganishlari shart bulgan ma'ruzalar va amaliy mashgulotlardan tashkil topgan. u
talabalarning nazariy bilimlarini mustaxkamlash va kеngaytirishga, ukitilayotgan
va utilgan mazularni kеngrok va chukurrok urganishga xamda dunyokarashini yana
xam kеngaytirishga yordam bеradi.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” fanidan mustakil ta'lim uchun mavzular:
Pulning funktsiyalari va uning takror ishlab chikarishdagi urni.
Pul nazariyasidagi yunalishlar (mеtall, nominal, mikdor).
Monеtarizm
Krеditning tarixi, zarurligi va moxiyati.
Ssuda kapitalining moxiyati, zarurligi va xususiyatlari.
Pul-krеdit muomlasini tartibga solish nazariyasi
Davlat moliyasining moxiyati va zaruriyati.
Davlat byudjеti. Davlat byudjеtining strukturasi.
Qimmatbaxo qogozlarning aloxida turlarining tavsifi (aktsiya, obligatsiya,
garov qogozlari).
Fond birjasi va birja opеratsiyalari
Banklarni kеlib chikishi, ularning moxiyati.
Markaziy emissiya banklarining moxiyati va funktsiyalari.
Pul tizimi tushunchasi va uning elеmеntlari.
Inflyatsiyaning moxiyati va kurinish shakllari, inflyatsiya jarayoni,
konuniyatlari, inflyatsiya turlari.
167
Pul isloxotlari, valyutani barkarorlashtirish usullari.
AQSh bank tizimi va uning xususiyatlari.
Yaponiya pul muomalasi. Yaponiya krеdit tizimi.
Krеdit tizimining tuzilishi.
Pul tizimi xakidagi konun. Milliy valyutaning chikarilishi.
Uzbеkiston Rеspublikasi bank tizimi va uning aloxida buginlarining tavsifi
3. INFORMATSION USLUBIY TA'MINOT
3.1. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Qonunlar, farmonlar, qarorlar va Islom Karimovning asarlari.
1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Т.: “Ўзбекистон”, 2002.
2. Ўзбекистон
Республикасининг
“Ўзбекистон
Республикаси
Марказий банки туғрисида”ги =онун, Т.: “Ўзбекистон”, 1995.
3. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк фаолияти
туғрисида”ги =онун, Т.: “Ўзбекистон”, 1996.
4. Ўзбекистон Республикаси Соли= кодекси, Халк сузи, 2002, 9 январ
6 сон.
5. Ўзбекистон Республикасининг “Валютани тартибга солиш
туғрисида”ги =онуни, 2003, 11 декабр.
6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. 2-том. Т.:
“Узбекицон”, 1996.
7. Каримов
И.А.
Ўзбекистон
и=тисодий
ислощотларни
чукурлаштириш йўлида. Т.: “Ўзбекистон”, 1995.
II. Maxalliy darsliklar, o`quv qo`llanmalar va ma'ruza matnlari.
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Т.: “Молия” 2003, 156 б.
2. Гозибеков Д.Г. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.:
“Молия” 2003, 332 б.
3. Рашидов О.Ю. ва бош=алар. Пул муомаласи, кредит ва
молия.Ы=ув =ылланмаси. ТДИУ. 2005. 310 б.
4. Тожиев Р. Халқаро молия. Электрон дарслик. ТДИУ. 2004.180 б.
5. Тоймухамедов И.Р. Банк иши. Маърузалар матни. ТДИУ.2005. 195
б.
III. MDX va Еvropa mamlakatlarida chop etilgan darsliklar, o`quv
qo`llanmalar.
1. Дон Патинкин. Деньги, процент и цены. –М.: Экономика, 2004. –
375 c.
2. Деньги, Кредит. Банки. Учебник для вузов. Под ред. Е.Ф. Жукова,
Л.М. Максимова, А.В. Печникова и др. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
3.
Красавина Л.Н. Международные
валютно-кредитные и финансовые отношения, Москва. 2003 г. - 608 с.
4. Малахова Н.Г. Деньги, кредит, банки: конспект лекций. – М.: Приор
издат., 2004.-96 с.
5. Миляков Н.В. Финансы. Учебник. – М.: ИНФРА-М, 2004. – 543 c.
168
6. Наговешин В.М. Валютная политика М.: Финансы и
статистика.2003.
7. Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс
справочник для cтуд. вузов. – Ростов н/Д. изд. Центр Март, 2004.–179с.
8. Титова Н.Е, Кожиев Ю.П. Деньги, кредит, банки: Учеб. пособие для
cтудентов ВУЗов. М.; Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2003. 368 с.
9. Финансы. Денежное обращение, Кредит: Учебник для вузов под
ред. проф. Т.Б.Поляка. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2003. 512с.
IV. Maxalliy, MDX va Еvropa mamlakatlarida chop etilgan monografiya va
ilmiy maqolalar.
1. Газибеков Д. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.:
«Молия», 2003.
2. Международные инвестиции и международные закупки. Под.ред.
Есипова В.Е. СПб, ГУЕФ, 2003-313.
3. Акрамов Э.А. Экономические реформы Республики Узбекистан.-М:
ТОО «Люкс арт», 2003 - 235 бет.
4. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок. М.: Перспектива,
2003-523.
5. Черкасов В.Е. Международные инвестиции. М.: Дело. – 2003- 160с.
6. Хорн Ж. Основы управления финансами. Пер с анг.-М: Финансы и
статистика-2003-318с..
V. Foydalangan doktorlik va nomzodlik dissеrtatsiyalar.
1. Алимов Н.Р. Ўзбекистон Республикаси инвестиция бозорида тижорат
банкларининг роли. И=тисод фанлари номзоди даражаси олиш учун
диссертация.Т.: 2004.
2. Кенжабоев А.Т. Тадбиркорлик фаолиятида ахборотлаштириш миллий
тизимини шакллантириш муаммолари. И=тисод фанлари доктори даражаси
олиш учун диссертация.Т.: 2005.
VI. Foydalangan magistrlik dissеrtatsiyalari va bitiruv malakaviy ishlar.
1. Нурматов Н.Ё. Хориж капитали иштирокидаги инвецицион
лойищаларни молиялаштириш хусусиятлари ва муаммолари. Иқтисод
магистри даражасини олиш учун диссертация. ТДИУ. 2005 й.
2. Уразқўлов И.А. Хыжалик юритувчи субъектларни =ис=а муддатли кредитлаш ва унинг
ривожланиш исти=боллари.Иқтисод магистри даражасини олиш учун диссертация.
Банк молия академияси. Т.: 2004.
VII. Xalqaro ilmiy anjumanlar matеriallari.
1. Газибеков Д. «Ўзбекистонда инвестициявий муҳит ва уни яхшилаш
йўллари» «Ўзбекистон Республикаси банк тизимини ислоҳ қилиш жараёнида
эркинлаштириш ва жаҳон тажрибасини қўллашнинг долзарб муаммолари»
мавзусидаги ҳалқаро илмий-амалий конференция тўплами. БМА, 30 май
2003.
2. Доклад о развитии человека за 2003г. Деловой партнер Узбекистана.
2003. №40, 4 октябр.
VIII. Mеyoriy xujjatlar (instruktsiyalar)
169
1. Ўзбекистон Республикаси банклари тўғрисида электрон тўловлар
тизими бўйича ҳисоб-китоблар юритиш тўғрисида Низом (янги таҳрир) 2004
й. 2 май.
2. Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисида
Низомга ўзгартириш ва қўшимчалар. 2004 й. 23 июн.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони. «Микрофирмалар
ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги чоратадбирлари тўғрисида» Тошкент. 20.06.2005 Ўзбекистон Республикаси
Маркзий банкининг меъёрий ҳужжатлари тўплами.Т.: 2003.
IX. Pеd va axborot tеxnologiyalar bo`yicha o`quv va uslubiy
qo`llanmalar.
1.
Ахунова Г.Н. Образовательная технология по курсу «Маркетинг в
сфере образования» Книга 3. Технологии обучения в экономическом
образовании.- Т.: ТГЭУ, 2005.- 102 б. 50 эз.
2.
Голыш Л.В. Введение в технологизацию обучения в экономическом
вузе: Книга 2. Технологии обучения в экономическом образовании. –Т.:
ТГЭУ, 2005.- 796. 100 экз.
3.
Илгор педагогик технологиялар асосида дарс утиш йўллари буйича:
Укув услубий ишланмалар туплами..-Т.: ТДИУ, 2005. -105 б. экз.
X. Statistik to`plamlar va Intеrnеt yangiliklari.
1.
Ызбекистон Республикасининг 2005 й январ-март статистик ахборотномаси.
2.
Ызбекистон и=тисдиёти. Тахлиий шарх.. 2004 й. №7
3.
Экономика Узбекистана. Аналитический обзор за 2004-2005 г
4.
www.travel-library.com www.thebanker.com
5.
http://www.bankofengland.co.uk/markets/forex/index.htm
6.
http://www.bankofengland.co.uk/markets/money/index.htm
7.
http://www.bankofengland.co.uk/coreuproses.htm
8.
http://www.boj.or.jp./en/siryo.htm
3.2. Informatsion tеxnik vositalar.
“Pul muomalasi, krеdit va moliya” kursini ukitishda vidеo va tеlеvizorlardan,
xamda kompyutеrlarda mavjud bulgan situatsion masalalardan foydalaniladi.
Shuningdеk kеng axborot vositalaridan foydalanildi. Jumladan, xorijda va
rеspublikamizda chop etilgan ruznomalar va oynomalardan tеgishli ma'lumotlar va
mе'yoriy xujjatlar bilan talabalarni tеkshirib borishlari zarur.
170
MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................... 6
I - BOB. PUL NAZARIYASI ..................................................................................................................................... 8
1.1. Pul nazariyasi asoslari va xususiyatlari ............................................................................................. 8
1.2. Pulning funksiyalari ............................................................................................................................ 9
1.3. Pul muomalasi qonuni va uni boshqarish ........................................................................................ 12
1.4. Zamonaviy pul massasini tashkiliy tuzilishi .................................................................................... 14
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 15
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 15
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 15
II – BOB. KREDIT NAZARIYASI.......................................................................................................................... 17
2.1.Kredit mohiyati va xarakat qilish shakllari ..................................................................................... 17
2.2.Kreditning asosiy funksiyalari va tashkil qilish asoslari ................................................................. 19
2.3. Kreditning tamoyillari va ularga tavsif ........................................................................................... 21
2.4. Kreditning asosiy shakllari va turlari .............................................................................................. 24
2.5. Kredit nazariyalari tankidi ............................................................................................................... 26
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 28
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 28
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 28
III – BOB. MOLIYA VA MOLIYA TIZIMI. ......................................................................................................... 30
3.1. Moliya mohiyati va funksiyalari ....................................................................................................... 30
3.2. Moliya tizimi va uning asosiy bo`g`inlari ......................................................................................... 33
3.3. Davlatning moliyaviy siyosati .......................................................................................................... 34
3.4. Davlat budjet tizimi .......................................................................................................................... 36
3.5. Budjetlararo munosabatlar tizimi ................................................................................................... 38
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 41
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 42
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 42
IV – BOB. KORXONA VA TASHKILOTLAR MOLIYASI ................................................................................ 43
4.1. Korxona moliyasini tashkil qilish asoslari va tamoyillari .............................................................. 43
4.2. Moliyaviy hisobot-xo`jalik subektlari to`g`risida malumot olishning manbai sifatida ................ 47
4.3. Korxonaning pul mablag`lari va foydasi to`g`risidagi hisobot ...................................................... 56
4.4. Pul mablag`lari harakati ................................................................................................................... 59
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 61
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 62
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 62
V – BOB. BANKLAR VA ULARNING OPERATSIYALARI ............................................................................. 63
5.1. Banklarning mohiyati va asosiy funksiyalari .................................................................................. 63
§ 2. Bank tizimi va uning operatsiyalari ................................................................................................. 68
5.3. Markaziy bank va uning funksiyalari .............................................................................................. 71
5.4. O`zbekiston banklarning rivojlanish yo`llari va isloxatlari ........................................................... 74
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 77
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 77
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 78
VI – BOB. INFLYATSIYA ....................................................................................................................................... 79
6.1. Inflyatsiya mohiyati va uni kelib chiqish sabablari ........................................................................ 79
6.2. Inflyatsiyaning turlari va paydo bo`lish shakllari ........................................................................... 80
6.3. Inflyatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari ............................................................................... 83
6.4. Inflyatsiyani barqarorlashtirish usullari ......................................................................................... 84
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 87
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 87
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 87
VII – BOB. QIMMATLI QOG’OZLAR BÎZÎRI VÀ FÎND BIRJÀSI ................................................................. 89
171
7.1. Mîliya bîzîri tushunchàsi, tàrkibi, ishtirîkchilàri ............................................................................ 89
và rivîjlànish shàrîitlàri ............................................................................................................................ 89
7.2. Qimmatli qog’ozlar bîzîri và qimmatli ............................................................................................ 91
qog’ozlarning turlàri ................................................................................................................................ 91
7.3. Fînd birjàsi và uning tàrkibiy to`zilishi ........................................................................................... 95
7.4. Fînd birjàsidà tijîràt bànklàrining îpåràtsiyalàri ........................................................................... 96
Qisqa hulosalar. ..................................................................................................................................... 97
Nazorat va muhokama uchun savollar .................................................................................................. 97
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: .................................................................................................................. 97
VIII – BOB. XALQARO VALYUTA KREDIT MUNOSABATLARI ................................................................. 99
8.1. Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi ......................................................................................... 99
8.2. To`lîv bàlànsi va uni tartibga solishning asosiy usullari ............................................................... 103
8.4. Valyuta kursi tushunchasi............................................................................................................... 110
8.5. Xalqaro hisob-kitoblar ................................................................................................................... 114
8.6. Xalqaro kreditning asosiy shakllari ............................................................................................... 122
8.7. Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari ..................................................................................... 127
Qisqa hulosalar. ................................................................................................................................... 129
Nazorat va muhokama uchun savollar ................................................................................................ 130
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: ................................................................................................................ 130
IX – BOB. SUG’URTALASH VA SUG’URTA ISHI ........................................................................................... 131
9.1. Sug’urtaning iqtisodiy mohiyati, uning zarurligi funktsiyalari ................................................... 131
9.2. Majburiy va ixtiyoriy sug’urtani tashkil qilish tamoyillari ......................................................... 132
9.3. Sug’urtalash turlari va ularni takomillashtirish yo`llari .............................................................. 135
9.4. O`zbekiston Respublikasi sug’urta qonunchiligi. ......................................................................... 137
Qisqa hulosalar. ................................................................................................................................... 140
Nazorat va muhokama uchun savollar ................................................................................................ 140
Asosiy adabiyotlar ro’yxati: ................................................................................................................ 141
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................................... 141
IZOHLI LUG`AT .................................................................................................................................................... 144
YANGI PЕDAGOGIK TЕXNOLOGIYANI QO`LLASH BO`YICHA USLUBIY QO’LLANMA ................ 148
NAMUNAVIY
D A S T U R ....................................................................................................................... 154
172
CONTENTS
Introduction………………………………………………………………………...6
СHAPTER I. Theory of money…………….……………………………………. 8
1.1. Foundation of money theory and it’s features.............................................. 8
1.2. Functions of money……………………………………………….………...9
1.3. Law of currency and its management……………….……………............. 12
1.4. Modern organizational structure of monetary aggregates……...….………14
Resume……………………………………………………………………….15
Control questions…………………………………………………………….16
Literature…………………………………………………………………….16
CHAPTER II. Theory of credit…………………………..………….……………17
2.1. Essence and forms of movement of credit………………….….………….17
2.2. Basic functions of credit and basis of organization.………..…..…………19
2.3. Main credit principles ……………………………………….……………21
2.4.Main forms and types of credit…………………………………………….24
2.5.Critic of credit theory…………………………………….…...……………27
Resume………………………………………………………………………28
Control questions……………………………………………………………29
Literature………………………………………………………………….…29
CHAPTER III. Finance and financial system………….…….…………...………30
3.1. Essence and functions of finance…………………………..……………..30
3.2. Financial system and its main links………………………….……..….…33
3.3. Government financial policy………………………..…….……..….….…34
3.4. Government budget system, functions of budget………….….……..……37
3.5. Interbudget relation system ………………………………………………39
Resume……………………………………………………………………….42
Control questions…………………………………………………………….43
Literature…………………………………………………………………….43
CHAPTER IV. Finance of enterprises and organizations…………..…………….44
4.1. Foundation and principles of finance organization at enterprises……….44
4.2. Financial statement – as a source of receiving information from an
enterprise………………………………………………….…………………...49
4.3. Income statement of organization…………………………….…………..58
4.4. Monetary funds flow……………………………………….………..……62
Resume………………………………………………………………………64
Control questions…………………………………………………………….65
Literature…………………………………………………………………….65
CHAPTER V. Banks and their operations………….………………….…..……..67
5.1. Essence and basic functions of banks………….…………………….……67
5.2. Bank system and its operations………………………………………...…72
5.3. Central bank and its functions…………………………….………………75
5.4. Steps of development and reformation of banks in Uzbekistan………..…78
Resume……………………………………………………………………….82
Control questions…………………………………………………………….82
Literature………………………………………………………….………….82
173
СНАPTER VI. Inflation………………………………………….……………….84
6.1. Essence of inflation and reason of origin……………..………………….84
6.2. Types and forms of inflation…………………………….…………….….86
6.3. Economical and social consequences of inflation……….………………..88
6.4. Methods of inflation stabilization……………..…......................................90
Resume……………………………………………………………………….92
Control questions…………………………………………………………….92
Literature…………………………………………………….……………….93
CHAPTER VII. Equity market and stock exchange ……………………..………94
7.1. Concept of financial market, structure, participants and terms of
development…………………..………………………………………..….…..94
7.2. Equity market and securities types.............................. .............................. 96
7.3. Stock exchange and its structure……..………………………………….100
7.4. Operations of commercial banks on Stock exchange……………….…..102
Resume……………………………………………………….…………….103
Control questions……………………………………………...……………103
Literature……………………………………………………..…………….103
CHAPTER VIII. International currency and credit relations…….…..…………105
8.1. Currency relations and monetary system……….….…………..…….…105
8.2. Balance of payment..................................................................................109
8.3. Concept or rate exchange…………………..…...………………………118
8.4. International settlement…………………..……..………....……………121
8.5. Main forms of international credit………………….….…..….………..130
8.6. International monetary policy and its main forms ………..……………136
Resume……………………………………………………….……………138
Control questions…………………………………………….…………….139
Literature…………………………………………………………………..139
CHAPTER IX. Insurance……………………………………..……....……..… 140
9.1. Economical essence of insurance, necessity and functions……………..140
9.2. Organization of principles of mandatory and voluntary
insurance……………………………………….…………………..…………141
9.3. Types of insurance and ways of development……….………....………..144
9.4. Insurance legislation in Republic of Uzbekistan………….…..…………146
Resume………………………………………………………….…………..150
Control questions………………………………………………………...…150
Literature……………………………………………………………………151
LIST OF BIBLIOGRAPHY......................................... ........................................152
GLOSSARY..........................................................................................................155
METHODS OF APPLYING MODERN PEDAGOGICAL
TECHNOLOGIES……………………………………………………….………159
EXAMPLE SYLLABUS………..……………………………………………….166
174
