O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA FAKULTETI
BOSHLANG`ICH VA MAKTABGACHA TA'LIM METODIKASI KAFЕDRASI
MAKTABGACHA TA’LIMNI TASHKIL ETISH VA RAHBARNING
TASHKILOTCHILIK MADANIYATI
FANIDAN
O’QUV - USLUBIY MAJMUA
Bilim sohasi:
Ta'lim sohasi:
Ta'lim yo’nalishi:
100000 - Gumanitar fanlar
140000 - Pedagogika
5111800 - Maktabgacha ta’lim
GULISTON -2017
1
Ushbu o’quv-uslubiy majmua O’zbekiston Respublikasi OO’MTV tomonidan
5111800 – “Maktabgacha ta’lim” yo’nalishi uchun 2015-yil “25” 08.dagi 355-sonli
qarori bilan tasdiqlangan “Maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarish”
namunaviy fan dasturi asosida ishlab chiqilgan.
Mualliflar:
N. Misirova, Z.Rasulova
Taqrizchilar:
p.f.n., dots. A. Bolibekov.
p.f.n., dots. R. Ergashev.
O’quv-uslubiy majmua Guliston davlat universiteti o’quv-uslubiy kengashi
tomonidan 2017-yil 28 dekabrdagi 7-sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.
2
MUNDARIJA
Кirish....................................................................................................................4
Nazariy materiallar ( ma’ruzalar kursi )..............................................................5
Аmaliy ishlarning bajarilishi bo’yich uslubiy ko’rsatmalar…….....................125
Seminar mashg’ulotlari ...................................................................................154
Мustaqil ta’lim bo’yicha materiallar.................................................................160
Glossariy...........................................................................................................162
Тest savollari…................................................................ ................................169
Ilovalar:
Fan dasturi….................................................................................................. ....
Ishchi fan dasturi ...................................................................................... .....
Ingliz va rus tilidagi xorijiy o’quv materiallari (elektron shaklda).................. ...
Таqdimot va multimediya vositalari (elektron shaklda).......................................
Qo’shimcha didaktik materiallar….....................................................................
3
Kirish
Ushbu dastur maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarish asoslari berilgan.
O’zbekistonda ijtimoiy maktabgacha ta’limni tashkil etishning asosiy bosqichlari, asosiy
xususiyatlari va maktabgacha ta’lim boyicha yuqori malakali rahbar, uslubchi, nazoratchi
va tarbiyachilarni tayyorlash vazifalari, usul- uslublari, xalq ta’limining asosiy vazifalari
metodik rahbarlik qilish tamoyillari bu o’quv dasturining mazmunini tashkil etadi.
Fanining maqsadi: Maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarish fani
bo’lajak mudiralarni maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyatida boshqaruv jarayonini
va uni tashkil etish bilan yaqindan tanishtirish. Shuningdek, maktabgacha ta’limga
qo’yilgan talablar, tamoyillari, mazmuni va tarbiyachining shakllantirishni pedagogik
asoslarini o’rgatadi.
Fanining vazifalari:
Bo’lajak mudira oldiga qo’yiladigan maqsad va vazifalar O’zbekiston istiqboli
va istiqloli uchun barkamol avlodni tarbiyalashning dastlabki bosqichi:
Maktabgacha
ta’limda
boshqaruvning
mazmuni,
oziga
xos
xususiyatlari,ta’limiy – tarbiyaviy jihatlarini topishi, hamda kasbiga bo’lgan
munosabatni tarbiyalash. Mudira va uslubchining kasbiy xususiyatlari va unga
qo’yilgan talablar:
Maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarishning nazariy asoslari bilan
qurollantiriladi. Davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish
qonuniyatlari bilan tanishtiradi.
Maktabgacha ta’limda ish hujjatlari bilan ish olib boorish, bu faoliyat
jarayonida mudira va uslubchining vazifalari o’rganiladi.
4
MA’RUZA MASHG’ULOTLARI
1-Mavzu: O’zbekistonda maktabgacha ta’limning tashkil etilishi
Reja
1.Maktabgacha ta`lim tushunchasi.
2.Maktabgacha ta`lim tizimi
3.O’zbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi
Tayanch tushunchalar: ta’lim tizimi, davlat va nodavlat ta’lim,
muassasa,kombinatsiyalangan , tiklovchi tur, bolalar hayoti.
Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`limning boshlang'ich qismi hisoblanadi. U
bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini ta`minlab, o’qishga
bo'lgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha
bo’lgan maktabgacha ta`lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta`lim
muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`limning maqsadi –
bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs
bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta`limga bo’lgan
ishtiyoqini tarbiyalashdir.
Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza
qilish maktabgacha ta`lim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek
maktabgacha ta`lim muassasasiga biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining tibbiyot
xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza
qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalarni
olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasi binolarida
xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim muassasasida yong’in
xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan
talablar “Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini
muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi.
5
6
Maktabgacha ta`lim tizimi
Maktabgacha ta’lim muassasalari – O’zbekiston Respublikasidagi ta`lim
muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi
umumta`lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta`lim muassasalari 2 yoshdan
7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni,
parvarishlashni va sog’lomlashtirishni ta`minlaydi.
Makt
abgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, faoliyatini tashkil etish va butlash,
hamda maktabgacha ta`lim muassasasining mol-mulki va pul mablag’lari,
javobgarligi, boshqaruvi va ta`lim jarayoni qatnashchilari to’g’risidagi kerakli
ma`lumotlarni “O’zbekiston Respublikasida davlat maktabgacha ta`lim muassasasi
to’g’risida Nizom” dan olishinigiz mumkin.
O’zbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi
Maktabgacha ta`lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi turlarga
bo’linadi:
Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi bolalar
bog’chasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida).
Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta`lim mussasasi (bolalar bog’chasimaktab).
Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport
va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.
Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion
yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini
amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi.
7
Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar
bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar
umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi)
Maktabgacha ta`lim muassasasining ish tartibi va u yerda bolalarning bo’lish
davomiyligi davlatning maktabgacha ta`lim sifat va darajasiga bo’lgan talablari,
nizom, maktabgacha ta`lim muassasasi va ota-onalar orasida tuzilgan shartnoma,
hamda ta`sischilar tomonidan belgilanadi.
Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta`lim
muassasalari tashkil qilingan bo’lib, u yerga bolalar davlatning joylardagi vakolatli
ta`limni boshqarish va sog’liqni saqlash organlari tarafidan tashkil qilingan ruhiytibbiy pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi.
Maxsus maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, mol-mulki va pul
mablag’lari, maxsus maktabgacha ta`lim muassasasida o’quv-ta`lim va
sog’lomlashtirish jarayonini tashkil qilish, ta`lim jarayoni ishtirokchilari va maxsus
maktabgacha ta`lim muassasasining boshqaruvi haqidagi to’liq ma`lumotlar “Maxsus
davlat maktabgacha ta`lim muassasasi to’g’risidagi Nizom” da ko’rsatilgan.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Maktabgacha ta`lim tushunchasi haqida ma’lumot bering?
2.Maktabgacha ta`lim tizimini izohlang?
3.O’zbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi
qanday?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
8
2-Mavzu: Maktabgacha ta’lim taraqqiyoti
Reja
1.O’zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyoti.
2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tizimining vujudga kelishi.
3. Maktabgacha ta’lim muassasalari rivojlanishining asosiy bosqichlari.
4. “Maktabgacha tarbiya bo`limi to’g’risida”gi nizomning qabul qilinishi.
Tayanch tushunchalar: “Maktabgacha tarbiya bo`limi to’g’risida”gi nizom,
“Jamiyati hayriya”, bolalar yetimxonalari, yasli, “Bog`dorchilik” jamiyati, bolalar
maydonchasi.
O’zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyoti
O’rta Osiyoda XIX asrning 80-90 yillariga kelib, bolalar maktabgacha ijtimoiy
tarbiyasi g’oyalari yetila boshlandi. O’sha davrda taraqqiyparvarlik kayfiyatidagi
mahalliy ziyolilar mehnatkash ayollarning og’ir ahvolini va bolalar nazoratsizligini
ko’rib, ularning qismatni yengillashtirishga inyila boshladilar. Bu ziyolilar vakillari
1871-yilda Turkistonda tuzilgan “ Jamiyati xayriya” tarkibiga kirgan edilar. “Jamiyati
hayriya”tashkiloti tomonidanmiskinlar uylari, tunash joylari, tug’ruq joylari bilan bir
qatorda ota-onasi bo’lmagan bolalar uchun yetimxonalarni tashkil etdi.
Bu yetimxonalar oz sonli bolalarni butun Turkistonda tuzilgan taxminan 150-200
kishini o’z ichiga oldi. Ushbu yetimxonalar yasli yoshli bolalardan tartib maktab
yoshidagi bolalarni ham amrab olgan.
1896-yilda Turkistonda vositalar kengashi kambag’allarning bolalari uchun
“yaslilar deb ataladigan muassasalarni tuza boshladi. Yaslilarga atak-chechak qila
boshlagan bolalar qabul qilingan va maktabga ketgunga qadar tarbiyalangan bolalar
kun bo’yi yaslada bo’lishar va uch marta ovtlantirilar edi. Yasla ishlarini nazoratchi
ayol boshargan, xizmat qiluvchi hodimlar ham bo’lgan. Bu muassasada duolar
o’qishga (duogo’ylikka) qat’iyat bilan o’rgatilgan. Shuningdek bolalarni oddiy
o’qishga, yozishga, sanashga, toqishga, to’r to’qishga, tikishga va boshqa hunarlarga
o’rgatilgan. Butun o’lka bo’ylab shunday yaslalardagi bolalar soni 50-60 boladan
oshmas edi.
Turkistonda kambag’allarning bolalari uchun Toshkent, Samarqand, Sirdaryo,
Namangan yetimxonalar tashkil etilgan.
Imtiyozli sinflarning bolalari uchun 1891-yilda “bog’dorchilik” jamiyati
tomonidan Toshkent istirohar bog’ida Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar
uchun “ Bolalar maydonchasi xilida” birinchi bolalar bog’chalar ochildi. Bolalar
bog’chasi uchun istirohat bog’I maydonidan sersoya joy ajratib beridi. Maydonchada
9
arg’imchoq, qayiqlar, katta arg’imchoq (ustunga osilgan) o’rnatildi va xilma-xil
o’yinchoqlar tayyorlandi. Maydonchada gulzor katta o’rinni egallab, bolalar o’zlari
o’simliklarni parvarish qilishardi.
1891-1903-yillar davomida mablag’ yo’qligi sababli bog’cha bir necha marta
yopilgan. Ta’lim-tarbiyaga oid ilg’or g’oyalarning ta’siri ostida Toshkentda 1903-yil
fevral oyida “Oilaviy ta’lim-tarbiya to’garagi” tashkil qilindi. To’garak harbiy
Ministr va Xalq maorifi tomonidan tasdiqlangan Ustav asosida ish boshladi. U o’z
oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi:
1. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish usullarini rivojlantirish va takomillashtirishda
yordam berish;
2. Pedagoglar bilan ota-onalarni va bolalar trbiyasi ishini boshqaradigan
kishilarni(oila, maktab va bolalar bog’chasining yagona tarbiyaviy ta’sir etishini
belgilash maqsadida) bir-birlariga yaqinlashtirish.
Bu to’garakning maktabgacha seksiyasi ham faoliyat ko’rsatgan. Ta’lim-tarbiya
to’garagi yuzaga kelgunga qadar bolalar bog’chasining tarbiyaviy ishida muayyan
peagogik tizim yo’q edi, shu sababli to’garak a’zolari bolalar tarbiyasi bilan bog’liq
bo’lgan masalalarni muhokama qilishar edi
Bolalar birinchi marta 4 yoshdan 6 yoshgacha va 6-10 yoshgacha bo’lgan ikki xil
yosh guruhlaruga bo’linadi. Mashg’ulotlar, o’yin va ko’ngil ochishlar programmasi
belgilab qo’yildi. Harakatli o’yinlar, xor bo’lib aytiladigan ashula, o’qish, rasm
chizish, loy va plastilindan narsalar yasash, gimnastika mashqlarini reglamentga
soladigan jadval tuzildi. Ota-onalarning talabi bilan fransuz va nemis tillari
o’rgatilgan, bu ishlar mutaxasislar tomonidan tekin amalga oshirilgan.
Ta’lim-tarbiya to’garagi bolalar bog’chasida tarbiyaviy ish saviyasini oshirishga
yordam berdi. Tarbiyaviy ish mazmuniga muayyan tizimning, xilma-xi shakllari
kiritildi. Lekin maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan tarbiyachilar bo’lmaganligi sababli
ko’pincha bog’cha tarbiyaviy ishining mazmuni betartib amalga oshirilar edi. 19031914-yillar davri maktabgacha tarbiya sohasida ta’lim-tarbiya g’oyalarining jadal
sur’atda o’sishi bilan xarakterlanadi.
Sirdaryo, Samarqand, Toshkent shahrida bolalar bog’chalari kabi ayrim
bog’chalar yuzaga keldi. 1909-1910-yillarda va keyinchlik xususiy bog’chalar paydo
bo’ldi: bu bog’chalarda 6 yoshdan boshlab bolalarni asosan gimnaziyaga o’qishga
tayyorlashar edi. Bunday bolalar bog’chalari xususiy uylarda ochilar va tamomila otaonalar ta’minotida bo’lgan. Ma’lumotga ega bo’lgan va chet tillarini biladigan
o’qimishli xonimlar tarbiyachi edilar. Ammo mazkur bolalar bog’chalari faqat
badavlat ota-onalar ehtiyojini qondirgan. Davlat tomonidan ijtimoiy bolalar
bog’chalari 1917-yildan keyingina yalpi tarzda tashkil tashkil etildi. 1917-yil 2010
noyabrda Xalq Komissarlari tomonidan ”Maktabgacha tarbiya yuzasidan
Dekloratsiya” e’lon qilindi. Bunda: ”Bolalarni ijtimoiy tekin tarbiyalash bolaning
birinchi tug’ilgan kunidan boshlanadi” – deyilgan edi.
Maktabgacha tarbiya butun xalq maorifitizimining birinchi bo’g’iniva tarkibiy
qismi bo’lib qoldi. 1919-yilda qabul qilingan davlat dasturlarida, xalq maorifi
sohasida: Ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida
maktabgacha tarbiya muassasalari tarmoqlarini vujudga keltirish haqida fikr yuritildi.
Turkistonda dastlabki davrlar bolalar bog’chalari 1918-yilning ikkinchi yarmida
tashkil etila boshlandi. 1918-yil 20-oktyabrda Turkiston Maorifi Xalq Komissarligi
qoshida Respublikadagi maktabgacha tarbiya sohasida barcha tadbirlarni amalga
oshirish uchun ma’muriy organ sifatida maktabgacha tarbiya bo’limi tashkil qilindi
xuddi shu yilda viloyat xalq maorifi bo’limlarining maktabgacha tarbiya kichik
bo’limlari tashkil qilingan. Bu tadbir Respublikada tarbiyaning rivojlanishiga yordam
berdi. Maktabgacha tarbiya bo’limlarining faoliyati uch asosiy yo’nalishdan:
Bolalar bog’chalarini ochish, ularni binolar, mebel va jihozlar bilan
ta’minlash
Maktabgacha tarbiya xodimlari, shu jumladan mahalliy, milliy vakillaridan
kadrlar tayyorlash;
Ota-onalar o’rtasida tashviqot-tushuntirish ishlarini olib borishdan iborat edi.
”Maktabgacha tarbiya bo’limi to’g’risi”da Nizom qabul qilindi va unda bo’lim 3
yoshdan 8 yoshgacha bo’lgan maktabgacha tarbiya yoshidagibolalar tarbiya
muassasalariga boshchilik qiladi, mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi,
yangi bolalar bog’chalari, yaslilar, bolalar uylari, maktabgacha bolalar uchun umumiy
yotoqxonalar, bolalar yozgi koloniyalari ochildi, bolalar bog’chalari rahbarlari,
enagalar va kdrlar tayyorlash maqsadli kurslari tashkil qilindi, deyiladi.
O’zbekistonning tub joy aholisi bolalarini maktabgacha tarbiya muassasalariga
jalb etish uchun kurash juda murakkab va qiyin sharoitda olib borildi. 1918-yilda
Toshkentning sobiq eski shahar qismida o’zbek bolalari uchun 4ta bog’cha ochishga
muvaffaq bo’lindi.
Birinchi bog’cha – Shayhontohur dahasida Hasanova mudiri: Mahsuma
Qoriyeva vaRobiya Abdurashidova (tarbiyachi) faoliyat ko’rsatgan.
Ikkinchi bog’cha – Xo’ja ko’chasida Anvar Yausheva mudiri bo’lgan.
Uchinchi bog’cha – Ko’kcha dahasida tarbiyachi Qodirxonov mudirlik qilar edi
11
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.O’zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyoti
haqida tushuncha bering?
2.Maktabgacha ta’lim muassasalari rivojlanishining asosiy bosqichlarini aytib
bering?
3.Birinchi maktabgacha ta’lim muassasasi qayerda tashkil topgan va kim
tomonidan boshqarilgan?
4.Qachon va qayerda kambag’allarning bolalari uchun “yaslilar” deb
ataladigan muassasalarni tuza boshladi.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
12
3-Mavzu: Maktabgacha ta’limni boshqarishning maqsad va vazifalari
Reja
1.Maktabgacha ta`lim muassasalarining asosiy maqsadlari
2.Maktabgacha ta’lim muassasalari haqida qisqacha statistik ma’lumot
Tayanch tushunchalar:maktabgacha ta’limni boshqarish,jismoniy, ruhiy
rivojlanish, til, badiiy estetik, sport, profilaktika,sog’lomlashtirish.,
Maktabgacha ta`lim muassasalarining asosiy maqsadlari
Maktabgacha ta`lim, olinish shakli va usullaridan qat`iy nazar, quyidagi
maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi:
Maktabgacha ta`lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va
xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O’zbekistonda maktabgacha ta`lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik,
qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta`lim mussasasi (bolalar bog’chasimaktab).
Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport
va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.
Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion
yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini
amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi.
Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar
bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar
umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi).
Bolalarni maktabda o’qishga maqsadli va tizimli tayyorlash;
Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste`dodlarini rivojlantirish;
Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish,
bolani intellektual rivojlantirish;
Bolalarda yuqori ma`naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish;
Bolalarning jismoniy va ruhiy sog’ligini mustahkamlash.Maktabgacha ta’lim
maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayriya tashkilotlari, mahalla,
xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O’zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik,
qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
13
14
15
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Maktabgacha ta`lim muassasalarining asosiy maqsadlari nimalardan iborat?
2.Maktabgacha ta’lim muassasalarining qanday turlari mavjud?
3.Uzluksiz ta’lim tizimida shaxs qanday vazifalarni bajaradi?
4."Ta’lim to’g’risida"gi Qonunda maktabgacha ta’limga qanday ta’rif berilgan?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
16
4-Mavzu: Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizomga muvofiq davlatga qarashli
maktabgacha ta’limni tashkil etish
Reja
1.Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi
2.Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish
3.Maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarish
Tayanch tushunchalar: davlat maktabgacha ta`lim muassasasi, nodavlat
maktabgacha ta`lim muassasasi, maktabgacha ta`lim tizimi, umumiy tipdagi
maktabgacha ta`lim muassasasi; umumiy tipdagi maktabgacha ta`lim muassasasi,
ixtisoslashtirilgan MTM, sanatoriy tipidagi MTM.
O`zbekiston Respublikasida maktabgacha ta`lim tizimini takomillashtirish, uning
uzluksizligini, shuningdek Kadrlar tayyorlash milliy dasturi vazifalari samarali
amalga oshirilishini ta`minlash maqsadida ishlab chiqilgan hamda davlat
maktabgacha ta`lim muassasalari (keyingi o`rinlarda matnda «maktabgacha ta`lim
muassasasi» deb yuritiladi) faoliyatini tartibga soladi.
2. Maktabgacha ta`lim muassasasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi va qonunlariga, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari
va boshqa hujjatlariga, O`zbekiston Respublikasi ‘rezidentining farmonlari, qarorlari
va farmoyishlariga, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va
farmoyishlariga, ushbu Nizomga hamda o`z ustaviga amal qiladi.
3. Maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya va sog`lomlashtirish muassasasi
hisoblanadi, quyidagilar uning asosiy vazifalari hisoblanadi:
bolalarning hayotini muhofaza qilish va sog`lig`ini mustahkamlash;
bola shaxsi asoslarini shakllantirish, uning bilimga qiziqishlarini rivojlantirish;
bolaning intellektual, shaxsiy va jismoniy rivojlanishini ta`minlash;
bolaning rivojlanishidagi nuqsonlarni zarur tarzda tuzatish;
bolalarni milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish;
bolalarni maktabda o`qishga tayyorlash.
II. Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi
4. Maktabgacha ta`lim muassasasi muassis tomonidan tashkil etiladi va qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkaziladi.
5. Quyidagilar:
davlat boshqaruvi organlari;
mahalliy davlat hokimiyati organlari;
davlat korxonalari;
17
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa davlat tashkilotlari davlat maktabgacha
ta`lim muassasasining muassislari bo`lishi mumkin.
6. Maktabgacha ta`lim muassasalari o`z ishining o`ziga xosligiga muvofiq
quyidagi tiplarga bo`linadi:
umumiy tipdagi maktabgacha ta`lim muassasasi;
ixtisoslashtirilgan (jismoniy va psixik rivojlanishida har xil nuqsonlar mavjud
bo`lgan bolalar uchun);
sanatoriy tipidagi (zaif, turli yuqumli kasalliklarni boshdan kechirgan,
surunkali asoratlarga ega bo`lgan bolalar uchun).
7. Maktabgacha ta`lim muassasasi o`z ustaviga, bank muassasalarida hisob
raqamiga, O`zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o`z nomi
ko`rsatilgan muhrga, yuridik manzili ko`rsatilgan shtam’ga ega bo`ladi.
8. Maktabgacha ta`lim muassasasini akkreditatsiya qilish davlat vakolatli organi
tomonidan attestatsiya asosida amalga oshiriladi.
III. Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish
9. Maktabgacha ta`lim muassasasi belgilangan davlat normativlariga va
maktabgacha ta`lim muassasasiga qo`yiladigan talablarga muvofiq bolalarni
tarbiyalashni, o`qitishni, ularga qarab turish va ularni parvarish qilishni hamda
sog`lomlashtirishni ta`minlaydi.
10. Maktabgacha ta`lim muassasasida ta`lim mazmuni O`zbekiston Respublikasi
Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan yoki tavsiya qilingan dasturlar bilan
belgilanadi. Maktabgacha ta`lim muassasasi o`z (mualliflik) dasturlaridan
foydalanishga haqlidir. Bunday dasturlarni tasdiqlash tartibi O`zbekiston Respublikasi
Xalq ta`limi vazirligi tomonidan belgilanadi.
11. Maktabgacha ta`lim muassasasining ish rejimi va bolalarning u yerda qancha
vaqt bo`lishi maktabgacha ta`lim muassasasi ustavi va muassisning qarori bilan
belgilanadi. Maktabgacha ta`lim muassasasi (guruh)ning kunduzgi va kechki
vaqtlarda hamda kechayu kunduz faoliyat ko`rsatishiga yo`l qo`yiladi.
12. Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarni o`qitish va tarbiyalash davlat
tilida va «Davlat tili haqida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq boshqa
tillarda olib boriladi.
13. Maktabgacha ta`lim muassasasida ovqatlanishni tashkil etish maktabgacha
ta`lim muassasasiga yuklanadi hamda O`zbekiston Respublikasida tasdiqlangan
sanitariya qoidalari va normalariga muvofiq amalga oshiriladi.
14. Bolalarga tibbiy xizmat ko`rsatish ham shtatdagi tibbiyot xodimlari, ham
maktabgacha ta`lim muassasalariga biriktirilgan sog`liqni saqlash organlarining
tibbiyot xodimlari tomonidan ta`minlanadi, ular maktabgacha ta`lim muassasasi
18
xodimlari bilan birgalikda bolalarning hayoti, sog`lig`i va jismoniy rivojlanishi,
davolash-’rofilaktika tadbirlari o`tkazilishi, sanitariya-gigiena normalariga,
ovqatlanish rejimi va sifatiga rioya qilinishi uchun javob beradilar.
Tibbiyot xodimlari faoliyatini nazorat qilish mahalliy sog`liqni saqlash
organlariga yuklanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasi tibbiyot xodimiga xona beradi va uning ishlashi
uchun tegishli shart-sharoitlar yaratadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasining shtatdagi xodimlari sog`liqni saqlash
organlarida be’ul tibbiy ko`rikdan o`tadilar, buning uchun sarflanadigan xarajatlar
davlat tomonidan ajratiladigan mablag`lar doirasida belgilanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog`lig`ini muhofaza
qilishni tashkil etish tartibi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan
Sog`liqni saqlash vazirligi bilan birgalikda belgilanadi.
15. Maktabgacha ta`lim muassasasi ustavda qayd etilgan o`z maqsadlarini va
vazifalarini bajarish uchun ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar bilan
tuzilgan shartnomalar asosida oilaning ehtiyojlarini hisobga olgan holda asosiy ta`lim
dasturlaridan tashqari qo`shimcha ‘ulli ta`lim xizmatlari ko`rsatishga haqlidir. ‘ulli
ta`lim xizmatlari muassis tomonidan moliyalashtiriladigan asosiy ta`lim faoliyati
o`rniga va uning doirasida ko`rsatilishi mumkin emas.
IV. Maktabgacha ta`lim muassasasini butlash
16. Maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalar 2 yoshdan boshlab 6-7 yoshgacha
tumanlar (shaharlar) hokimliklarining qarori bilan tashkil etilgan xalq ta`limi
muassasalari faoliyatini metodik ta`minlash va tashkil etish bo`limlari huzuridagi
qabul qilish komissiyasi tomonidan tegishli tibbiyot xulosasi hisobga olingan holda
qabul qilinadi. Qabul komissiyasining faoliyat ko`rsatish tartibi belgilangan tartibda
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadi.
17 Muassislari mahalliy davlat hokimiyati organlari bo`lgan maktabgacha ta`lim
muassasasiga bolalarni qabul qilish qabul komissiyasining qaroriga binoan xalq
ta`limi muassasalari faoliyatini metodik ta`minlash va tashkil etish bo`limlarining
yo`llanmalari asosida amalga oshiriladi.
Muassislari boshqa organlar bo`lgan maktabgacha ta`lim muassasalariga
bolalarni qabul qilish ularning muassislari tomonidan belgilanadigan tartibda amalga
oshiriladi. Bo`sh o`rinlar mavjud bo`lgan taqdirda ushbu maktabgacha ta`lim
muassasalari bolalarni xalq ta`limi muassasalari faoliyatini metodik ta`minlash va
tashkil etish bo`limlarining yo`llanmalari bo`yicha shartnoma asosida qabul qilishi
mumkin.
19
Maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalarni qabul qilish tartibi muassis
tomonidan belgilanadi.
18. Quyidagi bolalar:
I va II guruh nogironlari;
ko`pbolali oilalarning bolalari;
harbiy xizmatchilarning bolalari;
talabalar va pedagoglarning bolalari maktabgacha ta`lim muassasasiga qabul
qilishda imtiyozlardan foydalanadilar.
Qabul komissiyasi, shuningdek ota-onalari maktabgacha ta`lim muassasasining
moddiy-texnika bazasini mustahkamlashda yordam bergan bolalarni istisno tarzida
navbatdan tashqari qabul qilishi mumkin. Bunday bolalar kontingenti maktabgacha
ta`lim muassasasi rejadagi quvvati umumiy sonining 20 foizidan ortiq bo`lmasligi
kerak.
19. Maktabgacha ta`lim muassasasida guruhlar soni muassasaning quvvatidan va
guruhlarning rejali to`ldirilishidan kelib chiqib muassis tomonidan quyidagicha
belgilanadi:
2 yoshdan 3 yoshgacha — kamida — 15 bola, biroq 20 boladan ortiq emas;
3 yoshdan 6-7 yoshgacha — kamida — 20 bola, biroq 25 boladan ortiq emas.
20. Ixtisoslashtirilgan va sanatoriy yo`nalishidagi maktabgacha ta`lim
muassasalarida guruhlarning to`ldirilishi bolalarning toifasiga va yoshiga (ikki
yoshdan boshlab va uch yoshdan katta yoshdagilar) qarab belgilanadi va tegishli
ravishda quyidagichani tashkil etadi:
nutqi og`ir nuqsonli bolalar uchun — 10—12 bola;
nutqi fonetik-fonematik nuqsonli bolalar uchun faqat uch yoshdan katta
yoshdagi bolalar uchun — 12—15 bola;
kar bolalar uchun — 8 bola;
yaxshi eshitmaydigan bolalar uchun — 10—12 bola;
ko`zi ojiz bolalar uchun — 6 bola;
yaxshi ko`rmaydigan bolalar, amblio’iyali, g`ilay bolalar uchun — 6—10
bola;
tayanch-harakatlanish ahzosi buzilgan bolalar uchun — 6—10 bola;
intellekti buzilgan (aqliy noraso) 3 yoshgacha bolalar uchun — 6 bola;
uch yoshdan katta yoshdagi aqli zaif bolalar uchun — 10 bola;
sil intoksikatsiyasi mavjud bo`lgan bolalar uchun — 15—20 bola;
tez-tez kasallanib turadigan bolalar uchun — 15—20 bola;
murakkab nuqsonli (ikki va undan ortiq nuqsonli) bolalar uchun — 8—10
bola;
20
rivojlanishida boshqacha nuqsonlari (endokrin kasalliklar) mavjud bo`lgan
bolalar uchun — 15—20 bola.
21. Guruhlarni boshqa yoshdagi guruhdan o`tgan bolalar bilan to`ldirish o`quv
yili oxirida (avgust oyida), yangi qabul qilinayotganlar bilan to`ldirish esa o`rinlar
bo`shashiga qarab amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida o`quv yili har yili 2 sentyabrdan boshlanadi,
keyingi yilning 1 iyunida tugallanadi va yangi o`quv yili boshlangunga qadar
sog`lomlashtirish davri boshlanadi.
22. Ushbu Nizomning 21-bandida ko`rsatilgan bolalar istalgan tipdagi
maktabgacha ta`lim muassasalariga, ularda tuzatish ishlari uchun shart-sharoitlar
mavjud bo`lgan taqdirda, tibbiyot-’sixologiya-’edagogika komissiyasining
yo`llanmasi asosida qabul qilinadi.
V. Ta`lim jarayoni qatnashchilari
23. Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalar, ota-onalar yoki ularning o`rnini
bosuvchi shaxslar va pedagog xodimlar ta`lim jarayonining qatnashchilari
hisoblanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida vasiylik kengashlari tashkil etiladi, ularni
saylash tartibi va ularning vakolatlari maktabgacha ta`lim muassasalarining
ustavlarida belgilanadi. Vasiylik kengashlarining faoliyati belgilangan tartibda
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan vasiylik
kengashi to`g`risidagi namunaviy nizom asosida amalga oshiriladi.
24. Bolalarni qabul qilishda maktabgacha ta`lim muassasasi ota-onalarni yoki
ularning o`rnini bosuvchi shaxslarni muassasaning ustavi va uning faoliyatini tartibga
soladigan boshqa hujjatlar bilan tanishtirishi shart.
25. Maktabgacha ta`lim muassasasi bilan ota-onalar yoki ularning o`rnini
bosuvchi shaxslar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar shartnoma bilan tartibga solinadi.
SHartnoma o`qitish, tarbiyalash, qarab turish va parvarish qilish jarayonida ‘aydo
bo`ladigan tomonlarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini o`z ichiga oladi.
26. Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar:
o`z bolalari uchun o`qitish va tarbiyalashning shakllarini, maktabgacha ta`lim
muassasalari tipini va ta`lim berish tilini tanlash;
maktabgacha ta`lim muassasasi mahmuriyatidan maktabgacha ta`lim
muassasasining ustaviga muvofiq bo`lgan zarur shart-sharoitlar ta`minlanishini talab
qilish;
bolaning shaxsiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo`lishni talab qilish;
bolalarning bolalar maktabgacha ta`lim muassasasidagi hayot kechirishini
tashkil etishda faol ishtirok etish;
21
rejim doirasida ular uchun qulay bo`lgan istalgan vaqtda bolalarni
maktabgacha ta`lim muassasasiga olib kelish va undan olib ketish huquqiga ega.
Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar qonun hujjatlariga va
shartnomaga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo`lishlari mumkin.
Pedagog xodimlar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham olishi
mumkin.
34. Maktabgacha ta`lim muassasasi xodimlariga ish haqi miqdorlari (lavozim
maoshlari) qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi. Muassasa rahbari rag`batlantirish
tusidagi ustamalar, qo`shimcha haq hamda boshqa to`lovlar turi va miqdorlarini ish
haqiga yo`naltiriladigan mavjud mablag`lar doirasida belgilaydi.
VI. Maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarish
35. O`quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish, maktabgacha ta`limning
innovatsiya shakllarini rivojlantirish maqsadida maktabgacha ta`lim muassasasida
pedagoglar kengashi faoliyat ko`rsatadi. pedagoglar kengashi ahzolarini saylash
tartibi va uning vakolatiga kiradigan masalalar maktabgacha ta`lim muassasasi
ustavida belgilanadi.
36. Maktabgacha ta`lim muassasasiga bevosita rahbarlik qilish mudir tomonidan
amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`lim muassasasi mudirini ishga qabul qilish qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi bilan
kelishgan holda amalga oshiriladi.
Davlat maktabgacha ta`lim muassasasi mudiri bilan mehnat shartnomasi bir yil
muddatga tuziladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasi mudiri lavozimiga qo`yiladigan malaka talablari
belgilangan tartibda O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan
belgilanadi.
37. Maktabgacha ta`lim muassasasi mudiri:
maktabgacha ta`lim muassasasi nomidan ishonchnomasiz faoliyat ko`rsatadi,
barcha muassasa va tashkilotlarda uning manfaatlarini ifodalaydi;
maktabgacha ta`lim muassasasi mol-mulkini o`ziga berilgan vakolatlar
doirasida tasarruf etadi;
ishonchnomalar beradi;
bank muassasalarida hisob raqamlari ochadi;
maktabgacha ta`lim muassasasi xodimlarini ishga qabul qilish va joy-joyiga
qo`yishni amalga oshiradi, rag`batlantiradi, intizomiy jazo choralarini ko`radi va ular
bilan tuzilgan mehnat shartnomalari (kontraktlari)ni to`xtatadi;
o`z vakolatlari doirasida buyruqlar (farmoyishlar) chiqaradi;
22
maktabgacha ta`lim muassasalarining ishlarini takomillashtirish, moddiy
bazasini mustahkamlash, xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilishni ta`minlash bo`yicha
takliflarni ko`rib chiqish uchun xalq ta`limini boshqarish yuqori organiga kiritadi;
bolalar hayoti va sog`lig`ini muhofaza qilishning samarali tashkil etilishi,
o`quv-tarbiya jarayoni, moliya-xo`jalik faoliyati ahvoli, moddiy-texnik bazaning
mustahkamlanishi va moddiy boyliklarning saqlanishi uchun javob beradi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi haqida tushuncha
bering?
2.Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etishning asosiy maqsad
va vazifalarini tushuntiring?
3.Maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarishuv prinsiplarini sanab o’ting?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
23
5-Mavzu: “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq nodavlat
maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarish.
Reja
1. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi
2. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish
3. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini butlash
4. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarish va uning faoliyatini
nazorat qilish
Tayanch tushunchalar:nodavlat maktabgacha ta’lim muassasasi,ta’lim
muassasasi ustavi, qarorlar,bolaning intellektual rivojlanishi,sog’lomlashtirish
muassasasi.
O`zbekiston Respublikasida nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi
to`g`risidagi Nizom
1. Maktabgacha ta`limga qo`yiladigan davlat talablariga muvofiq aholiga ta`lim
xizmatlari ko`rsatish nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining (keyingi o`rinlarda
«nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi» deb yuritiladi) asosiy faoliyati
hisoblanadi.
2. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi o`z faoliyatida O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga,
shuningdek ushbu Nizomga amal qiladi.
3. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining ustavi Vazirlar Mahkamasining
1998 yil 5 yanvardagi 5-son qarori bilan tasdiqlangan Ta`lim muassasasi ustavini
ishlab chiqish tartibiga muvofiq ishlab chiqiladi, uning muassisi tomonidan
tasdiqlanadi va tegishli davlat organlarida ro`yxatdan o`tkaziladi.
4. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya va sog`lomlashtirish
muassasasi hisoblanadi, quyidagilar uning asosiy vazifalari hisoblanadi:
bolalarning hayotini muhofaza qilish va sog`lig`ini mustahkamlash;
bolaning shaxsi asoslarini shakllantirish, uning bilimga qiziqishlarini
rivojlantirish;
bolaning intellektual, shaxsiy va jismoniy rivojlanishini ta`minlash;
bolaning rivojlanishidagi nuqsonlarni zarur tarzda tuzatish;
bolalarni milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish;
bolalarni maktabda o`qishga tayyorlash.
24
II. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi
5. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi muassasa sifatidagi tashkiliyhuquqiy shaklda tashkil etiladi va qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat ko`rsatadi.
Yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan nodavlat mulkchilik shaklidagi yuridik va
jismoniy shaxslar nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining muassislari bo`lishlari
mumkin.
6. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi yuridik shaxs maqomiga ega bo`ladi,
mustaqil moliya-xo`jalik faoliyatini amalga oshiradi, dumaloq muhrga, burchakli
shtam’ga va o`z logotipi yozilgan blankaga ega bo`ladi.
7. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi qonun hujjatlariga muvofiq
belgilangan tartibda litsenziya olgan vaqtdan boshlab ta`lim faoliyatini amalga
oshirish huquqiga ega bo`ladi.
Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini akkreditatsiya qilish vakolatli davlat
organi tomonidan, attestatsiya asosida amalga oshiriladi.
III. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish
8. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasida ta`lim va tarbiya dunyoviy
xususiyatga ega bo`ladi.
9. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasida ta`lim mazmuni O`zbekiston
Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tavsiya qilingan dasturlar bilan
belgilanadi. Muassasa o`z (mualliflik) dasturlaridan foydalanishga haqlidir. Ushbu
dasturlarni tasdiqlash tartibi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi
tomonidan belgilanadi.
10. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining ish rejimi va bolalarning u
yerda qancha vaqt bo`lishi muassasa ustavida hamda muassasa rahbari (yoxud
muassis) bilan ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar o`rtasida tuzilgan
shartnomada belgilanadi.
11. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarni o`qitish va tarbiyalash
davlat tilida va «Davlat tili haqida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq
boshqa tillarda olib boriladi.
12. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi tarbiyalanuvchilariga tibbiy
yordam ko`rsatish shtatdagi yoki sog`liqni saqlash organlarining shartnoma asosida
maxsus biriktirilgan tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Tibbiyot xodimlari nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi xodimlari bilan
birgalikda bolalarning hayoti, sog`lig`i va jismoniy rivojlanishi, davolash-’rofilaktika
tadbirlari o`tkazilishi, sanitariya-gigiena normalariga, ovqatlanish rejimi va sifatiga
rioya qilinishi uchun javob beradilar. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi
xodimlarini tibbiy ko`rikdan o`tkazish shartnoma asosida amalga oshiriladi.
25
13. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning ovqatlanishi
O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan tibbiyot,
sanitariya-gigiena normalari va talablari asosida amalga oshiriladi.
14. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi ta`limning uzluksizligini
ta`minlash maqsadida shartnoma asosida o`z faoliyatini umumiy o`rta ta`lim
muassasalari bilan birgalikda amalga oshirishi mumkin.
IV. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini butlash
15. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalar 2 yoshdan boshlab 6-7
yoshgacha, tegishli tibbiy xulosa hisobga olingan holda qabul qilinadi.
Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalarni qabul qilish va ularning
chiqib ketishi tartibi nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining ustavi bilan
belgilanadi.
16. Nodavlat muassasasi guruhlaridagi bolalar soni davlat maktabgacha ta`lim
muassasalari uchun belgilangan sondan ortiq bo`lmasligi kerak.
17. Maxsus pedagogik mahlumotli shaxslar nodavlat maktabgacha ta`lim
muassasasida pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqiga egadir. Sud tomonidan
yoki tibbiy xulosaga muvofiq bunday faoliyat bilan shug`ullanishi taqiqlangan
shaxslar pedagogik faoliyatga qo`yilmaydilar.
18. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi rahbari belgilangan tartibda
pedagog kadrlar malakasini oshirishni va ularni qayta tayyorlashni ta`minlaydi,
ularning shahni va qadr-qimmatini himoya qiladi, ilg`or pedagogik va axborot
texnologiyalari, mualliflik dasturlari, metodik qo`llanmalar va didaktik materiallar
joriy etilishi uchun shart-sharoitlar yaratadi.
19. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining pedagoglari va boshqa
xodimlari bilan mehnat shartnomalari tuzish va ularni bekor qilish qonun hujjatlariga
muvofiq amalga oshiriladi.
V. Ta`lim jarayoni qatnashchilari
20. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasida bolalar, ota-onalar yoki ularning
o`rnini bosuvchi shaxslar va pedagog xodimlar ta`lim jarayonining qatnashchilari
hisoblanadi.
Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasida vasiylik kengashlari tashkil etiladi,
ularni saylash tartibi va ularning vakolatlari maktabgacha ta`lim muassasalarining
ustavlarida belgilanadi.
Bolalarni qabul qilishda nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi ota-onalarni
yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslarni muassasaning ustavi va uning faoliyatini
tartibga soladigan boshqa hujjatlar bilan tanishtirishi shart.
26
21. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi bilan ota-onalar yoki ularning
o`rnini bosuvchi shaxslar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar nodavlat maktabgacha
ta`lim muassasasining ustavi va shartnoma bilan tartibga solinadi. SHartnoma
o`qitish, tarbiyalash, qarab turish va parvarish qilish jarayonida ‘aydo bo`ladigan
tomonlarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini o`z ichiga oladi.
22. Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar:
o`z bolalari uchun o`qitish va tarbiyalashning shakllarini, bolalar
maktabgacha ta`lim muassasalari tipini va ta`lim berish tilini tanlash;
bolalar maktabgacha ta`lim muassasasi mahmuriyatidan maktabgacha ta`lim
muassasasining ustaviga muvofiq bo`lgan zarur shart-sharoitlar yaratilishini talab
qilish;
bolaning shaxsiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo`lishni talab qilish;
bolalarning bolalar maktabgacha ta`lim muassasasida hayot kechirishini
tashkil etishda faol ishtirok etish;
rejim doirasida ular uchun qulay bo`lgan istalgan vaqtda bolalarni
maktabgacha ta`lim muassasasiga olib kelish va undan olib ketish huquqiga ega.
Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar qonun hujjatlariga va
shartnomaga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo`lishlari mumkin.
23. Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar quyidagilarga majbur:
bolalarning jismoniy va psixik jihatdan sog`lom bo`lishi to`g`risida
g`amxo`rlik qilish;
bolaning qadr-qimmatiga hurmat bilan munosabatda bo`lish, unda
mehnatsevarlik, ezgulik, mehr-shafqat fazilatlarini, o`zidan katta yoshdagilarga
hurmat bilan munosabatda bo`lish tuyg`ularini tarbiyalash;
belgilangan normativlarga muvofiq bolalar bog`chasida bolaning ta`minotiga
to`lovni o`z vaqtida to`lash;
bolalarni oilada tarbiyalash uchun zarur shart-sharoitlarni ta`minlash;
bolalarning to`laqonli ovqatlanishini, ularda shaxsiy gigiena ko`nikmalari
shakllantirilishini qathiy kuzatib borish, bolani maktabgacha ta`lim muassasasiga
ozoda kiyingan holda olib kelish.
Ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar qonun hujjatlariga va
shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatlar ham olishlari mumkin.
24. Maktabgacha ta`lim muassasasi tarbiyalanuvchisi va xodimi o`rtasidagi
munosabatlar o`zaro hamkorlik, bolaning shaxsini hurmat qilish va unga shaxsiy
xususiyatlariga muvofiq rivojlanishi uchun erkinlik berish asosida olib boriladi.
27
Maktabgacha ta`lim muassasasida o`quv yili har yili 2 sentyabrdan boshlanadi,
keyingi yilning 1 iyunida tugallanadi va yangi o`quv yili boshlangunga qadar
sog`lomlashtirish davri boshlanadi.
VI. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarish va uning
faoliyatini nazorat qilish
25. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini O`zbekiston Respublikasi Xalq
ta`limi vazirligi bilan kelishgan holda muassis tomonidan tayinlanadigan shaxs
boshqaradi.
Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi rahbari davlat maktabgacha ta`lim
muassasasi mudiri lavozimiga qo`yiladigan malaka talablariga muvofiq bo`lishi
kerak.
26. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini nazorat qilish muassis
tomonidan, shuningdek vakolatlar doirasida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.
27. Maktabgacha ta`limga qo`yiladigan davlat talablari va o`qitish dasturlarining
nodavlat maktabgacha ta`lim muassasalari tomonidan bajarilishini nazorat qilishni
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi amalga oshiradi.
28. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasalarini attestatsiyadan o`tkazish,
ularning faoliyatini to`xtatib turish va to`xtatish qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibini tushuntiring?
2. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish haqida
ma’lumot tayyorlang?
3. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini butlash haqida ma’lumot bering?
4. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarish va uning faoliyatini
nazorat qilish kim tomonidan amalga oshiriladi?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
28
6-Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish usullari va
boshqaruvchining ilmiy saviyasi
Reja
1.Maktabgacha ta’lim muassasasining Ustavi.
2.Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish.
3.Maktabgacha ta’lim muassasasi mudirasining ilmiy saviyasi.
Tayanch tushunchalar:maktabgacha ta’lim muassasasi ustavi,rejalashtirish,
tartibga solish, ta’lim menejmenti.
“Menejment” inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida boshqaruvni tashkil etish
(boshqarish, boshqaruv hokimiyati, tashkil etish), rahbarlik qilish (rejalashtirish,
tartibga solish-muvofiqlashtirish, nazorat qilish) ma’nolarini anglatadi. Menejment
ko’zlangan maqsadlarga erishish uchun faoliyatni, ya’ni insonlar yoki ularning
guruhlari faoliyatini muvofiqlashtirish hamda boshqarish hamda boshqarish usullari,
shakllari va vositalari majmuidir.
Sodda qilib aytganda, menejment umumiy holda u yoki bu faoliyat turini tashkil
etishni va unga rahbarlik qilishni, ya’ni turli xil sohalarda faoliyat ko’rsatayotgan
insonlarning xatti-harakatlarini, munosabatlarini muvofiqlashtirish, ularning
imkoniyatlari va qobiliyatlaridan to’g’ri foydalanishni tashkil etish, nazorat qilish va
boshqarishni bildiradi. Menejment eng avvalo insonlarni boshqarish, ularni o’z
faoliyatiga qiziqtirish, tadbirkorlikka, mehnatga ijodiy yondashish, o’ziga ishonish
tuyg’ularini shakllantirish, sohalar bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarni
egallashiga ko’maklashish, yangilikka va ijodkorlikka chorlash, insonlarning
faoliayatini boshqarish demakdir.
L. Fishman fikriga ko’ra, ta’lim menejmenti – bu ilmiy asosda tashkil etilgan
o’ziga xos pog’onaviylikka asoslangan boshqaruv: rahbar, pedagogik jamoa, ta’lim
oluvchilar jamoasi. Shunga ko’ra boshqruvni tuli xil modellar asosida amalga oshirish
mumkin: integral model, birinchi pog’ona – pedagogik jamoa faoliyatini boshqarish;
ikkinchi pog’ona – bolalar faoliyatini boshqarish.
Bundan tashqari, olimlar ta’lim menejmentining bir qator o’ziga xos
xususiyatlarga ega ekanligini ham ta’kidlab o’tishadi. Ular orasida quyidagi
xususiyatlar asosiy hisoblanadi:
Ta’lim menejmenti “maqsadga muvofiqlik” so’zi bilan aniqlanadigan
ma’naviy o’lchovga ega;
Ta’lim menejmenti – bu fan va san’at (chunki bunda insonlar o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar katta rol o’ynaydi);
Menejment mazmunida o’z aksini topadigan shaxs, davlat va jamiyat
manfaatlarining o’zaro dialektik birligi;
29
Ta’limni boshqarishda jamoatchilikning faol qatnashuvi.
Mamlakatimizda menejment fanining rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan
olimlardan M. Sharifxo’jayev, Yo. Abdullayevlar boshqaruv o’ziga xos yuksak san’at
va mahoratni talab qiluvchi tanlov, shu tanlov asosida qaror qabul qilish va uning
bajarilishini nazorat qilish ekanligini ta’kidlab, quyidagicha ta’rif beradilar:
“boshqaruv – bu tanlov, qaror qabul qilish va uning bajaralishini nazorat qilish
jarayonidir”.
Ta’lim muassasasining Ustavi ta’lim muassasasi faoliyatiga rahbarlik va
boshqarish tizimini aniqlovchi hujjatdir.
Maktabgacha ta’lim muassasasining Ustavida ta’lim muassasasining joylashgan
o’rni, uning turi, ta’lim tili, tarbiyachilarning huquq va burchlari, shuningdek, ta’lim
muassasasining iqtisodiy tuzilishi va xo’jalik faoliyati, boshqarish tartibi aniq
belgilanishi ko’rsatib berilgan.
Ta’lim muassasasining Ustavi quyidagi bo’limlardan tashkil topadi:
Qisqacha ta’lim muassasasi haqidagi ma’lumotlar.
Ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari.
Ta’lim muassasasining boshqarish.
O’quv-tarbiya va ilmiy-uslubiy ishlarni tashkil etish.
Tarbiyachi. Huquq va burchari.
Tarbiyalanuvchi. Huquq va burchlari
Ma’muriy va yordamchi xodimlarning huquq va burchlari.
Ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning huquqlari, majburiyat
va mus’uliyatlari.
Ta’lim muassasasining moddiy va moliyaviy xo’jalik ta’minoti.
Maktabgacha ta’lim muassasasiga bevosita rahbarlik qilish mudir tomonidan
amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi mudirini ishga qabul qilish qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi bilan
kelishgan holda amalga oshiriladi. Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri
bilan mehnat shartnomasi bir yil muddatga tuziladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri lavozimiga qo’yiladigan malaka talablari
belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
belgilanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri:
Maktabgacha ta’lim muassasasi nomidan ishonchnomasiz faoliayat
ko’rsatadi, barcha muassasa va tashkilotlarda uning manfaatlarini ifodalaydi;
Maktabgacha ta’lim muassasasi mol-mulkini o’ziga berilgan vakolatlar
doirasida tasarruf etadi;
30
Ishochnomalar beradi;
Bank muassasalarida hisob raqamlar ochadi;
Maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlarini ishga qabul qilish va joy-joyiga
qo’yishni amalga oshiradi, rag’batlantiradi, intizomiy jazo choralarini ko’radi va ular
bilan tuzilgan mehnat sharnomalari (kontraktlari)ni to’xtatadi;
O’z vakolatlari doirasida buyruqlar (farmoyishlar) chiqaradi;
Maktabgacha ta’lim muassasalarining ishlarini takomillashtirish, moddiy
bazasini mustahkamlash, xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilishni ta’minlash bo’yicha
takliflarni ko’rib chiqish uchun xalq ta’limini boshqarish yuqori organiga kiritadi;
Bolalar hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishning samarali tashkil etilishi
o’quv tarbiya jarayoni, moliya-xo’jalikfaoliayti ahvoli, moddiy-texnik bazaning
mustahkamlanishi va moddiy boyliklarning saqlanishi uchun javob beradi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi – murakkab tarmoq bo’lib, mudiraning undagi
roli, faoliyati ko’p qirralidir. Mudira - maktabgacha ta’lim muassasasining
tashkilotchisi, rahbari, malakali pedagog, uning faoliyati maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalarni komil inson qilib tarbiyalashvazifalarini to’laqonli hal etishga
qaratilgan. U bolalar muassasalaridagi ta’lim-tarbiyaviy, pedagogik va gigiyenik
talablarga muvofiq ravishda amalga oshirilishi uchun zarur shart-sharoitlarni
ta’minlaydi. O’z jamoasida ishchanlik, maqsadga qaratilgan inoqlik vaziyatini
yaratadi. Ularga umumiy rahbarlik qiladi. Mudira o’z ishida davlatimiz va Xalq
ta’limi vazirligi tomonidan qabul qilingan qabul qilingan qaror, qonunlarga amal
qiladi va o’z ustida ijodiy ravishda ishlashni amalga oshiradi. Yuksak onglilik va
siyosiy yetuklik, prinsiplilik, o’ziga va qo’l ostidagilarga talabchanlik – bu mudiraga
qo’yilgan asosiy talablardir.
Jamoadagi to’g’ri, o’zaro munosabatlar har bir xodimning mehnat v ihlab
chiqarish intizomligiga roya qilishni ta’minlaydi.
Rahbarlik mavqeyi mudira o’z g’oyaviy, ma’naviy-ma’rifiy, siyosiy, huquqiy
saviyasini va mintaqaviylik mahoratini doimo ngl ravishda pedagogik bilimlarni
bolalarga ta’lim-tarbiya berish nazariyasi va amaliyotini puxta egallashga, hozirgi
bosqichda maktabgacha ta’lim oldida turgan vazifalarni bilishga, o’z bilimlaridan
amaliy faoliyatiga foydalanishga majbur etadi. U programma, uslubiy, normativ
hujjatlarni yaxshi bilish va unga amal qilishi kerak. U pedagogik jarayoning
mohiyatini chuqur bilib, yutuq va kamchiliklarini darhol bartaraf qilish choralarini
ko’rish lozim.
Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbari Xalq ta’limini boshqarish organlari
tomonidan oliy ma’lumotga va 5 yildan kam bo’lmagan pedagogik ish stajiga ega
bo’lgan shaxslardan tayinlanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida kadrlarni tanlash,
31
joy-joyiga qo’yish tarbiyalash bo’yicha ishni mehnat jamoasi, maktabgacha ta’lim
muassasasi kengashining faollari ishtirokida amalga oshiradi. Maktabgacha ta’lim
muassasasi rahbarlari kadrlarning kasb mahoratini, umumiy ta’lim va madaniy
daajasini muntazam o’stirib borishiga g’amxo’rlik qiladi: xodimlar malakasini
hisobga olgan holda va maktabgacha ta’lim muassasasi manfaatlaridan kelib chiqib,
ularni ratsional va o’z vaqtida joydan joyga ko’chirib turilishini ta’minlaydi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida kadrlar zaxirasi shakllantirilib, ular bilan
doimiy ish olib boriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasining shaxsiy tarkibi
quyidagilardan iborat: ma’muriy guruh (mudir, tarbiyachi-uslubist, xo’jalik mudiri,
katta meditsina hamshirasi), pedagogika, meditsina xizmat ko’rsatish tarmoqlari
xodimlari.
Maktabgacha ta’lim muassasasi ma’muriyati jamoat tashkilotlari bilan
hamkorlikda o’z-o’zini boshqaruv asosida bolalarni tarbiyalashda yuksak natijalarga
erishishga qodir bo’lgan turg’un mehnat jamoasini shakllantiradi; kadrlarni o’zini
muntazam takomillashtirib borish, pedagogik va xizmat ko’rsatish, mehnat
samaradorligini oshirish ruhida tarbiyalaydi, o’z jamoasi, tanlagan kasbi uchun
faxrlanish hissini shakllantiradi.
Bu maqsadlar uchun ma’muriyat ruhiy-pedagogik bolaning huquqiy va iqtisodiy
o’quv bilan organik uyg’unlanishini ta’minlaydi; xodimlar malakasini bevosita
maktabgacha ta’lim muassasasi oshirish uchun shart-sharoit yaratadi, murabbiylik
harakatini rivojlantiradi; mamlakatda va chet ellarda pedagogik va boshqa aralash
fanlardan erishgan yutuqlar haqida axborot beradi.
Ma’muriyat jamoat tashkilotlari bilan birgalikda maktabgacha ta’lim
muassasalari xodimlarini attestatsiyadan o’tkazish uchun optimal shart-sharoitlarni
ta’minlaydi, ularga o’z vaqtida zarur uslubiy yordam ko’rsatadi.
Mudira – ma’naviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy yetuklik – saviya, ong
ma’rifatchilik, madaniylik, xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, halollik,
vijdonlilik, tanqidga chidamli bo’lish, mehnatsevarlik istiqbolini oldindan ko’ra olish
kabi xususiyatlar mavjud bo’lishi kerak.
Lavozim vazifalari:
Maktabgacha ta’lim muassasasi umumiy faoliyatiga rahbarlik qilish;
Pedagogik jamoa va boshqa xodimlarning bolalar bilan olib boradigan
tarbiyaviy ishlarda yuqori samaraga erishishni tashkil qilish;
Tarbiyaviy jarayonda mehnatni tashkil qilishning zamonaviy shakllaridan
foydalanish;
Bolalarni boshlang’ich sinfda o’qitishga tayyorlash bo’yicha davlat
talablariga muvofiq tarbiyalash dasturlarining bajarilishini nazorat qilish;
32
Bolalar sog’lig’ini mustahkamlash, ularni pedagogika va gigiyena talablariga
muvofiq tarbiyalash va o’qitish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni ta’minlash;
Pedagogik kengashga rahbarlik qilish, oilada farzand tarbiyasi masalalari
bo’yicha ota-onalar bilan ishlashni tashkil etish;
Sanitariya-gigiyenik talablari, mehnatni muhofaza qilish, texnika va yong’in
xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni ta’minlash;
Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanish va muassasa mulkiga
ehtiyotkorona munosabatda bo’lish va boshqalar.
Bilishi lozim:
Ta’lim tizimiga tegishli qonunlar, hukumatning tegishli qarorlari, Xalq ta’limi
vazirligi tomonidan chiqarilgan normativ-huquqiy hujjatlarni;
Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo’yilgan davlat talablari,
tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi va boshqalar.
Malaka talablari:
O’z yo’nalishi bo’yicha kamida bakalavr darajasidagi oliy ma’lumot va
kichik yoshdagi bolalarni tarbiyalash bo’yicha kurslarni tugatganlik;
Xorijiy tillardan birining boshlang’ich bosqichini va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni bilishi;
Besh yildan kam bo’lmagan ish staji.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Menejment deganda nimani tushunasiz?
2. Ta’lim menejmenti qanday o’ziga xosliklarga ega?
3. Boshqaruv deb nimaga aytiladi?
4. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim muassasalari qay tartibda
boshqariladi?
5. Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom qachon qabul qilingan?
6. Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizomning bo’limlari va ularning
mazmunini yoritib bering?
7. Maktabgacha ta’lim muassasasining Ustavi haqida ma’lumot bering?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
33
7-Mavzu: Maktabgacha ta’lm muassasasida pedagogik kengash, uning
maqsad va vazifalari. Pedagogik kengash tashkil etish tamoyillari.
Reja
1.Pedagogik kengashning maqsadi.
2.Pedagogik kengashning vazifalari.
3.Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash raisi.
Tayanch tushuncha:pedagogik kengash, kengash raisi,Namunaviy nizom
talablari,belgilash yo’naltirish,nazorat etish.
Mazkur Namunaviy nizom O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi
va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi qonunlariga muvofiq,
maktabgacha ta’lim muassasasi pedagogik kengashining maqsadi, asosiy vazifalari va
uning faoliyatini tashkil qilish tartibini belgilaydi hamda pedagogik kengash
to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqishda qo‘llaniladi.
Pedagogik kengash maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyatiga doir asosiy
masalalar kollegial muhokama qilinadigan, ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiya
jarayonini rivojlantirish, takomillashtirish, uning faoliyati bilan bog‘liq barcha
tashkiliy masalalarni muvofiqlashtirish bo‘yicha doimiy faoliyat yuritadigan oliy
organ hisoblanadi. Pedagogik kengashning faoliyati jamoatchilik asosida tashkil
etiladi.
Mazkur Namunaviy nizom talablari barcha maktabgacha ta’lim muassasalariga
nisbatan tatbiq etiladi.
Pedagogik kengash o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi
va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga, ushbu Nizomga,
boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasasining
ustaviga amal qiladi.
Pedagogik kengashning maqsadi va asosiy vazifalari
Pedagogik kengashning maqsadi maktabgacha ta’lim muassasasida davlatning
ta’lim siyosatini amalga oshirish, maktabgacha ta’lim muassasasining maqsadi va
vazifalaridan kelib chiqqan holda ta’lim-tarbiya jarayonini rivojlantirish, uni
takomillashtirishda pedagogik jamoaning faoliyat yo‘nalishini belgilash, ta’limdagi
yutuqlarni va ilg‘or pedagogik tajribalarni amaliyotga joriy etishda pedagogik
jamoani birlashtirish, demokratiya, oshkoralik, o‘zini o‘zi boshqarish tamoyillari
asosida maktabgacha ta’lim muassasasi boshqaruvini amalga oshirishdan iborat.
Pedagogik kengashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
34
maktabgacha ta’lim muassasasi pedagogik jamoasining faoliyatini
tarbiyalanuvchilarning egallashi lozim bo‘lgan davlat talablarini ta’minlashga,
bolalarga ta’lim-tarbiya berish sifatini oshirishga yo‘naltirish;
mashg‘ulotlar dasturlarini muhokama qilish va tasdiqlash;
maktabgacha ta’lim muassasasining vasiylik kengashi hamda pedagog
xodimlarining yo‘nalishlar bo‘yicha axborotlari va hisobotlarini eshitish,
maktabgacha ta’lim muassasasining sanitariya-gigienik holati, yong‘inga qarshi
amalga oshiriladigan ishlar, mehnatni muhofaza qilish, bolalarning sog‘lig‘i va
hayotiga oid hamda boshqa masalalarni muhokama qilish va yakuniy xulosa berish;
bolalarga ta’lim berishda o‘qitishning ilg‘or pedagogik va axborotkommunikatsion texnologiyalaridan foydalanishni tatbiq etish choralarini ko‘rish;
bolalarni yuksak ma’naviy-axloqiy, umuminsoniy va milliy ruhda, o‘z
Vatani, xalqini ardoqlovchi, tinchlik va barqarorlikka qaratilgan milliy qadriyatlar
asosida tarbiyalash yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish va joriy etish;
maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish va
ta’lim samaradorligini oshirish bo‘yicha maqbul shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan
qarorlar qabul qilish;
fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari iltimosnomasiga va ota-onalar
qo‘mitasining xulosasiga asosan darsliklar to‘plami bilan bepul ta’minlanadigan
ijtimoiy yordamga muhtoj oilalardagi bolalar ro‘yxatini tasdiqlash;
ilg‘or tarbiyachilarning ish tajribalarini o‘rganish, ommalashtirish, ularni
davlat mukofotlariga tavsiya etish, yosh tarbiyachilarga metodik yordam ko‘rsatish
ishlarini tashkil etish;
o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishda va ta’lim samaradorligini oshirishda
maqbul shart-sharoitlar yaratishga oid pedagogik jamoaning ma’lum yo‘nalishlardagi
faoliyatini tahlil qilish va yakuniy xulosa chiqarish;
maktabgacha ta’lim muassasasi jamoasi uchun o‘z vakolati doirasida
me’yoriy talablarni ishlab chiqish, tasdiqlash va bajarilishini nazorat qilish;
bolalarni O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining tegishli
muassasasiga o‘tkazish haqida qaror qabul qilish (imkoniyati cheklangan bolalar
uchun ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta’lim muassasalarida).
Pedagogik kengashga qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vazifalar ham
yuklatilishi mumkin.
35
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Режалаштириш деганда нима тушунилади?
2. Pedagogik kengashning maqsadi va asosiy vazifalari nimalardan iborat?
3. Pedagogik kengash kim tomonidan boshqariladi?
4. Pedagogik kengashda jamoaning ma’lum yo’nalishlardagi faoliyatini tahlil
qilish va yakuniy xulosa chiqarish kim tomonidan amalga oshiriladi?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
36
8-Mavzu: Pedagogik kengashni tashkil etish va boshqarishda uslubchi va
mudira hamkorligi . maktabgacha ta’lim tizimili va vaziyatli boshqaruv
tamoyillari.
Reja
1.Pedagogik kengashning tarkibi va uning faoliyatini tashkil qilish.
2.Pedagogik kengashning huquq va majburiyatlari.
3.Pedagogik kengash hujjatlari.
Tayanch tushunchalar: pedagogik kengash, mudira, metodist, tarbiyachilar,
pedagogik kengash to’g’risida namunaviy nizom.
Pedagogik kengashning tarkibi va uning faoliyatini tashkil qilish
Pedagogik kengash tarkibi maktabgacha ta’lim muassasasi mudirasi, metodisti
va pedagog xodimlardan iborat bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim muassasasining har bir
pedagog xodimi ishga qabul qilingan paytdan boshlab pedagogik kengashning a’zosi
hisoblanadi.
Pedagogik kengashda muhokama qilinadigan masalalarning mazmunidan kelib
chiqib, yig‘ilishga tegishli maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini metodik
ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo‘limi, muassasa ota-onalar qo‘mitasi,
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organi, mahalliy davlat hokimiyati, huquqni
muhofaza qiluvchi organlar va boshqa tashkilotlar vakillari taklif qilinishi mumkin.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudirasi pedagogik kengash raisi hisoblanadi.
Pedagogik kengash kotibi pedagog xodimlar orasidan tayinlanadi.
Pedagogik kengash raisi o‘z vazifasini bajara olmaydigan (kasal bo‘lgan, xizmat
safariga ketgan va hokazo) holatlarda uning vazifalari metodist tomonidan amalga
oshiriladi.
Pedagogik kengashning faoliyati tegishli maktabgacha ta’lim muassasalari
faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo‘limi (bo‘ysunuviga
ko‘ra yuqori turuvchi tashkilot) tomonidan nazorat qilinadi.
Pedagogik kengash faoliyati yillik ish reja asosida tashkil etiladi. Ish reja
pedagogik kengash yig‘ilishida ko‘rib chiqilib, ma’qullanganidan so‘ng maktabgacha
ta’lim muassasasi mudirasi tomonidan tasdiqlanadi.
Pedagogik kengash yig‘ilishida maktabgacha ta’lim muassasasining faoliyatiga
oid eng muhim va dolzarb masalalar muhokama qilinadi.
Pedagogik kengash yig‘ilishi har chorakda kamida bir marta o‘tkaziladi.
Zaruratga ko‘ra, navbatdan tashqari yig‘ilishlar o‘tkazilishi mumkin.
Pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomasi kengash kotibi tomonidan yuritiladi.
Bayonnoma pedagogik kengash raisi va kotibi tomonidan imzolanadi.
37
Bayonnomalarning raqami, sanasi va yig‘ilishda ko‘rilgan masalalar to‘g‘risidagi
ma’lumotlar pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalarini qayd etish daftariga yozib
boriladi. Pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalarini qayd etish daftari
raqamlanadi, ip o‘tkazib tikiladi hamda tegishli maktabgacha ta’lim muassasalari
faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo‘limi (bo‘ysunuviga
ko‘ra yuqori turuvchi tashkilot) mas’ul xodimi tomonidan imzolanib muhrlanadi.
Bayonnomaning kirish qismida pedagogik kengash yig‘ilishi o‘tkazilgan sana,
bayonnoma tartib raqami, ishtirok etganlar va ularning soni yoziladi.
Pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalarini qayd etish daftarida kun tartibiga
kiritilgan masala muhokamasi, pedagogik kengash a’zolari tomonidan kiritilgan taklif
va mulohazalar hamda kun tartibidagi har bir masala yuzasidan qabul qilingan
qarorlar qayd etib boriladi.
Pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalarini raqamlash har o‘quv yili boshida
(avgust oyida) yangidan boshlanadi.
Pedagogik kengashning yig‘ilishlari, agar ularda barcha kengash a’zolari
umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi, navbatdan tashqari yig‘ilishda esa
uchdan bir qismi ishtirok etayotgan bo‘lsa, vakolatli hisoblanadi.
Pedagogik kengash qarorlarini qabul qilish ochiq ovoz berish orqali amalga
oshiriladi.
Pedagogik kengash qarori uning yig‘ilishida ishtirok etgan a’zolari umumiy
sonining oddiy ko‘pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Ovozlar teng bo‘lib qolgan
taqdirda pedagogik kengash raisi hal qiluvchi ovozga ega bo‘ladi.
Pedagogik kengash yig‘ilishini o‘tkazish vaqti, joyi va kun tartibi bir hafta oldin
e’lon qilinadi.
Pedagogik kengash yig‘ilishida muhokama qilinadigan masalalar bo‘yicha
materiallar doimiy yoki vaqtincha tashkil etilgan guruhlar yoxud tegishli pedagog
xodimlar tomonidan tayyorlanadi.
Pedagogik kengashning huquq va majburiyatlari
Pedagogik kengash quyidagi huquqlarga ega:
maktabgacha
ta’lim
muassasasining
o‘quv-tarbiya
jarayonini
takomillashtirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash bo‘yicha qarorlar qabul
qilish;
yil yakunida bolalarni keyingi guruhga ko‘chirish yoki qoldirish masalalarini
hal etish;
38
ma’naviy-ma’rifiy, ilmiy-metodik va tajriba-sinov ishlarida faol ishtirok
etgan pedagog xodimlarni moddiy rag‘batlantirish yuzasidan muassasa huzuridagi
maxsus komissiyaga taklif kiritish;
pedagog xodimning malaka toifasini oshirish bo‘yicha tavsiya berish;
tanlovlar va turli musobaqalarda qatnashish uchun tarbiyachilar nomzodini
tavsiya etish;
maktabgacha ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish
bo‘yicha choralar ko‘rish;
maktabgacha ta’lim muassasasining istiqbol rejasini belgilash.
Pedagogik kengash qonun hujjatlariga hamda o‘z vazifalariga muvofiq boshqa
huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Pedagogik kengash quyidagilarga majbur:
maktabgacha ta’lim muassasasi ish rejasi bajarilishini ta’minlash;
pedagog xodimlar va tarbiyalanuvchilarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini himoya qilish;
maktabgacha ta’lim muassasasining faoliyatiga oid eng muhim va dolzarb
masalalarni muhokama qilish;
ta’lim-tarbiya sifatini yanada yaxshilash bo‘yicha berilgan har qanday taklifni
qabul qilish va ko‘rib chiqish;
ta’lim-tarbiyaga oid munozarali masalalarni muhokama qilish va yakuniy
qaror qabul qilish;
zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha
pedagogik izlanishlarni va ijodiy tashabbuskorliklarni qo‘llab-quvvatlash;
ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil qilishning turli shakl va uslublarini
muhokama qilish va amaliyotga tatbiq etish;
pedagog xodimlarga maktabgacha ta’limga oid normativ-huquqiy va metodik
hujjatlarning etkazilishi va tushuntirish ishlarining olib borilishini nazorat qilish.
Pedagogik kengash qonun hujjatlariga hamda o‘z vazifalariga muvofiq boshqa
majburiyatlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Pedagogik kengash hujjatlari
Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash faoliyatiga oid quyidagi
hujjatlar bo‘lishi lozim:
maktabgacha ta’lim ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va
tashkil etish tuman (shahar) bo‘limining (bo‘ysunuviga ko‘ra yuqori turuvchi
tashkilotning) buyrug‘i bilan tasdiqlangan maktabgacha ta’lim muassasasining
pedagogik kengashi to‘g‘risidagi nizom;
pedagogik kengashning tasdiqlangan ish rejasi;
39
pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalarini qayd etish daftari;
pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalari;
pedagogik kengash yig‘ilishida muhokama qilingan masalalar yuzasidan
tahliliy materiallar.
Pedagogik kengash hujjatlarining saqlanishiga pedagogik kengash raisi va kotibi
javobgar hisoblanadi.
Pedagogik kengash yig‘ilishi bayonnomalarini qayd etish daftari doimiy,
tayyorlangan tahliliy materiallar va hujjatlar esa uch yil mobaynida saqlanadi hamda
tegishli arxivga topshiriladi.
Pedagogik kengash qarorlarini bajarish umumta’lim muassasasining har bir
xodimi uchun majburiy bo‘lib, qarorlar ijrosining umumiy nazorati pedagogik
kengash raisi tomonidan amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Mashg’ulotlar dasturlarini muhokama qilish va tasdiqlash pedagogik
kengashning vazifasimi yoki huquqimi?
2.Pedagogik kengashni kim nazorat qiladi?
3.Pedagogik kengash faoliyati nima asosida tashkil etiladi?
4.Pedagogik kengashga kim raislik qiladi? Kengash raisi o’z vazifalarini
bajara olmay qolsa, kim uning vazifalarini bajarib turadi?
5.Pedagogik kengashga kimlar a’zo bo’ladi?
6.Pedagogik kengash kotibi vazifasini kim bajaradi?
7.Pedagogik kengash bayonnomasining kirish qismida nimalar yozilgan
bo’lishi kerak?
8.Pedagogik kengash yig’ilishlari vakolatli hisoblanishi uchun kengash
a’zolarining necha qismi qatnashishi kerak, navbatdan tashqari yig’ilishda-chi?
9.Pedagogik kengashda qaror qabul qilish qanday amalga oshiriladi?
10.Pedagogik kengash hujjatlariga kimlar javobgar?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
40
9-Mavzu: Metodik boshqaruv – asosiy boshqaruv funksiyalari, boshqaruv
qarorlari va rejalashtirish
Reja
1. Maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish va boshqarish.
2. Maktabgacha ta‘limni rejalashtirish va moliyaviy ta‘minlash.
3.Shahar va tuman ta’lim muassasalarini boshqarish va metodik ta’minlash
bo‘limlarining vazifalari.
4. Maktabgacha ta’lim bo`limlarining tashkilotchilik ishlari.
Tayanch tushunchalar: maktabgacha ta’limni rejalashtirish, moliyaviy
ta’minlash, asosiy prinsiplar, xalq bo`limi, Shahar va tuman ta’lim muassasalari
Hozirda bolalarni maktabgacha ta‘limga jalb etish 20% ni tashkil etmoqda.
Ta‘lim to‘g‘risidagi Qonunning II moddasi maktabgacha ta‘limga bag‘ishlangan.
«Maktabgacha ta‘lim» bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga
tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu ta‘lim olti-etti yoshgacha
oilada, bolalar bog‘chasida va mulk shaklidan qatiy nazar boshqa ta‘lim olib boriladi»
deyiladi. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturining maqsadi ham komil inson tarbiyasiga
qaratilgan. Maktabgacha tarbiya Kantseptsiyasida: maktabgacha tarbiyaning tarkibiy
va mazmunini qayta ko‘rishgancha fikrlaydigan o‘zbek xalqining milliy an‘analari,
qadriyatlari, xalq ijodiyotining o‘ziga xosligi, tilda o‘z aksini topuvchi tafakkur
xususiyatlari xalq pedagogikasining ulkan tajribasi oiladagi o‘zaro munosabat, milliy
o‘z-o‘zini anglash, boshqa xalq madaniyatidagi ijobiy xususiyatlarini uyg‘unlashtirish
masalalari, maktabgacha va oila ta‘limida hal etiladi.Sog‘lom avlod uchun dasturi
1993 yilda qabul qilindi. Maqsadi: bolalarni ilk yoshdan har tomonlama jismonan,
ruhan, ma‘naviy tarbiyalashdan iborat.
Respublika xalq xo‘jaligi rejasi asosida maktabgacha ta‘lim muassasalarini
loyihalashtirish, rejalashtirish belgilanadi. Makgabgacha ta‘lim muassasasi mustaqil
ravishda iqtisodiy va sotsial rivojlanish rejasini ishlab chiqadi. Xalq xo‘jaligi rejasiga
asoslanib, Xalq ta‘limini ilmiy nuqtai nazardan davlatimiz tomonidan ko‘rsatib
berilgan qonun, qaror, direktiv yo‘l-yo‘riqlari asosida rejalashtirishdir .Joylarning
tashabbuslari bilan idora, jamoa tashkilotlari. Maktabgacha muassasa yerdan, suvdan
foydalanish, tabiatni muhofaza qilish, qurilish, aholiga ijtimoiy sohasini rivojlantirish,
mehnat resurslaridan foydalanish, xodimlar soni va maktabgacha ta‘lim muassasasi
huquqi doirasidan tashqariga chiqadigan boshqa sohalari bo‘yicha o‘z rejasini xalq
deputatlari soveti bilan muvofiqlashtiradi.
Rejalashtirish Istiqbol va joriy turlardan iborat. Istiqbol rejada 10 yoki 5 yillarga
mo‘ljallanadi. Bu xalq ta‘limi moliyaviy ekonomiya bo‘limlarda va uzoq muddatga
41
mo‘ljallangan rejalarda aks etadi.Joriy rejalashtirish. Bu har yili amalga oshiriladigan
moliyaviy xo‘jalik ishlaridir. Maktabgacha ta‘lim muassasalari va yuqori
bo‘limlarning munosabati, reja, boshqarish, Davlat korxonasi birlashmasi
to‘g‘risidagi Xalq ta‘limida xo‘jalik mexanizmining asosiy qoidalari doirasidagi
qonunning ayrim qoidalariga rioya qilish asosida ish yuritadi. Maktabgacha ta‘lim
muassasalari vazirliklar, idoralar, xalq deputatlari sovetlari ko‘rsatmasiga binoan
ularga buysungan korxonalar muassasalar, xalq deputatlari tomonidan xalq xo‘jaligi
rejasida belgilab berilgan bolalar kontingenti doirasida tuziladi.Ta‘limni va kadrlar
tayyorlashni moliyalashtirish tizimi takomillashtiriladi, uning ko‘p variantli
(byudjetdan ajratilgan va byudjetdan tashqari manbalardan) tizimi joriy etiladi, ta‘lim
muassasalarining o‘zini o‘zi pul bilan ta‘minlashi rivojlantiriladi, xususiy hamda chet
el investitsiyalarini ta‘lim sohasiga jalb etish rag‘batlantiriladi.
Smetada maktabgacha ta‘lim muassasasining barcha harakatlari va bu harajatlari,
manbalar, byudjet ajratmalari va ota-onalar mablag‘lari ko‘rsatiladi.Yozgi
sog‘lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish uchun alohida smeta tuziladi. Smetaning 6
bo‘limi va har bir moddasi haqida tushuncha berish. Ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini
aniqlashda muassasadagi guruhlar, bolalar soni, muassasada bolaning bo‘lish vaqti,
necha soat ishlashiga, ishni turiga ham alohida etibor beriladi. Smeta harajatlarini
rejalashtirish bo‘yicha 1-modda «Ish haqi», 2-modda «Ish haqqiga nisbatan
ajratmalar», 3-modda «Idora va xo‘jalik harajatlari», 4-modda «Komandirovka va
xizmat harajatlari», 5-modda «O‘quv o‘rganuv, kutubxona va o‘yinchoqlar sotib
olish», 8-modda «Ovqatlantirish harajatlari», 12-modda «Asbob-uskuna va invertarlar
sotib olish», 16-modda «Bino va inshootlarning kapital remonti», 18-modda «Boshqa
harajatlar»i kiradi. Smetada maktabgacha ta‘lim muassasasining barcha harajatlari va
bu harajatlar qorejaadigan manbalar: byudjet ajratmalari va ota-onalar mablag‘lari
ko‘rsatiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi maktabgacha yoshdagi bolalarni ijtimoiy
tarbiya qiladigan Davlat korxonasi ekanligi.Maktabgacha ta‘lim mussasasi o‘z
faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, «Maktabgacha
ta‘lim muassasasi to‘g‘risida»gi Nizomga hamda o‘z Ustaviga amal
qiladi.Maktabgacha ta‘lim mussasasi oila va jamiyatning bolalarga g‘amxo‘rlik qilish,
milliy va mintaqa xususiyatlarini hisobga olgan xolda har tomonlama barkamol qilib
tarbiyalash va rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojni qondirish maqsadida tashkil etiladi.
Maktabgacha ta‘lim mussasasi mustaqil ravishda, o‘z tashabbusi bilan o‘z
faoliyatiga taalluqli, agar ular qonunchilikka va pedagogik printsiplarga muyllik
42
qilmasa har qanday qaror qabul qilishga haqlidir Maktabgacha ta‘lim mussasasi
ta‘lim-tarbiyaviy ishlar sifati bolalar va ota-onalar huquqiga jamiyat va Davlat
manfaatlariga rioya qilish uchun ma‘suldir. bog‘liq masalalarni birga hal qiladi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish va boshqarishni izohlang.
2. Maktabgacha ta‘limni rejalashtirish va moliyaviy ta‘minlash qanday amalga
oshiriladi?
3. Shahar va tuman ta’lim muassasalarini boshqarish va metodik ta’minlash
bo‘limlarining vazifalarini tushuntiring.
4. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik jarayonni rejalashtirishning
o’ziga xosliklarini bayon eting.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
43
10- 11- Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish – iqtisodiyotimizning
asosi
Reja
1. Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish iqtisodiyotimizning asosi ekanligi.
2. Rejalashtirishning asosiy bosqichlari va turlari.
3. Smeta – Davlat moliyaviy hujjati sifatida.
4. Maktabgacha ta’limni tashkil qilish va boshqarish printsiplari.
Tayanch tushunchalar: xalq xo’jaligi,
smeta, rejalashtirish,
iqtisodiyot,moliyalashtirish, byujet tashkiloti.
Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish iqtisodiyotimizning asosi ekanligi
Respublika xalq xo’jaligi rejasi asosida maktabgacha ta’lim muassasalarini
loyihalashtirish, rejalashtirish belgilanadi. Makgabgacha ta’lim muassasasi mustaqil
ravishda iqtisodiy va sotsial rivojlanish rejasini ishlab chiqadi. Maktabgacha ta’lim
muassasasi yo’nalishi bo’yicha faoliyat natijalariga ehtiyojni aks ettiruvchi va
bolalarning o’rtacha yillik sonini aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qilidigan nazorat
raqamlari, ko’rsatkichlari, byudjet va tarmoq moliya normativlari orqali muassasani
tutib turish va rivojlantirishga ajratilgan byudjet va tarmoq mablag’lari maktabgacha
ta’lim muassasalari byudjet hisobiga yoki shu bilan ta’minlashning tarmoq manbalari
hisobiga tushirilishining davlat buyurtmasi:
pul bilan ta’minlashning byudjetga tarmoq normativi;
ish haqi jamg’armasi normativi daromadlarini taqsimlashning
birinchi usulidir;
ishlab chiqarish va sotsial rivojlanish jamg’armasi normativi;
valyuta ajratmalari jamg’armasi normativi, maktabgacha ta’lim
muassasasi reja, moliya, mehnat intizomiga va pedagogik mehnat intizomiga qat’iy
rioya qilishga majburdir.
Rejalashtirish. Respublika Xalq ta’limi Vazirligi O’zbekiston Respublikasi Iqtisod
instituti, Moliya, vazirligi, Sog’liqni saqlash Vazirligi, Davlat standartlari tomonidan
ishlab chiqiladi.
Ilmiylik printsipida Xalq xo’jaligi rejasiga asoslanib, Xalq ta’limini ilmiy nuqtai
nazardan davlatimiz tomonidan ko’rsatib berilgan qonun, qaror, direktiv yo’lyo’riqlari asosida rejalashtirishdir.
Joylarning tashabbuslari bilan idora, jamoa tashkilotlari.
Maktabgacha muassasa erdan, suvdan foydalanish, tabiatni muhofaza qilish, qurilish,
aholiga ijtimoiy sohasini rivojlantirish, mehnat resurslaridan foydalanish, xodimlar
soni va maktabgacha ta’lim muassasasi huquqi doirasidan tashqariga chiqadigan
boshqa sohalari bo’yicha o’z rejasini xalq deputatlari soveti bilan muvofiqlashtiradi.
Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi byudjet yoki tarmoq moliya printsipi asosida
faoliyat ko’rsatadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari pul bilan ta’minlashning hisob birligi sifatidan
o’rtacha yillik hisobda bir bola olinadi. Byudjet yoki tarmoq moliya normativlari
44
vazirlik va idoralar tomonidan o’z tasarufidagi muassasalar uchun xalq ta’limi
vazirligi, moliya vazirligi, Iqtisod instituti ishlab chiqqan metodik tavsiyalarga
muvofiq ishlab chiqiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi qo’shimcha pul mablag’lari quyidagilardan
shakllanadi.
1.
Bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat uchun moddiy harakterdagi tizimlar.
2.
Davlat, jamoat korxonalari va axoli buyurtmasi bo’yicha tuzilgan
shartnomalar.
3.
Bo’sh to’rgan yordamchi xonalar, inshootlar, uskunalarni ijaraga berishdan
tushgan mablag’lar.
4.
Ixtiyoriy badallardan, davlat, jamoa korxonalari va tashkilotlaridan,
shuningdek, ayrim fuqarolardan tushgan moddiy qiymatlar.
5.
Boshqa tizimlar.
Quyidagi jamg’armalar shakllanadi:
a) ish haqi jamg’armasi va sotsial rivojlanish;
b) ishlab chiqarish;
v) valyuta jamg’armasi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasida Xalq
ta’limi vazirligi, Qoraqalpog’iston xalq ta’limi vazirligi tomonidan o’tkazilayotgan
yagona siyosiy printsiplarga amal qiladi. Bu byudjet, banklar, ta’minotchilar va
boshqa kontraktlar, shuningdek, tasarrufida to’rgan xalq ta’limi bo’limlari,
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar oldidagi o’z majburiyatlarini vaqtida bajarilishi
uchun ma’suldir.
Rejalashtirishning asosiy boskichlari va turlari.
Rejalashtirish Istiqbol va joriy turlardan iborat.
Istiqbol rejada 10 yoki 5 yillarga mo’ljallanadi. Bu xalq ta’limi moliyaviy ekonomiya
bo’limlarda va uzoq muddatga mo’ljallangan rejalarda aks etadi.
Joriy rejalashtirish. Bu har yili amalga oshiriladigan moliyaviy xo’jalik
ishlaridir. Maktabgacha ta’lim muassasalari va yuqori bo’limlarning munosabati, reja,
boshqarish, Davlat korxonasi birlashmasi to’g’risidagi Xalq ta’limida xo’jalik
mexanizmining asosiy qoidalari doirasidagi qonunning ayrim qoidalariga rioya qilish
asosida ish yuritadi. Yuqori bo’lim muassassi qonunchiligida belgilangai huquqlari
doirasidagina ko’rsatma berilishi mumkin. Yuqori bo’limning muassasa faoliyatini
qonunchilikka rioya qilinishi, sotsiologik mulkining bajarilishini nazorat qiladi.
Muassasasining ishlab chiqarish va moliyaviy xo’jalik faoliyatini nazorat qilib va
bajariladigan huquqqa ega bo’lgan boshqa tashkilotlar tomonidan manfaatdor
tashkilotlarni jalb qilgan hamda 1 yilda bir marotaba kompleks ravishda amalga
oshiriladi. Maktabgacha talim muassasalarining harakat smetalari muassasani
saqlashga mo’ljallangan mablag’ining hajmi qaysi maqsadga sarflanishi va kvartallar
bo’yicha taqsimlanishi belgilab beradigan asosiy hujjat hisoblanadi. Ana shu smetaga
asoslanib byudjetga bolalar muassasasining moliyaviy ehtiyoji uchun pul ajratish
ko’zda tutiladi va mablag’ ajratiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari vazirliklar, idoralar, xalq deputatlari sovetlari
45
ko’rsatmasiga binoan ularga buysungan korxonalar muassasalar, xalq deputatlari
tomonidan xalq xo’jaligi rejasida belgilab berilgan bolalar kontingenti doirasida
tuziladi.
Ta’limni va kadrlar tayyorlashni moliyalashtirish tizimi takomillashtiriladi,
uning ko’p variantli (byudjetdan ajratilgan va byudjetdan tashqari manbalardan)
tizimi joriy etiladi, ta’lim muassasalarining o’zini o’zi pul bilan ta’minlashi
rivojlantiriladi, xususiy hamda chet el investitsiyalarini ta’lim sohasiga jalb etish
rag’batlantiriladi.
Respublika fuqarolari uchun keyinchalik ularni to’lashning moslashuvchan
tizimiga asoslangan ta’lim kreditlari berish mexanizmi shakllantiriladi. Uzluksiz
ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlashda donorlik
va homiylarning mavqei kuchayib boradi.
Pullik ta’lim xizmatlari ko’rsatish, tadbirkorlik, maslahat, ekspert, noshirlik, ishlab
chiqarish, ilmiy hamda ustavda belgilab qo’yilgan vazifalargamuvofiq boshqa
tarzdagi faoliyat hisobidan ta’lim muassasalarining daromadlari ko’payishi
ta’minlanadi.
Smeta – Davlat moliyaviy hujjati sifatida.
Smetada maktabgacha ta’lim muassasasining barcha harakatlari va bu
harajatlari, manbalar, byudjet ajratmalari va ota-onalar mablag’lari ko’rsatiladi.
Yozgi sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish uchun alohida smeta tuziladi.
Smetaning 6 bo’limi va har bir moddasi haqida tushuncha berish. Ishlab chiqarish
ko’rsatkichlarini aniqlashda muassasadagi guruhlar, bolalar soni, muassasada
bolaning bo’lish vaqti, necha soat ishlashiga, ishni turiga ham alohida etibor beriladi.
Smeta harajatlarini rejalashtirish bo’yicha 1-modda «Ish haqi», 2-modda «Ish haqqiga
nisbatan ajratmalar», 3-modda «Idora va xo’jalik harajatlari», 4-modda
«Komandirovka va xizmat harajatlari», 5-modda «O’quv o’rganuv, kutubxona va
o’yinchoqlar sotib olish», 8-modda «Ovqatlantirish harajatlari», 12-modda «Asbobuskuna va invertarlar sotib olish», 16-modda «Bino va inshootlarning kapital
remonti», 18-modda «Boshqa harajatlar»i kiradi.
8-modda bo’yicha taomnoma tuzish.
Bu moddada bolalarni ovqatlantirishga mo’ljallangan mablag’lar kiritiladi. Bu
mablag’larning miqdori bitta bolaga kunlik ovqatlanish uchun belgilangan pul
normasi va yil davomida ovqatlantiriladigan tushumlar soniga qarab belgilanadi.
Bunda bolalar bog’chalarining turi, ishlash soati albatta hisobga olinadi.
Ovqatlantirish meyori sog’liqni saqlash, moliya va xalq xo’jaligi vazirligi tomonidan
belgilab beriladi. Ovqatlanishga ajratiladigai mablag’ mikdorini aniqlash uchun bir
bolaga kuniga sarflanadigan ovqat qiymatini turli uzunlikdagi maktabgacha ta’lim va
yasli guruhlari bo’yicha jami bola kuniga ko’paytirish kerak. Maktabgacha ta’lim
muassasasining smetasiga bog’cha xodimlarining ovqatlanishi uchun mablag’ ajratish
ko’zda tutiladi. Bu xalq ta’limi bo’limlari, moliya bo’limlari tomonidan alohida
ro’yxat bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda xodimlar haq to’lash hisobiga bolalar
muassasalarida ovqatlanishlari mumkin. Smeta amal qiladigan yil va muassasa qaysi
byudjet, mablag’ bilan ta’minlanishi yozib qo’yiladi.
46
Smetada maktabgacha ta’lim muassasasining barcha harajatlari va bu harajatlar
qorejaadigan manbalar: byudjet ajratmalari va ota-onalar mablag’lari ko’rsatiladi.
Yozgi sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish sarflari maktabgacha ta’lim
muassasalarining harajat smetasiga kiritilmaydi. Bunday tadbirlar o’tkaziladigan
xollarda ularni amalga oshirish bilan bog’liq qo’shimcha harajatlar uchun alohida
smeta tuziladi. Shuningdek, bolalar bog’chalarida ota-onalar mablag’i hisobi bo’yicha
ham alohida smeta tuziladi.
Smeta byudjetidagi klassifikatsiyalangan harajat moddalari Moliya vazirligi
tomonidan tasdiqlangan bo’yicha tuziladi. Smetada muassasa kelasi yilga hisoblab
chiqqan jami hamda alohida moddalar bo’yicha harajatlar summasi joriy yilga
tasdiqlangan harajatlar summasi bilan va smeta qachon tuzilayotganiga qarab o’tgan
davrdagi haqiqiy harajatlar mikdori bilan kiritilgan o’zgartishlar hisobga olingan
xolda taqqoslab keltiriladi.
Ko’rsatilgan ma’lumotlarni taqqoslashda smetani ijro etish jarayonida yuz
bergan chetlanishlarni aniqlash, bu chetlanishlarning sababini topish, shu asosda
kelasi yilgi harajatlar mikdorini to’g’ri belgilash kerak.
Maktabgacha bolalar muassasalari smeta tuzish vaqtida yana kelasi yilgi
muassasaning ish ko’rsatkichlari (guruh va bolalar sonining ortishi, bolalarning
muassasada bo’lish vaqti va hokazolar) bo’yicha o’zi bo’ysungan yuqori tashkilotning
ko’rsatmalariga amal qiladi. Smetada kiritilgan harajatlar smeta blankasiga keltirilgan
hisob-kitoblar bilan asoslangan bo’lishi shart.
Smetaga hisob-kitoblar bilan birga maktabgacha ta’lim muassasasi egallagab to’rgan
bino xaqida umumiy ma’lumotlar (uning kubaturasi, maydoni, isitish sistemasi,
vodoprovod, kanalizatsiya mavjudligi) va muassasaning va ko’lamiga oid
ko’rsatkichlar (guruh, bolalar soni va hokazolar) ham keltiriladi. Smetaga
maktabgacha ta’lim muassasasining pedagog, meditsina va boshqa xodimlari
tarifikatsiya ro’yxati albatta ilova qilinishi shart. Mazkur ro’yxat ikki nusxada
tuziladi.
Smeta loyihasi tegishli ilovalar bilan maktabgacha ta’lim muassasalari tomonidan
belgilangan muddatda yuqori tashkilotlarga ikki nusxada, zarur bo’lgan xollarda esa
uch nusxada tuziladi.
Yuqori tashkilot maktabgacha ta’lim muassasasining smetasini qabul qilib olgach,
eng avvalo, smetaning to’g’ri tuzilganligini aniqlaydi. Smetada barcha grafalar
to’lg’azilgan, alohida moddalar bo’yicha harajat summalari tegishli hisob-kitoblar
bilan bog’langan, binoning kubaturasi va maydoni to’g’ri ko’rsatilgan, shuningdek,
unga xodimlarning tarifikatsiya ro’yxati ilova qilingan bo’lishi kerak.
Barcha hisob-kitoblarga qarab chiqilgandan so’ng har bir modda bo’yicha harajatlar
aniqlanadi va byudjet hisobidan qorejaadigan harajatlar byudjetda aniq maqsadlar
uchun ajratilgan summaga teng holga keltirilgandan keyin maktabgacha ta’lim
muassasasining smeta blankasiga jami harajatlar (alohida modda bo’yicha va
hammasi), shuningdek, byudjet hamda ota-onalar mablag’i hisobiga qorejaadigan
harajatlar jami kvartallar bo’yicha tasdiqlangan taqimotga binoan taqimlab yozib
qo’yiladi. Smeta yuqori tashkilot tomonidan qabul qilingandan keyin maktabgacha
47
ta’lim muassasasi harajatlari va ota-onalardan tushadigan mablag’ni kvartallar
bo’yicha taqsimlab, hisob-kitob qilib qo’yadi.
Harajatlarni taqsimlashda ba’zi harajatlarning mafsumiy harakterda bo’lishi (yoqilg’i
tayyorlash, sabzavot jamg’arish, remont ishlari va hokazolar) hisobga olinishi shart.
Boridi-yu, bolalar sonini ko’paytirish ko’zda tutilgan bo’lsa, bu bilan bog’iq sarflar
(ish xaqi, bolalarni ovqatlantirish na hokazo) tegishli kvartallar harajatlar miqdorida
o’z ifodasini topishi kerak. Smetaning bir nusxasi muassasaga, ikkinchi nusxasi
yuqori tashkilotda qoladi, uchinchi nusxasi esa markazlashgan buxgalteriyaga,
qishloq sovetiga, moliya bo’limi va boshqalarga xavola qilinadi.
Smetaning tasdiqlanishi smeta blankasi yuz tomonidagi maxsus yozuvi bilan
rasmiylashtiriladi. Mazkur yozuvda harakatlarning jami summasi xodimlarning ish
haqi fondi, smeta tasdiqlangan kun ko’rsatiladi. So’ngra smetani tasdiqlagan yuqori
tashkilot boshlig’i imzo chekadi va uning imzosi idora muxri bilan mustahkamlanadi.
Smetani tasdiqlagan tashkilot unga o’zgartirish kirita oladi. Bu o’zgarishlar yuqori
tashkilotning muassasaga yuborgan maxsus yozishmasiga asosan rasmiylashtiriladi.
Ishlab-chiqarish ko’rsatkichlarini aniqlash. Maktabgacha ta’lim bolalar
muassasalarining harajatlar xajmi asosan undagi guruhlar va bolalar soniga, har bir
bolaning bolalar muassasasida qancha vaqt bo’lishiga bog’liqdir. Bunda bolalar soni
va ularning har biri bolalar muassasasida qancha vaqt bo’lishiga oid ko’satkichlar turli
muddatdagi (9-10 soat, 12-14 soat va 24 soat) maktabgacha ta’lim va yasli guruhlari
bo’yicha alohida to’lg’aziladi. Muassasada sanatoriya guruhlar mavjud bo’lsa,
ulardagi bolalar soni ham alohidagi ko’rsatiladi. Bu bo’limda guruhlar va bolalaring
yil boshidagi, yil oxiridagi hamda o’rtacha yillik soni ko’rsatiladi. Rejalashtrilayotgan
yil boshida maktabgacha ta’lim muassalarida smeta tuzilayottan vaqtda haqiqatda
mavjud guruhlar miqdori va bolalarning ro’yxatdagi soni beriladi. Bu yuqori tashkilot
yo’llanmasi bilan muassasaga qabul qilingan bolalarning hammasi tushuniladi. Agar
joriy yil smetasida bolalar muassasasini kengaytirish ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda
«Yil boshida» grafasida guruhlar miqdori na bolalar sonida joriy yil oxirigacha yuz
berishi ehtimol bo’lgan o’zgarishlar beriladi. O’zgarmasa «Yil oxirida» grafasiga ham
yil boshidagi ma’lumotning o’zi yoziladi. Rejalashtirilayotgan yil uchun bir bolaning
maktabgacha ta’lim bolalar muassasasida bo’lgan kunlar soni, odatda, davomat
tabelidagi ma’lumotlarga suyanib, shuningdek, o’tgan yillar rejai ijrosini analiz qilish
asosida bolalarning turlicha muddat bilan bog’chada qancha vaqt bo’lganligiga qarab
aniqlanadi.
Mavsumiy maktabgacha ta’lim muassasalarini saqlashga oid smetalarni tuzish.
Mavsumiy maktabgacha ta’lim muassasalarining smetalari muassasaning qancha
muddatga ochilishini hisobga olgan holda doimiy maktabgacha ta’lim muassasalari
smetalari kabi tartibda tuziladi. Mavsumiy muassasalarda ish haqi fondini hisob-kitob
qilgan vaqtda xodimlarning navbatdagi ta’tili uchun yoki foydalanilmagan ta’tillariga
kompensatsiya to’lash uchun mablag’ ko’zda tutilishi kerak. Buning uchun har bir oy
uchun tegishli ta’til kunlari soniga ko’paytiriladi.
Yozgi sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish uchun ketadigan harajatlar.
Yozgi sog’lomlashtrish tadbirlari vazirliklar va idoralari tomonidan ular uchun ittifoq
48
byudjetida sotsialmadoniy tadbirlarga ajratilgan mablag’ doirasida, ittifoqchi
respublikalarda esa respublika byudjeti doirasida amalga oshiriladi.
Korxonalar qoshidagi maktabgacha ta’lim muassasalarida yozgi
sog’lomlashtirish tadbirlari, shuningdek, rag’batlantirish fondi hisobiga ham
o’tkazilishi mumkin. Yozgi sog’lomlashtirish smetasi alohida tuziladi. Bunda
ovqatlantirish normalari oshiriladi, ish vaqti uzaytiriladi yoki boqqa ko’chiriladi, otaonalardan olinadigan haq ko’paytiriladi. Bu munosabat bilan hodimlarining ish haqi,
xo’jalik xizmatlari, bolalarni ovqatlantirish uchun qo’shimcha harajat ko’zda tutiladi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
Maktabgacha ta’limni rejalashtirishning asosiy bosqichlarini yoritib berish.
Rejalashtirish turlariqanday?
Xalq xo’jaligi rejalari loyihalarini tuzish taritibi qanday?
MT - tomonidan rejalashtirish asoslari nimalardan iborat?
Smeta nima?
Smeta harajatlarini tuzish taritibi qanday?
Mavsumiy va yozgi sog’lomlashtiruvchi smetalari qanday va kim tomonidan
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
tuziladi?
8. Metod va stil nima?
9. Boshqarish printsiplari nima va ularni yoritib bering.
10. Boshqarish usuli nima?
11. MTMda bu prinniplardan foydalanishning ahamiyati nimalardan iborat?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
49
12-Mavzu: Nazorat qilish, davlat nazorati – xalq ta’limi bo’limlari
tomonidan rahbarlikning eng muhim formasi. Nazorat qilishning vazifalari..
Reja
1. Nazorat qilish - Davlat nazorati, xalq ta’limi bo’limlari tomonidan
rahbarlikning eng muhim shakli ekanligi.
2. Nazorat qilishning maqsadi, vazifalari va unga qo’yiladigan talablar.
3. Nazorat qilishga tayyorgarlik va uning bosqichlari.
4. Nazorat qilishning usul va uslublari.
5. Maktabgacha ta’lim muassasalarini frontal - yalpi tekshirishning asosiy
yo’llari.
6. Tematik tekshirishning maqsad va vazifalari.
Tayanch tushunchalar: nazorat, davlat nazorati, tekshirish, yalpi
takshirish,tematik tekshirish, AKT tuzish. Patronaj – bolalar sog’lig’ini doimiy
ravishda kuzatib boruvchi hujjatdir. Aktual – dolzarb, muhim, istiqbol reja –
maktabgacha ta’limda ta’lim-tarbiya jarayonini 1 yoki 3 oyga mo’ljallangam ish
rejasi.Frontal – muassasa ishini har tomonlama butunlay yalpi tekshiruv.Tematik –
tarbiya yoki bo’limning ma’lum bir qismini tekshirish. Hisobot – kundalik yozuv.
Nazorat qilish - Davlat nazorati, xalq ta’limi bo’limlari tomonidan
rahbarlikning eng muhim shakli ekanligi
Nazorat qilish deganda - Davlat nazorati, xalq ta’limi bo’limlari tomonidan
rahbarlikning tekshirish shakllariga aytiladi.
Bu - Mustaqil Davlatimizning qaror, xukumat, ko’rsatma, yo’l-yo’riqlarini,
«Xalq ta’limi to’g’risidagi qonun» asoslarini bajarilishini, xalq ta’limi yoki
tashkilotlar tomonidan, maktabgacha ta’lim ahvolini tekshirish, shuningdek,
maktabgacha ta’lim bilan bog’liq bo’lgan ariza, imkoniyat, iltimoslarni tekshirishdir.
Bu - «Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom», «Maktabgacha ta’lim
kontseptsiyasi», «Maktabgacha ta’lim dasturi», «Uchinchi ming yillikning bolasi»
davlat dasturlarini bajarilishi ustidan nazoratdir.
Bu - har bir maktabgacha ta’lim muassasi ishidagi kamchiliklarni yo’qotish
choralarini ko’ruvchi, pedagogik ta’lim-tarbiya, pedagogik ish sifatini o’stirishda aniq
amaliy yordam ko’rsatuvchi tekshirish formasidir.
Nazorat qilish - nazorat qilishning metodologik asosini - O’zbekiston
Respublikasining Konstituttsiyasi, «Maktabgacha ta’lim Kontseptsiya»sida ko’rsatib
berilgan ilmiy jihatdan asoslangan g’oyalar egallaydi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat xokimiyatining tizimi - Xokimiyatning qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va uni nazorat qiluvchi printsiplariga asoslanadi. Davlat o’z
faoliyatini iison va jamiyat farovonligini ko’zlab, ijtimoy adolat va qonuniylik
printsiplari asosida amalga oshira borib, xalq ta’limi bo’limlarida nazorat ishlarini
amalga oshirishda asosiy negiz bo’lib xizmat qiladi. «Davlat jamiyatning madaniy,
ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g’amxo’rlik qiladi» deyiladi. O’zbekiston
50
Respublikasi Konstitutsiyasining 42 moddasida.
Nazorat qilishda - qonunlarning ustunligi shuni anglatadiki, bunda barcha joriy
konunlar va me’yoriy-huquqiy hujjatlar Konstitutsiya asosida va unga muvofiq
bo’lishi talab etiladi. Ulug’ bobokalonimiz Amir Temur aytganlaridek: «Qasrda
qonun hukmronlik qilsa, shu erda erkinlik bo’ladi». Xalq ta’limi bo’limlarida nazorat - amalga oshiradi.
Nazoratchi - bu ma’lum sohaga tegishli qonun-qoidalarning to’g’ri bajarilishini
nazorat qiluvchi shaxs.
Rahbar faoliyatini baholovchi bosh mezon – uning ishini tashkil qila bilish
kobiliyatidir. Rahbar ishini shunday tashkil qilsinki, odamlar «Ha, bu xalq farovonligi
yo’lida g’amho’rlik qiluvchi va uni hamma narsadan yuksak quyuvchi rahbar, deya
olsin».
Nazorat qilishda - boshqarishni obdon puxta o’ylangan tizimini ishlab chiqish,
o’tmishni ma’suliyat bilan tahlil etish - kelajak yo’lini talab borishini, o’tkir
muammolarni tortinchoqlik bilan emas, balki ro’yi-rost ochib tashlash kerakligi
uqtiriladi.
«Eskicha yondashish, eskicha fikr yuritish zamonini bizlar unutishimiz lozim».
«Bir haqiqatni hammamiz yaxshi anglab olishimiz zarur» - «Yakdillik, iymon va
insof, so’z va ish birligi insonparvarlik _ biz qurayotgan jamiyatimizning tamal
toshlaridan biridir» - deb uqtiradi davlatimiz rahbari, hurmatli Prezidentimiz
I.A.Karimov «O’zbekiston iqtisodiy siyosatining ustivor yo’nalishlari» asarida (1992
yil).
Bu vazifalarni to’g’ri, o’z vaqtida amalga oshirish maqsadida xalq ta’limi
bo’limlari tomonidan maktabgacha ta’lim muassasalarini nazorat qilishning ahamiyati
beqiyosdir.
Nazorat qilishning maqsadi, vazifalari va unga qo’yiladigan talablar.
Nazorat qilishning asosiy maqsadi - «Xalq ta’limi to’g’risida»gi qonun
asoslarida, maktabgacha ta’lim ishlarini takomillashtirish, ilmiy fan yutuqlariga
suyangan holda zamon talablari darajasidagi maktabgacha ta’lim tizimini tashkil
etishdir».
Nazorat qilishning asosiy vazifalari quyidagicha:
- Maktabgacha ta’lim muassasalarini boshqarishda eng yaxshi shakllarini
aniqlash va amaliyotga tatbiq etish;
- Maktabgacha ta’limni boshqarish darajasini o’stirish;
- Maktabgacha ta’lim dasturi talabalarini amalga oshirish asosida maktabgacha
ta’lim yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirishni davlat nazoratidan o’tkazish;
- Maktabgacha ta’lim muassasalari ishini maqsadga muvofiq tekshirish;
- Ularning ishidagi kamchiliklarni yo’qotish choralarini ishlab chiqish va ularga
amaliy yordam berish;
- Ishdagi ijobiy tomonlarni o’rganish, umumlashtirish, ommalashtirish,
rag’batlantirish;
- Rahbarning xodimlar bilan ishlash malakalarini o’stirishda nazorat ishlarini
tashkil etish;
51
- Maktabgacha ta’lim xodimlariga ta’lim-tarbiya ishini yanada rivojlantirishda
metodik yordam ko’rsatishdan iboratdir.
Xalq ta’limi Vazirligining Maktabgacha ta’lim boshqarmasi o’z qaramog’idagi
avtonom, viloyat va ularning joylaridagi bo’limlarini, pedagogik bilim yurtlarini,
maktabgacha ta’lim muassasalarini nazorat qilish huquqiga egadir.
Xalq ta’limi bo’limlari va maktabgacha ta’lim muassasalarini nazorat qilish ilmiylik,
hayot bilan bog’liq printsiplari asosida amalga oshiriladi. Aniqlangan kamchiliklarni
tuzatish bo’yicha amaliy yordam ko’rsatish hamda uning bajarilishini doimo tekshirib
turish bilan yakunlanadi.
Nazorat qilishning samaradorligiga erishishning muhim talabalaridan:
a) Tekshirishning rejali bo’lishi va sistemaliligi.
b) Ish axvolini analiz qilishning har tomonlama va ilmiy-pedagogik chuqurliligi.
v) Ishlarga baho berishning xolisligi va xulosalarning isbotlanganligi.
g) Tekshirishni o’z vaqtida boshlash va tugatish.
d) Takliflarning bajarilishini nazorat qilish.
e) Nazoratni yordam berish bilan qo’shib olib borish.
yo) Har qaysi masalaga alohida yondashish (farq qilmoq).
j) Talabchanlik bilan pedagogik taktni qo’shib olib borish.
Tekshiruvchi shaxs shuni unutmasligi kerakki, tekshiruvchi - nazoratchiman deb
mag’rurmasligi, tekshiruvchi - rahbar xodimlarga qo’pol, qattiqqo’l muomalada
bo’lib, uning shaxsiyatiga tegmasligi; tekshirish natijasida topilgan kamchiliklarni
hamkorlik printsipida hal etish; eng muhimi, mehnat kollektivlarida ish olib boradigan
xalq nazoratchilarining keng tarmog’iga tayanadigan bunday nazorat tizimi
jamiyatining salbiy Hodisalaridan musaffo qiladigan chinakam qudratli kuch
bo’lishini ta’minlaydi.
Nazorat qilishini tizimli o’tkazish uchun maktabgacha ta’lim muassasalari uchun
nazoratchi tomonidan 5 yilga mo’ljallangan istiqbol reja tuzilib, shahar yoki tuman
xalq ta’limi mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Bunda tekshirish muddati aniq
ko’rsatiladi.
Asosan, nazorat qilishda turli, maxsus ahamiyatga molik bo’lgan muassasalar (aqliy
jihatdan, jismoniy jihatdan zaif, kamchiligi bo’lgan, nutqida kamchiligi bo’lgan,
logopedik), sanatoriya tipidagi maktabgacha ta’lim muassasalarini tekshirilib, nazorat
qilish maqsadi shu turiga qarab belgilanadi.
Nazorat qilish muddati muassasadagi guruhlarning soniga va tekshirish turiga qarab
10 kundan oshmasligi kerak.
Shahar, tuman xalq ta’limi bo’limlarini nazorat qilish 5 yilda bir marta o’tkaziladi.
Nazorat qilish ishiga eng ilg’or tajribali, o’z ishini ustasi bo’lgan maktabgacha ta’lim
muassasasi xodimlaridan iborat bo’lgan guruhi tuzilib, bunda mudiralar, katta
tarbiyachilar, tarbiyachilar, meditsina tibbiyot hamshiralari, metodik kabinet
xodimlari, malaka oshirish instituta xodimlari, jamoatchi nazoratchilardan tashkil
topadi. Nazorat qilish guruhi tarkibini, uning rejasi, muddatini tegishli xalq ta’limi
bo’limlari tomonidan tasdiqdanadi.
Nazorat qilishga tayyorgarlik va uning bosqichlari
52
Nazorat qilishga nazoratchining tayyorgarligi
1) Maktabgacha ta’lim muassasalarini tekshirish oldidan tekshiriladigan
muassasalar xalq ta’limi bo’limlari tomonidan belgilanadi, buning uchun yuqori
boshqarma tomonidan «Ruxsatnoma» xati olinadi. Bizning institutimiz tomonidan eca
Toshkent shahar xalq ta’limi maktabgacha ta’lim boshqarmasiga ma’lumotnoma
yuboriladi. Bunda tekshiriladigan tuman, muassasalarning nomi, nomeri ko’rsatiladi.
Keyin tuman xalq ta’limi bo’limi mudiri nomiga «Ruxsatnoma» xati olinadi.
2) Tekshirish shahar, xokimiyat - shahar qo’mitalari tomonidan bo’lsa,
tekshirish uchun «eslatma-savollar» tuziladi, shu orqali muassasa ishi tekshiriladi.
3) Tekshirishi lozim bo’lgan muassasa haqida xalq ta’limi bo’limidan
ma’lumot olish; Bunda nazoratchiga muassasasa haqida dastlabki ma’lumotlar berilib,
MTMning xalq ta’limi miqyosida tutgan o’rni, uning butun faoliyatini aks ettiruvchi
hujjatlar bilan tanishiladi;
4) Tekshirish rejasi tuzilib, tekshirish muddati, kim tomonidan
tekshirilayotganligi ko’rsatiladi (Bu talaba-amaliyotchilar uchun).
Nazorat qilishga tayyorgarlik bu - davlatimizning «Maktabgacha ta’lim» bo’yicha
qaror, ko’rsatma, buyruq, instruktiv va direktiv hujjatlarini yana bir bor ko’zdan
kechirib chiqishni nazoratchidan talab qiladi. Bu - «Maktabgacha ta’lim» dasturining
hamma bo’limlarini yana bir bor chuqur o’rganishni talab qiladi. Shu o’rinda biz
yuqorida aytib o’tilgan «Direktiv» va «Normativ» hujjat nima ekanligini tushunib
olishimiz lozimdir.
Direktiv hujjat – bu farmon, farmoyish, yo’l-yo’riq, ko’rsatma, ya’ni yuqori bo’limlar
tomonidam quyi bo’limlarga yoki rahbarning o’z hodimlariga bergan ko’rsatma, yo’lyo’riqlariga aytiladi.
Me’yoriy hujjat esa - me’yorlar qoidasiga asoslangan hujjatdir.
Masalan: Bolalarning yoshi bo’yicha yosh guruhlariga to’g’ri taqsimlash, xodimlarni
shtat normasi bo’yicha ishga qabul qilish, smeta bo’yicha harajatlarni taqsimlash sarflash, bolalarning ovqatlantirish normalari, tarbiyachilarning oylik ish haqlari va
hokazolardan iborat.
Shuningdek, xalq xo’jalik rejalarida ko’zda tutilgan ijtimoiy maktabgacha ta’lim
rivojlantirish bo’yicha asosiy ko’rsatkichlarning bajarilishi, Xalq ta’limi bo’limlari
tomonidam maktabgacha ta’lim muassasalarini kadrlar bilan ta’minlash, qishloq
maktabgacha ta’lim xodimlariga beriladigan imtiyozlardan foydalanishi normalari
kiradi.
Demak, nazorat qilishni tashkil etish, unga tayyorgarlik tekshiruvchilardan o’z ustida
ko’proq ishlashni, g’oyaviy-siyosiy va ilmiy etuklikni, tashkiliy, pedagogik va
metodik ishlarning mohirono o’z ishida qo’llashni talab etadi.
Nazorat qilishning mazmunli tizimini amalga oshirishda nazorat qilishni olib borish
bosqichlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilar:
1. Tekshirish rejasini tuzish va tasdiqlatish;
2. Tekshirishning maqsadi va vazifalari to’g’risida mudirani ogohlantirish;
3. Ishning borishini harakterlovchi xujjatlarni o’rganish (hisobot, akt va
hokazo).
53
4. Muassasa xodimlari bilan suhbat;
5. Maktabgacha ta’limni boshqarish ishini o’rganish, uning xolatini analiz
qilish;
6. Maktabgacha ta’lim muassasalarining ishni tanlangan holda tekshirish;
7. Maktabgacha ta’limni tashkil etish va uni rivojlantirishda ijobiy natijalari
tajribalarini aniqlash, ularni amalda tatbiq etish yo’llarin ishlab chiqish,
tavsiyanomalar ishlab chiqish;
8. Aniqlangan kamchiliklarni analiz qilish, ularni yo’qotish uchun
ko’rsatmalar, amalda yordam berish. Jamoada muhokama qilish;
9. Tekshirish yakunlarn bo’yicha ma’lumotnoma yoki akt tuzish;
10. Bajarilgan ishlar bo’yicha boshqarma, bo’lim (amaliyot rahbari oldida
hisobot berish).
Nazorat qilishning usul va uslublari.
Bu bosqichlarni amalga oshirish maqsadida biz nazorat qilishning usul va uslublarini
o’rganamiz.
Nazorat qilishning asosiy usul va uslublari quyidagilar:
Bolalar hayotini uyushtirish mashg’ulotlari, rejimning turli jarayonlarini
kuzatish va analiz;
Pedagogik va moliyaviy, xo’jalik ish hujjatlarni o’rganish va analiz qilish;
Bolalar ishlarini analiz qilish:
Mudira, tarbiyachilar, ota-onalar va bolalar bilan (ularniig bilimi, ongi,
nutqining rivojlanishini aniqlash maqsadida) suhbatlashish;
«Pedagogik kengash», «Ishlab chiqarish majlislarida», ota-onalar
kengashlarida ishtirok etish;
Jamoat tashkilotlari vakillari bilan suhbatlashishdan iborat.
Bu usul, uslublarni qo’llash - nazorat qilish turiga, qaysi guruhda tarbiyaviy
jarayonning qaysi qismi yoki muassasa moliyaviy-xo’jalik ishlarining qaysi tomonlari
tekshirishga, nazoratchining mutaxasisligi va ish tajribasiga bog’liqdir.
Bu ko’p qirrali usularni qo’llash - maktabgacha ta’lim ishini har tamonlama
o’rganihda g’oyat ahamiyatlidir.
Kuzatish usuli - bu pedagogik jarayondagi yutuq va kamchiliklarni, ishdagi
qiyinchiliklarni yo’qotish va ta’lim-tarbiyaviy ish sifatini o’stirishni ta’minlaydi.
Kuzatish - pedagogik jarayonini, metodik va moliyaviy-xo’jalik faoliyatining
ahvoliga to’g’ri baho beradi va kerakli xulosalar chiqaradi.
Frontal - yangi tekshirish turida bu usul kun davomida tekshirilayotgan
pedagogik jarayonni o’z ichiga oladi, bunda: rejali, ta’lim-tarbiya ish mazmunini va
turli tarbiya ishini muvofiqlashganligi, maishiy hayotda bolalar hayotini va tarbiyasini
tashkil etish, o’quv-tarbiya usul va uslublarini tashkil etish, bolalarning o’yini,
mehnati faoliyatlari kuzatiladi.
Tematik nazorat turida esa - kuzatish usuli tanlangan temaga va uning
xarakteriga bog’liqdir. Agar ahvoli kuzatilayotgan bo’lsa, unda tekshiruvchi
mashg’ulotlarini chuqur kuzatadi, uning dastur mazmuniga, tuzilishiga, metodikasiga
chuqur ahamiyat beradi.
54
O’yin jarayonini kuzatayotganda - diqqatni o’yin turiga, o’yin uchun sharoit,
bolalarning munosabatlariga va tarbiyachining o’yinga rahbarligiga qaratadi.
Pedagogik ishlarni kuzatishdan aniq, yaqqol tushuncha hosil qilmasa
qo’shimcha yoki takroriy kuzatish o’tkazish kerak.
Tashkiliy-pedagogik faoliyatni kuzatishda:
Mudiraning shu ishni to’g’ri tashkil etganligiga, uning tarbiyaviy va xo’jalik
ishlarini bir tekisda olib berishiga, kollektiv bilan munosabati, tarbiyachi va xizmat
ko’rsatuvchi xodimlap bilan suhbatning mazmuniga, ota-onalarni qabul qilish
tartibiga qaratish kerak.
Kuzatishda - kuzatilayotgan jarayonining, rejim jarayonlardagi aniqlilik,
rejimni buzilishi, bolalarning bilim darajasini, ularniig axloq normalari,
tarbiyachining dastur talabalarini va metodikani egallaganligi na boshqalarga
ahamiyat berish kerak.
Kuzatish - jarayonida shu narsa ayon bo’ladiki, tarbiyachining etarli darajadagi
mutaxassisligi, bu kuzatilayotgan kunda tarbiyachining tayyorgarligi, uning ishdagi
tajribasi sayozligi, bolalar kollektivini tashkil eta olmasligi, uning o’ta hayajonlanishi,
tormozlanib qolish namoyon bo’ladi.
Moliyaviy xo’jalik ishdagi kamchiliklar mudiraning tartibsiz, pala-partish ish
yuritishdan xam kelib chiqish mumkin.
Tahlil qilish - tarbiyachi va mudiraga qanday erdam berish va ulardan qanday
qilib talab qilish kerakligini belgilab beradi.
Kuzatish turlicha harakterga ega bo’lib, nazoratchi bu jarayonlarni amalga oshirish
uchun tekshirish reja-sxemasini tuzadi.
Reja:
Har bir, ayniqsa yosh nazoratchilar uchun bunday kuzatish sxemasini tuzib
ishlash - bu jarayonni puxta, mazmunli, har tomonlama keng olib borishini
ta’minlaydi. Bunday kuzatish sxemasini yo’qligi tekshirishning yuzaki, mazmunsiz,
ishlarga nisbatan baho berishda yuzakichilikka olib keladi. Oldindan o’ylangan rejali
kuzatish _ muassasadagi ilg’or ish tajribalarini o’rganadi, umumlashtiradi va boshqa
muassasalarga tashviqot qqiladi. Kuzatishda tarbiyachi yoki mudira tomonidan xato,
kamchilik qilinayotgan bo’lsa nazoratchi alohida individual kuzatishdan so’ng,
ularning shaxsiyatlariga tegmasdan, shoshilmasdan, tinch holatda kamchiliklarni
oldini olish choralarini ko’rsatib, tushuntirib berishi, metodik yordam ko’rsatish
kerak. Agar kuzatish jarayonida bolalar sog’ligi va hayotiga xavf soluvchi xato
kamchiliklar bo’lsa, u vaqtida nazoratchi aralashuviga sabab bo’ladi. Kuzatish
jarayonida kuzatish daftariga yozib boriladi (Sxemaga qarab tushuntirish).
Kuzatishni yana ham mukammalroq izoxlash maksadida quyidagi usullardan
foydalaniladi:
1. Ish hujjatlarini o’rganish;
2. Bolalar sog’ligini izoxlovchi materiallar;
3. Ta’lim-tarbiyaviy ish rejalarini o’rganish;
4. Tarbiyachilarning kundalik daftarlarini (ilk yosh guruhlari).
5. Bolalar ishlarini analiz qilish;
55
6. Pedagogik kengash, ishlab chiqarish, ota-onalar majlislarining qarorlarini
o’rganish;
7. Moliyaviy-xo’jalik ish hujjatlarini o’rganib chiqish.
Bular muassasa haqida to’laroq tushuncha berish mumkin. Buning uchun
nazoratchi - mudira, shifokor (meditsina tibbiyot xamshirasi) va tarbiyachilarga
tegishli ish hujjatlarini tayyorlashlarini ogohlantiradi. Pedagogik ish hujjatlarini
o’rganishda, tarbiyachi tomonidan «Maktabgacha ta’lim dasturi» talabalarini
bajarilishi, didaktik printsiplardan foydalanishi, dasturning asta-sekinlik bilan
murakkablashtirib olib borilishi namoyon bo’ladi.
Tarbiyachilarning kundalik daftarlaridan bolalarning o’cish suratlari, ularning
qiziqishlari, dastur talabalarini egallash jarayonlarini bilish mumkin.
Bolalar sog’ligini izoxlovchi materiallar - patronaj daftari, kundalik davomat,
forma №63ni tibbiyot xamshirasidan aniqlash mumkin. Shuningdek, kasallikni oldin
olish ishlarini amalga oshiruvchi omillar to’g’risida nazorat ishlarini amalga oshiradi.
Ta’lim-tarbiya ish rejalari dasturiga asoslanib haftalik ish rejalarining sifatli
tuzilganligini, mashg’ulotlar jadvali, kvartal, istiqbol, haftalik ish rejalarning sifati,
dastur maqsadini sermazmunligini, rejim jarayonlarda o’zbek xalq milliy o’yinlarini,
urf-odatlarni, «Odobnoma»ning mazmundorligi, bolalarning dunyoqarashlarni
o’stiruvchi omillarni yoritilishi bolalarning nutq madaniyati o’sishda individual
ishlash, ota-onalar bilan individual ishlarining mavzularining boyligi bolalarning
ijodiy barkamollashuvida tarbiyachining roli alohida kuzatiladi, o’rganiladi.
Pedagogik va ota-onalar kengashlarining qarorlarini o’rganish esa yillik rejadagi
asosiy masalalarni, o’rganilayotgan masalalarining aktualligi, ota-onalarining
qiziqishlaridan habardor qiladi.
Suhbat usuli metodi - kuzatish jarayonidagi hujjatlarni o’rganishdagi
tushunarsiz bo’lgan jarayonlarni aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Suhbat mazmuni va
uning harakteri turlicha bo’lishi mumkin.
1. Guruhdagi bir kunlik pedagogik jarayonini kuzatish bo’yicha tarbiyachi
bilan suhbat - muhokama o’tkazish;
2. Kuzatish natijalarini analiz qilish (suhbat-analiz).
Suhbatlar tarbiyachining tarbiya jarayonlarida qo’llagan usullari haqida ham bo’lishi
mumkin. Kuzatish jarayoni tugagandan so’ng o’tkaziladigan suhbatda mudira yoki
uslubchi ishtirokida tarbiyachi ishiga baho beriladi. Ishdagi yutuq va kamchiliklarga
ob’ektivlik bilan yondoshish kerak, bunda nazoratchi avval - tarbiyachini o’z ishi
haqida tushuncha berib, ishiga baho beradi, pedagogik ish jarayonidagi yangilik
yarata olish yo’llarini ko’rsatib beradi. Mudira bilan suhbatda - muassasaning
moliyaviy-xo’jalik, tashkiliy-pedagogik, metodik, xodimlar bilan ishlash masalalari
bo’yicha o’tkaziladi.
Muassasa vrachi yoki tibbiyot xamshirasi bilan bo’ladigan suhbat orqali bolalar
sog’ligi, kasalliklarni oldini olish ishlarini o’tkazilishi hahida, vrachning ish rejasi
bo’yicha suhbat o’tkaziladi.
Ota-onalar va qo’mita raislari bilan suhbat chog’ida, ularning istak-takliflari,
talablari, ularning muassasaga ko’rsatayotgan yordami, bog’chaning oilada bolalarni
56
tarbiyalashga qo’shayotgan hissalari haqida bo’lishi mumkin.
Bolalar ishlarini tahlil qilish - guruhning va faol bolalarning har tomonlama o’z
ishi, bolalarning bilim, ko’nikma va malakalarini etarligini aniqlovchi omildir.
Bolalar ishlarini saqlash, bolalarning ehtiyotkorligini aniqlash g’oyat katta
ahamiyatga egadir. Bolalar ishlarini tahlil qilishda ishlarining soni, mazmuni,
takrorlanmasligi, dastur talablariga javob berishi muhimdir.
Bu jarayonni o’tkazishda guruh tarbiyachisining ishtiroki darkor.
Tekshiruvchi shaxs kuzatishda tarbiyachiga turli maslahatlar berib boradi. Masalan:
qurish-yasash, qo’l mehnati, tasviriy faoliyat.
Yuqoridagi usullardan foydalanib nazoratchi muassasa ishini atroflicha, chuqur
o’rganib chiqishini ta’minlaydi.
Guruh tarbiyachisining ishini avval tarbiyachisining o’zi bilan muhokama
qilinadi keyin pedagogik kengash ishiga olib chiqiladi. Yutuq va kamchiliklar, taklif
va mulohazalar ochiqchasiga - oshkora holda tushuntiriladi. Kerakli yo’llanma,
ko’rsatma va metodik yordam o’z vaqtida ko’rsatiladi.
Bolalarning bilim-saviyalarini, ko’nikma va malakalari bilish maqsadida
guruhda savol-javob, anketa savollariga javob olish usulini ham o’tkazish muhim
ahamiyatga egadir. Bu jarayon kvartallar orasidagi o’tgan vaqtda dastur talablarini
bajarilganligi va tarbiyachining qay tarzda etkaza olganligi, bolalarning bilim doirasi,
dunyoqarashi, ijodiy o’sishi, kabi bo’lgan murakkab psixologik-ruxiy rivojlanishi
uchun eng muxim omil bo’lib xizmat qiladi.
Anketa savollari turli mavzuda - masalan jonajon O’zbekistonimiz, undagi
tarixiy joylari, shahar, viloyat, tumanlarning nomlari - tarixiy atamalarining mazmuni,
o’rni, ulug’ bobokolonlarimiz - Amir Temur, Mirzo Ulugbek, Bobur, Abdulla
Qodiriyning bebaho durdona asarlari, ular bilan yaqindan tanishtirish maqsadida ham
o’tkazishi mumkin.
Bu jarayonda guruh bolalariga va tarbiyachi ishiga baho berish mumkin.
Shu yo’sindagi anketa savollarini tarbiyachi, katta tarbiyachi va mudiraning bilim
saviyasi, g’oyaviy-siyosiy etukligini, o’z mutaxassisligi bo’yicha bilim va malakasini
aniqlash maqsadida ham o’tkazish mumkin.
Muassasada tarbiyachi bolalarni tarbiyalash va o’qitish bo’yicha qo’llanmalarni
va metodikani erkin tanlash huquqiga ega (Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom)
deyiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi o’z pedagogik faoliyatidagi printsiplarga og’ishmay
amal qiladi:
- bola shaxsiga hurmat bilan munosabatda bo’lish asosiga quriladigan butun
pedagogik jarayon insoniylik yo’nalishlari bilan sug’orilgan bo’lish;
- psixologik-pedagogik fikr va aralash fanlarning zamonaviy yutuqlariga
mo’ljallangan o’z-o’zini rivojlantirishga zo’r berish.
Nazoratchi - yuqorida bayon etilgan printsiplarni muassasada amalga oshirishini
nazorat qilish va bajarishini tekshirish, qabul qilingan avvalgi qarorlarni ijrosini
ko’rish maqsadida «Pedagogik kengash» ishiga qatnashadi. Maktabgacha ta’lim
muassasasida bolalarning hayotiy, jismoniy va ruxiy sog’lomligi uchun, har bir
57
bolaning yoshi va shaxsiy xususiyatlariga mos keluvchi emotsional va to’laqonli
rivojlanishi, bolalarni tarbiyalash va ta’lim berishning tanlangan tizimi samaradorligi
uchun yaratilgan shart-sharoitlarni yaratishda, tarbiyaviy jarayonni psixologik
ta’minlash ruxshinos yoki psixologik xizmatini yaratishni tashkil etish ishida metodik
yordam ko’rsatadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida rahbar xodimlar va tarbiyachilarning
pedagogik metodlar va usullarni mustaqil ishlab chiqishi va ulardan o’z pedagogik
faoliyatida foydalanish imkoniyatlarini yaratib berish yo’li bilan ularning pedagogik
ijodiyotiga bo’lgan huquqini ta’minlaydi.
Muassasada bo’ladigan ishlab chiqarish majlislariga qatnashib - muassasasining
mehnat jamoasi xalqchillik asosida o’z-o’zini boshqarish printsipiga muvofiq, uning
faoliyati bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalar hal etilishi, bularning davlat va
jamiyat manfaatlariga rioya qilingan holda bo’lishini nazora qiladi.
«Ijtimoiy maktabgacha ta’lim tizimi oilaviy tarbiyadan uzilib qolmasligi kerak,
balki u bilan chambarchas bog’liq holdagina bolaga yordam berish mumkin».
«Barcha ma’naviy qadriyatlar oilada tarkib topadi. Zero, oila doimo etnik
xususiyatlarga taalluqli va etnopsixologik xususiyatlarga ega bo’ladi. Oila bola
tarbiyasiga katta ta’sir ko’rsatadi» deyiladi. «Maktabgacha ta’lim kontseptsiyasi»da.
Nazoratchi yuqorida bayon qilingan vazifalarin xal etish maqsadida, umumiy va
guruh ota-onalar majlislariga qatnashib, bola tarbiyasi bo’yicha eng muammoli
masalalarni hal etilishini kuzatadi va ilmiy asoslangan yordamni amalga oshiradi.
Ota-onalarni muassasa ishiga ko’proq jalb etish maqsadida «Jamiyatimizda oilaning
tutgan o’rni», O’zbekistan Respublikasi Konstituttsiyasi qonunlarida hamda oila va
bola tarbiyasida davlatimiz tomonimizdan g’amxo’rlik asoslarini keng yoritib berish
kerak. Bu esa muassasa ishini jonlashtirishda o’zining ijobiy tomonini ko’rsatadi.
Keng jamoatchilik bilan muassasa to’g’risida uning ishiga jamoatchilik
tomonidan ko’rsatilayotgan amaliy yordam to’g’risida suhbat tashkil etadi.
Nazoratchi yuqorida ko’rsatib o’tilgan usul va metodlardan foydalanib,
muassasani frontal va tematik tekshirishni amalga oshiradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarini frontal - yalpi tekshirishning asosiy
yo’llari
Amalda nazorat qilishning asosiy turlari frontal va tematik tekshirish turlaridan
foydalaniladi
Frontal tokshirishi - bu maktabgacha ta’lim muassasasi ishini hayotiy har tomonlama,
atroflicha tekshirish formasidir. Ya’ni, muassasaning kadrlar sostavi, maktabgacha
ta’lim programmasi talablarini bajarilishi, mudira va uslubchining ta’lim-tarbiyavny
va metodik, moliyaviy-xo’jalik ishlariga, ularning kadrlar bilan ishlashi, ota-onalar va
jamoatchilik bilan ish faoliyati, ish formalari, meditsina xizmati, maktab bilan aloqa,
ilg’or ish tajribalarini o’rganish, umumlashtirish va ommalashtirish ishlarini amalga
oshiruvchi tekshirish turidir.
Frontal tekshirishga barcha tipdagi maktabgacha ta’lim muassasalari, ularning
kuchli yoki kuchsizligidan qat’i nazar tekshiriladi. Kuchsiz muassasalarga ahamiyatni
ko’proq jalb qilishi lozimdir.
58
Frontal tekshirish 4 yilda bir marta xalq talimi bo’limlari (viloyat XTB, shahar,
tuman XTB) tomonidan o’tkaziladi.
Frontal tekshirish o’tkazishda avval to’la-to’kis tuzilgan, tasdiqlangan
tekshirish plani, unda nazarotdagi asosiy masalalar, savollar aniq yoziladi, tekshirish
metodi, tekshiruvchilarning ish vazifalari, majburiyatlari va tekshirish muddati
ko’rsatiladi
So’ngra nazoratchi yana bir bor maktabgacha ta’lim bo’yicha chiqarilgan qaror,
ko’rsatma, buyruqlarni, pedagogik va metodik jurnallarini eng oxirgi yangi sonlarini
ko’zdan kechirib, maktabgacha ta’lim programmasi talablarini yaxshilab uqib oladi,
shu muassasa hujjatlari bilan tanishadi. Bu ish uchun u bu muassasada xalq xo’jaligi
rejasi, bolalarning muassasaga qatnash rejasining bajarilishi analiz qilinadi. Kadrlar,
ularning tuman, shahar metodik ishlaridagi qatnashuvlari, malaka oshirish ishlarini
qarab, o’rganib chiqadi.
Muassasani kuchli yoki kuchsiz tomonlarini bilishda avvalgi tekshirish
materiallari yaxshi o’rganib chiqiladi, kamchiliklarni yo’qotish bo’yicha qabul
qilingan qarorlarni qanday bajarilganligi aniqlanadi.
Yuqoridagi materiallar bilan tanishishda nazoratchi nimalarga ko’proq
axamiyat berish kerakligini belgilab beradi.
Tumanlarni nazrot qilishda, albatta, shu tuman selsovet, partiya organlari bilan,
korxona va tashkilotlarga qarashli bo’lgan maktabgacha ta’lim muassasalar bilan
aloqa o’rnatiladi.
Nazorat qilishni albatta mudiraning ishtirok bilan o’tkazish kerak,
tashkilotlarga qarashli maktabgacha ta’lim muassasalarda esa shu korxonaning vakili
qatnashadi.
Frontal tekshirish olib borishning asosiy yo’llari. Frontal tekshirish nazoratchi
va brigada a’zolarining mudiri bilan suhbatlashishidan boshlanib, tekshirish maqsadi,
brigada ishi, tartibi, vaqti bilan tanishtiriladi. So’ngra mudira muassasa haqida, nechta
guruhdan iboratligi, nechanchi yili ochilgan, bolalarning guruhlarga taqsimlanishi,
bolalarning kundalik davomati, bog’chaning texnikaviy materiallar bilan jihozlanishi,
uning bazasi, kadrlar sostavi (pedagogik va xizmat ko’rsatuvchi) xodimlar bilan,
ularning ta’lim-tarbiyaviy ishlariga baho berib, xodimlarning g’oyaviy-siyosiy va
ishlash malakalari, muassasada mehnat va ishlab chiqarish intizomining ahvoli,
kollektivining yutuq va kamchiligi, kamchiliklar o’sishdan ko’rilayotgan tadbirchoralar xususida, tuman xalq ta’limi bo’limi va boshqa tashkilotlardan iltimoslar
so’raydi.
Bu suhbat bog’cha to’g’risidagi tekshirish ishiga dastlabki ta’sirot beradi.
So’ngra nazoratchi turli bo’limlar bo’yicha tekshirishi, o’rganish ishlarini boshlaydi.
Quyidagi tekshirishdagi asosiy savollarni keltiramiz.
I.
Maktabgacha ta’lim muassasadagi ta’lim-tarbiyaviy ishlarining ahvoli va
«Bolalar bog’chasida ta’lim-tarbiya programmasi» talablarining bajarilishi,
bolalarning ko’nikma va malakalari, bolalar bilimining sifati, tarbiyachining ishlash
metodlari»;
II.
Kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, kadrlarni tarbiyalash, ishlash
59
malakalarini oshirish omillari. Muassasadagi metodik ishlar, metod kabinet faoliyati;
III. Tashkiliy-pedagogik va moliyaviy-xo’jalik ishlarning ahvoli. Xalq xo’jalik
rejalarning bajarilishi, yo’llanmalar soni, bolalarning davomati (bolalarning
bog’chaga qatnashi) ishlashning bajaralishi;
IV. Bolalarga meditsina tomonidap xizmat ko’rsatish sifati. Bolalar
ovqatlanishining ratsional ravishda tashkil etishi;
V.
Ota-onalarning pedagogik, maorif ishlari;
VI. Mudiraning maktabgacha ta’lim mussasiga rahbarligi, rahbarlik uslubi.
Mudira va kata tarbiyachi tomonidan ta’lim-tarbiyaviy ishlarga, programma
talablarining bajarilishiga, ularning kontrolligi tekshirish;
VII. Muassasininng jorriy-texnika bazasining axvoli, xo’jalik faoliyati,
harajatlarni to’g’ri sarflash ishlari;
VIII. Ta’lim-tarbiyaviy ish rejalarning sifatliligi. Rejalarning bajarilishi,
pedagogik sovet, ishlab chiqarish majlislarini, ota-onalar yig’ilishlarini, xalq ta’limi
bo’limlari tomonidan chiqarilgan, instruktsiya va buyruqlarning bajarilishi o’sishdan
nazoratni tashkil etishi;
IX. Muassasada ishlab chiqarish masalalarini yo’lga qo’yilishi, hujjatlar,
ularning to’g’ri jihozlashishi va saqlanishi;
X.
Nazoratchining tekshirish bo’yicha xulosalari va takliflari. Yakuniy
pedagogik sovetni o’tkazilishi;
Frontal nazorat qilishning yakuni tekshirish maqsadiga va vazifasiga bog’liqdir.
Nazoratchi pedagogik yoki ishlab chiqarish majlislari o’tkazib, tekshirilgan masalalar,
maktabgacha ta’lim muassasasining ahvoli, ishlarni yanada yaxshilash uchun taklif va
muloxazalar beriladi.
Nazoratlash natijasini akt bilan izohlanadi va ma’lumotnoma tuzilib, unda
konkret takliflar, mulohazalar, ko’rsatiladi. Akt 3 nusxada tuzilib, biri tuman, shahar
xalq ta’limi bo’limiga, biri bog’chaga beriladi, biri talabalarning ish hujjatlari
hisoblanadi.
Tematik tekshirish - bu tarbiyaning biror qismi yoki ta’lim-tarbiya ishning bir
qismi bo’linishi nazorat qilish formasidir.
Masalan: «Mehnat tarbiyasi», «Axloqiy tarbiya», «Maktab bilan aloqa»,
«O’yin» xodimlarning mehnati va hokazo.
Asosan bu tekshirish turi 1 yilda bir marotaba o’tkaziladi. Tekshirish yo’llari va
savollari quyilagicha (mehnat tarbiyasi bo’yicha):
1. Guruh rejalarini uzoq muddatini hamrot olgan holda tekshirish (kvartal, yarim
yillik). Maqsad: bajarilgan va bajariladigan ishlarni aniqlash;
2. Mashg’ulotlarni kuzatish va analiz qilishi; bolalar mehnatning eng muhim
tomonlarini ko’ra olish;
3. Kundalik hayotdagi mehnat billi ta’minlash va analiz qilish;
4. Kattalar va bolalarning birgalikdagi mehnatlarini kuzatish;
5. Bolalarning kattalar mehnatiga munosabatlari, axloq malakalarini kuzatish;
6. Bolalar o’yinlarida mehnatni aks ettiruvchi jarayonlarni kuzatish;
7. Bolalar bilan individual suhbatlashish;
60
8. Bolalar ishlarini analizi, tahlili;
9. Tarbiyachining kundalik yozuvlarini ko’rish;
10.Guruhdagi o’quv materiallari, tekshirishi.
Nazoratchi guruh rejalarini (3-6 oylik) tekshirib, unda ko’zda tutilgan tarbiya
maqsadlarini amalga oshirish yo’llarini qidiradi, osondan murakablikka, oylik,
perspektiv ish rejalarida tarbiyaning hamma qismlari rejalashtirilganligi, qaysi bo’lim
rejadan tushurib qoldirilganligi, ularni yuzaga keltirgan sabablarini qidirib topishi
kerak.
Rejani tahlil qilishdan maqsad - dastur talablarini bajarish yo’llari, haftalik
rejadagi mashg’ulotlarning turlari, ishi, talab darajasida ekanligi, mustahkamlovchi,
yangi bilim beruvchi mashg’ulot turlarining oddiydan murakkablashib borishini
ko’rish mumkin.
Aniqlangan kamchiliklar o’z vaqtida muhokama qilinishi kerak, aks holda bu
kamchilik xatolar keyngi oylarda takrorlanmasin.
Mehnat bo’limini tekshirishda ko’rgazmalilik, kattalarining faoliyati, mehnat
jarayonini kuzatishda bir qator mashg’ulotlarni kuzatish. Masalan: ekskursiya sifatida,
kuzatishda, suratlarni ko’rishda katta ahamiyat berish mumkin.
Ekskursiya jarayonida - tarbiyachilik bolalarda qiziqish tuyg’ularini uyg’ota
olishga, bolalarni asosiy narsani ko’ra olishga, kuzata olishga, tanish bo’lgan voqea
va xodisalarni solishtira olish malakalarini o’stirish, ko’rganlariga yakun yasay olish,
fikrlash qobilatlarini o’stirishni tarbiyalash.
Tematik tekshirishning maqsad va vazifalari.
Mudiraning ishini tematik tekshirishda:
a)
mudiraning guruhlardagi ishlarini tekshirish. Mudira o’z vazifasida turli yosh
guruhlarning hamma rolini, momentlari bilan asosida kuzatishi, analiz qilishi kerak.
Nazoratchi huddi shu ishni sifatini, amalga oshirish yo’llarini tekshiradi.
b)
Sharoitni yaratilganligi; v) tekshirilgan mavzu bo’yicha pedagogik sovetda
birgalikdagi muxokamasi; g) Konsultatsiyaning ishlash mo’ljalarini o’stiruvchi
vositalar; Guruh tarbiyachisining ishini avval tarbiya ishning o’zi bilan muhokama
qilinadi, keyin pedagogik sovet ishiga olib chiqiladi. Yutuq, kamchiliklar, taklifmulohazalar ochikchasiga, oshkora holda chaqiriladi.
Kerakli yo’llanma, metodik yordam o’z vaqtida ko’rsatiladi.
Bu ikki xil tekshiruvdan tashqari yana qkuyidagi tekshirish turlari mavjud: 1)
birlamchi; 2) ikkilamchi; 3) katta tekshiruv; 4) ogohlantiruvchi tekshiruv turlari
mavjud.
Maktabgacha ta’lim muassasalari ishini tekshirish yakuni bo’yicha AKT tuziladi.
Bu hujjatni tuzishda - tekshirish bo’yicha olingan ma’lumotlarni, chuqur tahlil qilish
talab etiladi. Ta’lim-tarbiyaviy jarayonlar, tashkiliy- metodik, moliyaviy-xo’jalik
faoliyatlarni kuzatish, suhbatlarni maxsus kuzatish daftariga yozib borish lozim.
Hujjatlarni chuqur o’rganib, muassasa faoliyatiga aniq, isbotlangan xulosalar
chiqariladi.
Akt 3 nusxada tuziladi: birinchisi Tuman Xalq ta’limi bo’limiga, ikkinchisi bolalar
muassasiga; uchinchisi esa tekshiruvchida qoladi.
61
Kuzatish sxemasi quyidagicha:
1.
Kuzatilgan jarayon.
2.
Kuzatilayotgan kun, yil, oy.
3.
Ish mazmuni.
4.
Tayorgarlik.
5.
Bolalarning bilim, ko’nikma va malakasi.
6.
Tarbiyachining bilim, ko’nikma va malakasi.
7.
Qo’llanilayotgan usul va usublar.
8.
Yutug’i.
9.
Kamchiligi.
10.Taklif va mulohazalar.
TEMATIK TEKSHIRISH REJASI
Bolalar
I. muassasasining nomi, nomeri, qaysi tashkilotga qarashliligi. Tekshirish kuni,
kim tomonidan tekshirilayotganligi, qaysi yosh guruhlarida tematik nazorat
o’tkazilganligi.
Bog’chadagi
bolalar sostavi: umumiy soni, guruhlar soni, bolalarni yosh guruhlari
II.
bo’yicha taqsimlanish. Davomat, qatnamaslik sabablari. Bolalar sog’ligini axvoli.
Kadrlar:
III.
-Mudira (ma’lumoti, pedagogik staji, partiyaviyligi).
-Tarbiyachi-metodist (ma’lumoti, pedagogik staji, partiyaviyligi).
-Tarbiyachilar (soni, ma’lumoti, pedagogik staji, partiyaviyligi, yosh guruhlari
bo’yicha taqsimlanishi).
-Xizmat ko’rsatuvchi xodimlar-enagalar (soni, ma’lumoti, mehnat staji, ishlash
malakasini o’zlashtirish).
Pedagogik
IV. kollektivning g’oyaviy-nazariy saviyasini va ishlash malakalarini oshirish.
«Bolalar bog’chasi ta’lim programmasi», «Bolalar mehnati» bo’limini o’rganish,
o’zlashtirish. Mehnat tarbiyasi bo’yicha psixologik-pedagogik adabiyotlar soni,
bolalarning mehnat tarbiyasida ulardan foydalanish. Turli mehnat turlari bo’yicha
tarbiyachilarning amaliy malakalari (ayniqsa qo’l va qishloq xo’jalik mehnati turlari
bo’yicha).
Kattalar
V. mehnati bilan tanishtirish va unga nisbatan hurmatni tarbiyalash. Programma
bo’yicha bolalarga berilgan ma’lumotlar hajmi. Kattalar mehnati bilan tanishtirish
metodikasi: kuzatish, hikoya, ko’rgazmali kurollardan foydalanish (surat, fotografiya,
albomlar, kino va diofilmlar ko’rsatish, televedenie). Bolalarning atrofdagi mehnatiga
qiziqishi, intilishi, unga qatnashishga harakat qilishi. Kattalar mehnatlari bilan
tanishishini rejalashtirish.
YoshVI.
guruhlarda mehnatning turi _ mazmuni, programma talablariga muvofiqligi
(xo’jalik-maishiy, qo’l mehnati, tabiatdagi mehnat). Katta va tayyorlov guruhlarda
mehnatning ahamiyati, mazmunining murakkablashib borishi, bilim hajmi, bilish
malakalari, bolalarning mehnatdagi mustaqilligi. Tarbiyachilar tomonidan mehnat
faoliyatini rejalashtirish, rejimining turli vaqtdagi individual va kollektiv mehnati.
62
Bolalar
VII.muassasasidagi mehnatning hamma turlari uchun sharoitni tashkil etish:
mehnat uchun joy, qurollar, predmetlar, instrumetlar va mehnat uchun kerakli
asboblar. Programma talablariga muvofiq va bolalarni yosh xususiyatlari va
qobiliyatlariga muvofiq mehnat qurollarini saqlash, bolalarni mustaqil
shug’ullanishlari uchun qulaylik yaratish.
Mehnat
VIII.tarbiyasi metodikasining analizi. Toshpshiriq berish navbatchilik, kollektiv
mehnati, mehnat turlari, ularni bajarishda turli priyomlardan foydalanish, tarbiyachilar
tomonidan turli usullardan foydalanish: mehnatga nisbatan qiziqish, so’zlab
tushuntirish, o’yin usullari, birgalikdagi mehnatda mehnat vazifalarini taqsimlash,
mehnatning qanday bajarilishini nazorat qilish, ma’lumot, bolalarga yordam ko’rsatish
choralari, mehnat natijasini baholash, bolalarga individual yondoshish. Kattalar bilan
birgalikdagi mehnatda bolalar tomonidan ko’rsatilgan yordam.
Mehnat
IX. faoliyati protsessida tarbiyaviy maqsadlar: bolalarda mehnatga qiziqishni
tarbiyalash, diqqatni shakllantirish, to’g’ri, sifatli mehnat turlari, tashkililik, bir maqsad
yo’lida harakat qilish, ishni oxiriga etkazish, mehnat qurollaridan to’g’ri va
ixtiyotkorlik bilan foydalanish, ishga javobgarlik, o’zaro yordamni tarbiyalash,
atrofdagilarning mehnatiga hurmat ruhida tarbiyalash. Diqqatni, tushinib etishni, ishni
planli boshlashni, kelishib ishlashni, kollektiv mehnatda hamma bolani biror bir
foydali ish qilishini tarbiyalash. Turli yosh guruhlari bo’yicha ko’rsatilgan sifatlarni
hosil qildirish, shakllantirish kichik guruhdan tayyorlov guruhigacha murakkablashib
boradi.
Mehnatning
o’yin bilan aloqasi. Bu aloqalarning mehnat faoliyatida, o’yin
X.
mamentlarida mehnatni o’yin formasi bilan engillashtirish, o’yin uchun turli
predmetlar tayyorlash, bunda tarbiyachining roli.
Mudira
XI.va tarbiyachi-metodistning mehnat tarbiyasiga rahbarligi: rahbarlikning forma
va mazmuni, yillik va oylik rejalarda aks ettirilgan, bolalar mehnatlari uchun sharoit
yaratilganligi, pedagog kollektiv bilan mehnat tarbiyasi to’g’risidagi adabiyotlarni,
programmani o’rganishni tashkil etish, turli yosh guruhlari bo’yicha mehnat tarbiyasini
tekshirish va ko’rish, analiz qilish, planlashtirishda mehnat tarbiyasini kiritish,
pedagogik sovetlarda tajriba almashish, mashg’ulotlarga kirish, o’zaro nazorat qilishni,
ochiq mashg’ulotlarni tashkil etish. Konsultatsiyalar berish.
Ota-onalarga
mehnat tarbiyasi xaqida ma’ruzalar, konsultatsiyalar, tegishli adabiyotlar
XII.
berish, oiladagi mehnat tarbiyasi xaqida tajriba almashish, bolalar mehnati qurollari,
jihozlari vitrinasini tashkil etish (yog’ochdan, kartondan, qogozdan, materialdan).
Tuman ota-onalar konferentsiyasida «Maktabgacha ta’lim eshidagi bolalar tarbiyasida
mehnatiing roli» xaqidagi ma’ruzalar bilan qatnashish.
Xulosa,
bolalar bog’chasini baholash, ilg’or ish tajribalarini yoyish va kamchiliklarni
XIII.
bartaraf etish taklifini aytish.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
63
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Nazorat qilish deganda nimani tushunasiz?
Nazorat qilishning maqsadi va vazifalarini izohlang.
Nazorat qilishda nazoratchining tayyorgarligi nimalardan iborat?
Nazorat qilishning usullarini izohlang.
Nazorat qilish bosqichlari qaysilar?
Frontal tekshirish deganda nimani tushunasiz?
Qaysi muddatlarda va qay tarzda yalpi tekshirish o’tkaziladi?
Tematik tekshiruvni izohlang.
AKT va unga qo’yiladigan talablar nimalardan iborat?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
13-Mavzu: Maktabgacha ta’limda pedagogik tizim
Reja
1. Boshqarishning metod va stilini aniqlash.Ta’lim sohasidagi Davlat
siyosatining asosiy printsiplari.
2. Boshqarish printsiplari va ularning jihatlari.
3. Maktabgacha ta’limni boshqarishda – bu printsipdan foydalanishning
ahamiyati.
Tayanch taushuncha:ta’limtizimi, boshqarish metodi, davlat siyosatining asosiy
prinsipi, hamkorlik prinsipi, kadrlartanlash.
Har bir sohani boshqarishda avvalambor, prinsip-tamoyil, metod-usul, odilboshqarish uslublarini bilishmiz kerak.
Printsip – ya’ni tamoyil bu – biror bir yangi nazariya yoki ta’limiy fanining
asosiy natijasidir.
Boshqarish usuli – bu boshqarish g’oyasi va biriktirish yo’li bo’lib, ishlarni
bajarish va ishlarning talabaga qarab shakllantirishga tushuniladi.
Boshqarish uslubi – bu shaxsning mustaxkam psixologik xarakteriga ega bo’lgan
diqqat, tafakkur, idrok, sezgi, ong va boshqalar orqali boshqarishdir.
Bu tushumchalar, ya’ni printsip, metod etil o’zaro bir-birlari bilan uzviy bog’lik
bo’lib, bularning xammasi kishilar o’rtasidagi munosabatlarda ko’rinadi.
Keyingi yillarda nazariya bilan amaliy boshqarish faoliyatida bir muncha
klassifikatsion qarashlar yuzaga keldi.
64
Boshqarish usulining eng muxim belgilaridan biri bu_ ilmiylik – xususiyatidir.
Faqat ilmiy nazariya bilan qarashgina boshqaruvchi shaxsga o’zining raxbarlik
mexnatiga ko’p qirrali va mazmunli ish uslubini ko’rsata bilishi zarur.
Boshqaruvchi shaxs avvalo boshqarishdan oldin, albatta kerakli ilmni egallagan
bo’lishi lozimdir.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, "Xar kimga ilmiy va texnikaviy ijod
erkinligi, madaniy yutuqlaridan foydalanish huquqi kafolatlanadi" deyiladi.
Ilmiylik - nazariya bilan amaliyot bilan bir tushunchadir. Nazariya – amaliyot
bilan chambarchas bog’liqdir. Amaliyotsiz nazariya ko’r odamni eslatadi. Amaliyot –
nazariya oldida yangi vazifa va savollarni qo’yadi.
Nazariya bilan amaliyotni birlashtirish natijasida ilmiy asoslangan xulosalar,
ta’lim-tarbiya ishlarini yechish, tarbiya metodikasini qayta ishlab chiqishda, metodik
tadbirlar tashkil etish, maktabgacha ta’limni yanada yaxshilash ishiga qaraladi.
Kadrlar tanlash va ularni yanada o’stirish – bu boshqarishning tashkiliy asosidir.
"Kadrlar tanlashda – vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg’usi bugun juda katta
axamiyatga egadir" –deyiladi. – "Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaslik asari". –
I.A.Karimov.
Kadrlarni to’g’ri tanlashda:
1. sofdillik nuqtai nazari bilan;
2. siyosiy – ma’naviy – darajasiga;
3. ishga aqliy yondoshish nuqtai nazari bilan;
4. ma’muriy qobiliyatlari nuqtai nazari bilan.
Kadrlarni ilgari surish va ularni to’g’ri taqsimlashning moxiyati muximdir.
Kadrlarni tanlash va ularni tarbiya etish umumdavlat xarakterga ega bo’lib, bu
vazifalarni xal etishni ilmiy asosda olib borish kerak.
2. Ta’lim soxasida Davlat siyosatining asosiy printsiplari quyidagilar:
1. Ta’lim va tarbiyaning insonparvar demokratik xarakterda ekanligi;
2. Ta’limning usluksizligi va izchilligi;
3. O’rta maxsus, kasb xunar ta’lim yo’nalishini akademik litseyda yoki kasb
xunar kollejida o’qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
4. Ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
5. Davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning xamma uchun ochiqligi;
6. Ta’lim dasturini tanlashga yagona va tabakalashtirilgan yondashuv;
7. Bilimli bo’lish va iste’dodni rag’batlantirish;
8. Ta’lim tizimida davlat va jamoa boshqaruvini uyg’unlashtirish.
Bu ustuvor printsiplarga tayangan xolda Maktabgacha ta’limni boshqarishda:
65
1. Demokratik xalqparvarlik asosida, bunda O’zbekiton Respublikasi
Konstitutsiyasi Xalq ta’limi buyruqlari asosida ishlarni tashkil etish.
2. Yakka boshchilik printsipi I maksadga qaratilgan ish usuli bo’lib,
maktabgacha tarbiya muassasalari yillik ish rejasini to’liq bajarishga qaratilgan ish
usulidir.
3. Hamkorlik prinsipi: Jamoa bilan birgalikda muammolarni xal etishdir.
Mutloq xamkorlik bekorga vaqt, o’tkazmaslik, tezkorlik, uddaburonlik, fikrlashuv
natijalardir.
4. Aniqlik printsipi: Pedagogik metodik va xo’jalik ishlarni maqsadga qaratilgan
xolda aniq, puxta tashkil etish, kuzatish va taxlil qilishdir.
5. Xo’jalikni boshqarish printsipi. Bu sistemadagi mablag’larni to’g’ri
taqsimlash ish yuritishni to’gri tashkil etish va uning ustidan nazoratni tashkil
etishdan iboratdir.
6. Tanqid va o’z-o’zini tanqid. Bu printsipda raxbar o’z ishiga nisbatan
talabchan intizomli, mexnat va ishlab chiqarish intizomiga rioya qilish, bajaradigan
ishlarga tanqidiy yondashuvi ko’zda tutiladi.
7. Farq qilmoq, printsipi. Ishdagi ijobiy va salbiy tomonlarni ko’ra olish, ilg’or
ish tajribalarni ko’ra olishdir.
8. Yangilikni xis qila olish printsipi. Ta’lim soxasida o’zgarishlarni,
yangiliklarni o’z ish faoliyatida qo’llay olish.
Maktabgacha ta’limni tashkil etish va unga raxbarlik qilish soxasining
metodologik asosini: O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi Ta’lim
to’g’risidagi Qonun, Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi, Maktabgacha tarbiya
to’g’risidagi Kontseptsiya va Nizomda ko’rsatib berilgan maqsad va vazifalarni
tashkil etadi. Maktabgacha tarbiya muassasasi mustaqil ravishda, o’z tashabbusi bilan
o’z faoliyatiga taalluqli, agar ular qonunchilikka va pedagogik printsiplarga monelik
qilmasa, xar qanday qaror qabul qilishga xaqlidir.
Maktabgacha tarbiya muassasasi ta’lim-tarbiyaviy ishlar sifati, bolalar va otaonalar xuquqiga, jamiyat va davlat manfaatlariga rioya qilish uchun ma’suldir.
Maktabgacha tarbiya muassasasi mexnat jamoasi xalqchilik asosida o’z-o’zini
boshqarish prinspiga muvofiq uning faoliyati bilan bog’liq barcha masalalarni xal
qiladi.
Ushbu mikrorayonda istiqomat qiluvchi ota-onalarga bo’sh o’rin bo’lgan
taqdirda maktabgacha tarbiya muassasasini tanlash xuquqi beriladi.
Maktabgacha tarbiya muassasasining faoliyati boshqa muassasalar, korxonalar,
tashkilotlarning normal ish sharoitlarini buzmasligi, fuqarolar xayotini
qiyinlashtirmasligi va yomonlashtirmasligi zarur.
66
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Boshqarishning metod va stilini aniqlang.Ta’lim sohasidagi Davlat
siyosatining asosiy printsiplarini sanang.
2.Boshqarish printsiplarini izohlang.
3.Maktabgacha ta’limni boshqarishda – bu printsipdan foydalanishning
ahamiyatini nimadan iborat?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
14- Mavzu. Tarbiyachi, uslubchi va mudiraning ish hujjatlari
Режа
1. Mudira tashkilotchi, ma’muriyatchi, yuqori malakali pedagog va unga
qo’yilgan talablar.
2. Mudira ishining mazumni.
3.Usluchining ish hujjatlari
4.Yillik,oylik istiqbol rejalar
Tayanch tushuncha: tarbiyachi, uslubchi, mudiraning ish hujjatlari, metodik
birlashma, seminar mashg’uloti,malaka oshirish kurslari.
Maktabgacha tarbiya muassasasi murakkab tarmoq bo’lib, mudiraning undagi
roli, faoliyati ko’pqirralidir.
Mudira – maktabgacha tarbiya muassasasining tashkilotchisi, raxbari, malakali
pedagog uning faoliyati maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni komil inson qilib
tarbiyalash vazifalarini to’laqonli xal etishga qaratilgan. U bolalar muassasalaridagi
ta’lim-tarbiyaviy pedagogik va gigienik talablarga muvofiq ravishda amalga
oshirilishi uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydi. O’z jamoasida ishchanlik
maqsadga qaratilgan va inoqlik vaziyatini yaratadi. Ularga umumiy raxbarlik qiladi.
Mudira o’z ishida davlatimiz va Xalq ta’limi vazirligi tomonidan qabul qilingan
qaror, qonunlarga amal qilindi va o’z ustida ijodiy ravishda ishlashni amalga oshiradi.
67
Yuksak onglilik va siyosiy yetuklik printsiplilik o’ziga va qo’l ostidagilarga
talabchanlik. Bu mudiraga qo’yiladigan asosiy talablardir.
Jamoadagi to’gri o’zaro munosabatlar har bir xodimning mehnat va ishlab
chiqarish intizomligiga rioya qilishni ta’minlaydi.
Rahbarlik mavqei mudira o’z g’oyaviy, ma’naviy, ma’rifiy, siyosiy – huquqiy
saviyasini va mintaqaviylik mahxoratini doimo ongli ravishda pedagogik bilimlarni
bolalarga ta’lim – tarbiya berish nazariyasi va amaliyotini puxta egallashga, xozirgi
bosqichda maktabgacha ta’lim oldida turgan vazifalarni bilishga u o’z bilimlaridan
amaliy faoliyatidan foydalanishga majbur etadi. U programma metodik, instruktiv,
normativ xujjatlarni yaxshi bilishi va ustida amal qilishi kerak. U pedagogik
jarayonning mohiyatini chuqur bo’lib, yetuk va kamchiliklarini darxol bartaraf qilish
choralarini ko’rish lozim.
Maktabgacha tarbiya muassasasi mudiri Xalq ta’limini boshqarish organlari
tomonidan oliy ma’lumotga va 3 yildan kam bo’lmagan pedagogik ish stajiga ega
bo’lgan yoki o’rta-maxsus ma’lumotiga va 5 yildan kam bo’lmagan pedagogik ish
stajiga ega bo’lgan shaxslardan tanlanadi. Maktabgacha tarbiya muassasasida
kadrlarni tanlash joy-joyiga qo’yish tarbiyalash bo’yicha ishni mexnat jamoasi
maktabgacha tarbiya muassasasi kengashining faol ishtirokida ma’muriyat amalga
oshiradi. Maktabgacha tarbiya muassasasi raxbarlari kadrlarning kasb maxoratini,
umumiy ta’lim maxoratini umumiy ta’lim va madaniy darajasini muntazam o’stirib
borishiga g’amxo’rlik qiladi: xodimlar malakasini xisobga olgan xolda va
maktabgacha tarbiya muassasasi manfatlaridan kelib chiqib, ularni ratsional va o’z
vaqtida joydan-joyga ko’chirib turilishini ta’minlaydi.
Maktabgacha tarbiya muassasasida kadrlar rezervi shakllantirilib, ular bilan
doimiy ish olib boriladi.
Mudira bolalar bog’chasining butun faoliyatiga raxbarlik qilib, u bolalar
bog’chasining obodonlashtirish, ko’lamzorlashtirishishlariga raxbarlik qiladi. Smeta
bo’yicha xarajatlarni to’gri taqsimlash, muassasasini boy oziq-ovqat moddalari bilan
ta’minlash rejimni to’g’ri tashkil etish rejasida bog’chasini bolalar bilan to’ldirish,
ta’lim-tarbiya dasturining bajarilishi uchun javobgar, yozgi sog’lomlashtirishlari,
taomnoma sifatini vitaminga boy bo’lgan moddalar bilan ta’minlashi (kamida xaftada
2 marta) xamir ovqatlari (bulochka, pechene). Pedagogik va xizmat ko’rsatuvchi
xodimlarning bilimi, ishga nisbatan munosabati, ularni malakasini oshirishishlari
bo’yicha bosh rahbardir.
Mudira bolalar xayotini saqlash muxofaza qilishi uchun bolalar muassasasida
to’g’ri rejim momentlari, shart-sharoit yaratadi. Sanitariya va gigiyenik qoidalarning
bajarilishiga, yonidan qarshi tadbirlar o’tkazadi. Qishga boy oziq-ovqat va oziq-ovqat
68
maxsulotlarini g’amlaydi. Vitaminga boy bo’lgan mevali o’simliklarni o’stiradi.
Bog’cha xodimlari o’z vaqtida oylik maosh bilan ta’minlanadi. Mehnatga
ishchilarning intizomiga qat’iy rioya qiladi. Ish yuritish qattiq nazorat qilinadi. Bo’sh
guruxlarni xodimlar bilan o’z vaqtida ta’minlaydi. Aktiv xodimlarning
rag’batlantiradi. Bolalar bog’chasida o’tkaziladigan joriy kapital remontga bosh
raxbardir. Zavxoz, kladovshik, kiryuvuvchi, kastilyansha, bog’bon, duradgor, farrosh,
qorovul, elektrik, santexnik, shafyorbilanyakkama – yakka suhbat o’tkazadi. Ularning
ishlari ustidan qat’iy nazorat tashkil etiladi.
Mudiraning ta’lim-tarbiya jarayonlariga rahbarligi quyidagilar:
a) har bir guruxdagi ta’lim-tarbiyaviy reja asosida ishlarni kuzatish va tahlil
qilish, tarbiyachining ish xujjatlarini o’rganish va tahlil qilish guruxning ta’limtarbiyaviy ish rejasi, diagnostika daftari: bu o’tkazilgan ishlarning xisobotidir.
b) guruxning jixozlanishini,
bunda guruxlarga qarab burchaklar soni
takomillashib boradi.
Mudira kvartalda 1-Mart umumiy ota-onalar majlisini tashkil etadi. Majlisni otaonalar komitetining raisi olib boradi yoki yordam beradi. Mudira 1 xaftada 3 marta
ota-onalarni qabul qiladi. Bunda ota-onalar tomonidan ba’zi bir muammo
kamchiliklar bilan bolalar tarbiyasiga oid muammolar hal etiladi.
Mudiraning jamoatchilik va mahalla qo’mitasi bilan ish metodlari quyidagi
tarzda amalga oshiriladi:
1. Ota-onalar va jamoatchilik uchun konferentsiyalar.
2. Ota-onalar universitetlari. Bunda oila markazidan vakil, yetuk olimlar, xalq
ta’limi bo’limi xodimlari va barcha ota-onalar ishtirok etadilar. Ota-onalar
Universitetning asosiy maqsadi Davlat va jamiyatimiz tomonidan oila va bolalar
tarbiyasiga masalalari va kamchiliklarini, muammolarini xal etishdan iborat. Mudira
Tashkiliy tegishli maktab bilan aloqa o’rnatib 1 yilga mo’ljallangan reja asosida ish
ko’radi. 1 yilga mo’ljallangan reja asosida bog’chaning asosiy vazifalari, maktab
tomonidan amalga oshiriladigan tadbiriy choralar, bolani maktab ta’limiga tayyorlash,
lotin alifbosini o’qish, yozish, mukammal o’rganish. Bunda mudira va maktab
direktorining vazifalari belgilanadi.
Kаttа tаrbiyachining kuzаtishlаri mаxsus dаftаridа fоtоyozuv, tаnlаb yozish vа
shu kаbilаr tаrzidа qаyd etilаdi.
Pеdаgоgik kаbinеtining ishi. Bоlаlаr bоgchаsidаgi butun mеtоdik ishning
mаrkаzi pеdаgоgikа kаbinеtidir. Pеdаgоgik jаrаyoni uyushtirish, оtа-оnаlаr bilаn
ishlаsh, pеdаgоgik mаxоrаtlаrini оshirish vа mustаqil uqishlаrini tаshkil qilishdа
tаrbiyachilаrgа аmаliy yordаm ko`rsаtishdаgi yеtаkchi rоl` pеdаgоgikа kаbinеti
zimmаsidаdir.
69
Pеdаgоgikа kаbinеti bоlаlаr muаssаsаsi аn`аnаlаri jаmg`аrilаdigаn jоydir.
Mеtоdistning vаzifаsi– jаmg`аrilgаn tаjribаgа «jоn аtо qilib» tushunаrli qilish,
tаrbiyachilаrni bоlаlаr bilаn ishlаshdа ulаrni ijоdiy qo`llаshgа o`rgаtishdir.
Pеdаgоgikа kаbinеtidа tug`ri yo`lgа qo`yilgаn ish bаrchа xоdimlаrning mеtоdik
tаyorgаrligini оshirishgа, xususаn, bоlаlаrni xаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish vаzifаlаrini
xаl qilishgа yordаm bеrаdi.Pеdаgоgikаning kаbinеtining аsоsiy vаzifаsi bоlаlаr
bоg`chаsi tаrbiyalаrigа mеtоdik yordаm ko`rsаtish, ulаrning g`оyaviy-siyosiy vа
ilmiy-mеtоdik sаviyalаrining, pеdаgоgik mаxоrаtlаrining o`sishi uchun shаrоit
yarаtishdir. Bоlаlаr bоg`chаsidаgi pеdаgоgikа kаbinеti, shuningdеk ilg`оr pеdаgоgik
tаjribа to`plаnаdigаn, umumlаshtirilаdigаn vа tаrqаtаdigаn bоshlаng`ich mаrkаz
xаmdir. Kаbinеtning muxim vаzifаlаridаn biri tаrbiyachilаrgа o`z mеxnаtlаrini ilmiy
аsоsdа tаshkil qilishlаridа yordаm ko`rsаtishdir.
Pеdаgоgikа kаbinеti bu vаzifаlаrni xаl etishi uchun mеtоdist kаbinеtdаgi
mаtеriаllаr mаzmunigа оshirilgаn tаlаblаr qo`yishi, uni sistеmаlаshtirish vа puxtа
o`ylаb chiqishi kеrаk.
03-Uslubchining ish hujjatlari
03-08
Uslubchining oylik ish rеjasi
03-09
Pеdagogik jarayonni kuzatish daftari
03-10
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati yuzasidan
uslubchining 3 yilga mo‘ljallangan istiqbol rеjasi va
bajarilishi haqida ma’lumot
3 yil
1 yil
3 yil
Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining ish hujjatlari.
Filtr daftari. Filtr daftari tikilgan, sakifalangan, muxrlangan, imzolangan bulishi
kerak. U kuyidagi tarkibiy kismlardan iborat buladi: bolaning ismi va familiyasi;
xarorati, terisi; ogiz bushligi; pedikulyoz, ota-onalar bilan suxbat xamda ilova.
Patronaj daftari. Patronaj daftari tikilgan, sakifalangan, muxrlangan,
imzolangan bulishi kerak. Unda bolaning oxirgi marta maktabgacha ta’lim
muassasasiga kelgan kuni, utkazilgan patronaj, bolaga kuyilgan tashxis kabilar o’z
aksini topishi lozim.
Ota- onalar haqida ma’lumot daftari.
O’z ustida ishlash daftari.
Metodik uyushmaga qatnashish daftari.
Bolalar bilan yakka ishlash daftari.
"Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan davlat talablari"
asosida bolalarning rivojlanish ko’rsatkichlarini taxlil qilish (har olti oyda);
Taxlil daftari (o’zoro mashgulotlarni kuzatish);
Ota-onalar bilan o’tkaziladigan majlisi qarori daftari.
Kаttа tаrbiyachining dоimiy xujjаtlаri qаtоrigа gruppаlаrdаgi tа`lim-tаrbiyaviy
vа sоg`lоmlаshtirish ishlаrini kоntrоl qilish dаftаri (jurnаli) hаm kirаdi. Undа kаttа
tаrbiyachi o`zining gruppаlаrdа bоlаlаrning o`quv, o`yin, mеxnаt fаоliyatlаrini
o`rgаnishgа dоir ishini; tаrbiyachilаr ishining sifаtini; bоlаlаrning prоgrаmmаning
70
turli bo`limlаri bo`yichа egаllаgаn bilim, ko`nikmа vа mаlаkаlаrining аnаlizi;
bоlаlаrning xulq-аtvоr mаdаniyati, mа`nаviy-irоdаviy sifаtlаrini, kоllеktivdа yashаsh
ko`nikmаlаrini egаllаgаnlik dаrаjаlаri vа shu kаbilаrni аks ettirаdi. Kаttа tаrbiyachi
tаrbiyachilаr ishidаgi ijоbiy mоmеntlаrni vа kаmchiliklаrni kаyd etаdi, ulаrning
qiyinchiliklаri vа muvаffаqiyatsizliklаri sаbаblаrini аnаliz qilаdi hаmdа ishni
yaxshilаshning kоnkrеt yo`llаrini ko`rsаtаdi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Uslubchining ish hujjatlarini haqida gapirib bering.
2. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining ish hujjatlari nimalardan
iborat?
3. O’zbekistonda maktabgacha ta’limga metodik rahbarlik qaysi tizimda olib
boriladi?
4. Respublika maktabgacha ta’lim metodik kabinetining tuzilishi va vazifalari
nimalardan iborat?
5. Metodik birlashma nima?
6. Seminar va seminar mashg’ulotining asosiy maqsadi nimalardan iborat?
7. Mudiraning ta’lim-tarbiya jarayonlariga rahbarligi qanday olib boriladi?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
15- Mavzu. Maktabgacha ta’limda mashg’ulotlarni kuzatish , gimnastika va
harakatli o’yinlar mashg’ulotining ko’rigi, nutq o’stirish va tevarak – atrof
bilan tanishtirish mashg’ulotining ko’rigi
Reja
1. Maktabgacha ta’limda mashg’ulotlarni kuzatish , gimnastika va harakatli
o’yinlar mashg’ulotining ko’rigi
2. O‘yinning bola rivojlanishiga ta’siri.
3. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish omillari
Tayanch tushunchalar:kuzatish, o’yin bola rivojlanishiga ta’siri, harakatli
o’yinlar, nutq o’stirish, tabiat.
Rus pedagogi A.S. Makarenko “Bola o‘yinda qanday bo‘lsa, o‘sib ulg‘aygach
ishda ham ko‘pincha, ko‘p jixatdan shunday bo‘ladi” –deb to‘g‘ri aytgan edi. A.M.
71
Gorkiy “O‘yin bolalar yashayotgan va o‘zgartirishi ish lozim bo‘lgan dunyoni bilish
yo‘lidir”-deb bejiz aytmagan.
Haqiqatdan ham o‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak atrofdagi
hayotni va kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni har tomonlama bilib olishga
qaratilgan faoliyatidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning o‘yin faoliyati mazmun
jihatdan har kungi vaziyatga qarab o‘zgarib turadi. O‘yin doimo o‘zgarib turganligi
tufayli bola o‘ynab charchamaydi, zerikmaydi. Bolaning atrof muhitga kishilarga,
narsalarga va o‘ziga bo‘lgan turli munosabatlari mazmun hamda shakl jihatdan har
doim o‘zgarib turadigan o‘yin jarayonida namoyon bo‘ladi. Bolalarning turli
ehtiyojlari, istak va qiziqishlari, qobiliyatlari hamda bir qancha shaxsiy fazilatlari
o‘yin jarayonida bevosita rivojlanadi.
O‘yin jarayonidagi bolalar faol faoliyatining psixik taraqqiyot uchun ahamiyati
shundaki, bolalarning turli sifat va fazilatlari o‘yin jarayonida faqat namoyon
bo‘libgina qolmasdan, bunda sifat va fazilatlar mustahkamlanadi, o‘zlashtiriladi.
SHuning uchun psixologiya nuqtai nazardan oqilona ya’ni to‘g‘ri tashkil qilingan
o‘yin bola shaxsini har tomonlama o‘stiradi va shuning bilan birga bolaning butun
psixik jarayonlarida –sezish, idrok, diqqat, xotira, tafakkur, xayol va irodani ildam
rivojlanishiga yordam beradi.
O‘yin o‘z mohiyati jihatidan katta kishilarning hatti –harakatlari va xulqatvorlariga faol taqlid qilishdan iborat bo‘lishi tufayli bolalarda ma’naviy sifatlarning
mustahkamlanishi uchun va odob – axloq qoidalarini bilib olishlari uchun keng
imkoniyatlar beradi. Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin jarayonida tabiblik yoki
muallimlik rolini bajarayotgan bo‘lsa, shu kasbga tegishli barcha sifatlarni namoyon
qilishga intiladi. Ular o‘yinga juda berilib ketsalar, bajarayotgan rollariga xos sifatlar
shunchalik samimiy, ijodiy tarzda namoyon bo‘ladi. Bolalar uchun o‘yin
mazmunining hech bir chegarasi yo‘q.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kattalar hayotini hamma tomonlarini o‘z
o‘yinlarida aks ettira oladilar. O‘yinning ahamiyati bola shaxsining o‘sib kamolotga
etishiga ta’sir ko‘rsatishdan iboratdir. O‘yin har bir yosh bosqichda bolaning tevarak
atrofdagi dunyoni va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni bilib olishni ifodalaydi.
Bolaning moddiy dunyoga, kishilarga o‘z-o‘ziga munosabati o‘zgarayotgan o‘yinda
namoyon bo‘ladi. Bolalarning ehtiyojlari, istak, qiziqish (xavas) lari bevosita o‘yinda
ifodalanadi. O‘yin bolalarning xayolparastligi tufaydi narsalar va kishilar dunyosini
ular uchun ma’qul tomonga “o‘zgartirish” imkoniyatini beradigan faoliyatdir.
Bolaning aqliy o`sishi haqida fikr yuritilganda, shuni ham aytib o`tish kerakki
narsalarni yangi nom bilan atashda yoki yangicha nomlash xolatidan kelib chiqib,
sub’ekt yyin paytida faol qapakat kilishga urinadi. CHunki u moddiy narsalarga
asoslangan xarakat rejasidan tasavvur qilinayotgan. fikr yuritilayotgan jismlar
moxiyatini aks ettiruvchi xarakat rejasiga utadi. Bola jismlarning moddiy shaklidan
birdaniga xayoliy kyrinishga utishida unga tayanch nuqtasi bulishi kerak, voxolanki
shunday tayanch nuqtasi vazifasini utovchi narsalarning aksariyatidan yyinda
bevosita, ob’ekt sifatida foydalaniladi. O‘yin faoliyatida mazkur jismlar kandaydir
alomatlarni aks ettiruvchi sifatida emas, balki ana shu tayanch narsalar tugrisida
72
fikrlash uchun xizmat kiladi, shuningdek, tayanch nuqtasi xarakatning yakkol narsa
bilan boglik jixatini aks ettiradi.YUkorida aytilganidek, narsa bilan yyin
xarakatlarining takomillashuvi xarakat shakli xususiyati, boskichi kabilarni
qisqartirish va umumlashtirish xisobida amalra oshiriladi. O‘yin xarakatlarining
kisqarishi va umumlashuvi ularning akliy kurinishidagi mantikan izchil yigiq
shaklga utishning asosini tashkil qiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yin faoliyati bilan birga ta’limiy
mashg‘ulotlarda ham ishtirok etadilar. Maktabgacha tarbiya yoshi davridagi ta’limiy
mashg‘ulotning asosiy mazmuni bolani atrof hayotdagi narsa va hodisalarning asosiy
xususiyatlari bilan tanishtirish, og‘zaki nutqni lug‘at boyligi, tovushlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish, grammatik tomondan to‘g‘ri so‘zlashlikka o‘rgatish, bog‘lanishli
nutqni shakllantirishdan iborat, elementar mavhum tushunchalarga ega bo‘lish,
jismoniy tarbiya, tasviriy san’at qirqib yopishtirish, rasm, loy yoki plastilindan turli
buyumlar yasash, qurilishi materiallar bilan ishlash, muzika va boshqa mazmundagi
mashg‘ulotlar bolani aqliy jihatdan maktab ta’limini egallashga tayyorlash imkonini
beradi.
Keyinchalik bolaning hayotiga alohida faoliyat turi kirib keladi. Bu faoliyatni
shunday turiki uning bevosita maqsadi yangi-yangi informatsiyalar, harakatlar va ishharakatlari shakllarini o‘zgartirishdan iboratdir. Sub’ektning o‘z maqsadi
o‘rganishdan iborat bo‘lgan mana shunday maxsus faoliyat ta’lim jarayonidir.
Agar sizda turli o’lchamda kubiklar bo’lsa bolalar bilan quyidagi o’yinni
o’ynang shunday qilingki bola o’zi qurayotgan minorasi mustahkam pishiq bo’lishi
uchun paski g’shti yirik bo’lishi shartligini tushunisin minora balandlashgan sari
g’ishtchalari ham maydalashib borishi lozimligini anglagan bola o’z minorasini aynan
shunday quradi.Unga minora qurish jarayonida har safar g’ishtchalarning eng yirigini
olishni o’rgating.Ularni taqqoslash uchun bir-biriga qo’yib ko’rish kerak.Minorani
haqiqiy gishtcha-kubiklardan qurib bo’lgach,karton g’ishtlardan ham shu tartibda
yasashga o’tish mumkun.Agar bolaga qo’g’irchoq berib,u minoragacha yoki
zinapoyaga qanday qilib ko’tarila olishni ko’rsatsangiz,bolaning qiziqishini yanada
ortirgan bo’lasiz.Shuningdek.bola shakllarini ketma-ketjoylashtirish mohiyatini ham
anglab oladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasiga borib o’rta guruh bolalariga “Minora quramiz”
o’yinini o’ynatdim bolalar bu o’yin orqali ularning qiziqishlari juda ham ortdi.Bu
o’yinda 8-ta bola o’ynashdi va o’yinda ular bir-birlariga nisbatan tezlik bilan
bajarishga harakat qildilar.Keyin ular qurib bo’lgan minoralarga qo’llariga
o’yinchoqlar olib kim tez olib borish o’yinni ham o’ynashdi.Ular bu o’yin orqali ham
mehnat faoliyatini o’rganishadi, ham xotirasini mustahkamlashadi va ziyraklilik,
tezkorlik hamda ilg’or harakatlilik hislatlarini o’zida mujassamlashadi.
“Kamalakrang pufaklar” o`yini.
Bolalar narsalarning rangiga e’tibor qilishni o’rganishlari uchun bir xil rangli
narsalarni ajratishga o’rgatish maqsadida shu o’yinni taklif etish foydalidir. Buning
uchun qalin qog’ozga 6-7 ta rangli tasmalarni yopishtirib qo’yish va rangli qog’ozdan
doirachalar qirqib tayyorlash lozim.Tasmalar-ip,doirachalar –pufak bo’ladi.Bolaga
73
pufaklarni ipga bog’lashni taklif eting, buni qanday qilish lozimligini ko’rsatib bering.
Shundan so’ng, mustaqil ishlashlariga sharoit yaratish mumkin, faqat xatoga yo’l
qo’ygan hollardagina yordamlashib turasiz.
Bolalar ”Kamalakrang pufaklar“ o’yini orqali turli ranglarni ajratishni
o’rganishadi va ularni farqlashni anglashadi. Bu o’yin orqali bolalar tasavvur qilish
qobiliyatlarini shakllantiradilar hamda estetik jihatdan ranglarni joy-joyiga qo’yishni
farqlashadi. Shuning uchun bu o’yinni bajartirishga harakat qildim.
Tadqiqotchi A.V.YArmolenko yarim yoshlik go‘daklarda jozibali narsalarning
o‘zaro qiyosiy tasnifini tadqiq qilgan. Muallif olgan ma’lumotlarga qaraganda go‘dak
behisob jismlar orasida insonni (katta yoshli odamlarni) tobora aniqroq, ravshanroq
ajrata boshlagan. SHu bilan birga harakatsiz ko‘ruv qo‘zg‘atuvchisiga diqqatni
to‘plash 26 sekundddan 37 sekundgacha harakat qilmayotgan odamga bolaning
tikilishi, 34 sekunddan 38 sekundgacha, xarakatdagi ko‘ruv qo‘zg‘atuvchisiga qarashi
41 sekunddan 78 sekundgacha, harakatdagi insonga e’tibor berishi 49 sekunddan 88
sekundgacha ortgan.
Tajribada go‘dakning xarakatlanayotgan odamga diqqatini to‘plab turishi 4
marotaba ortgani aniqlangan.
Go‘dak jonsiz narsalarga qaraganda odamga diqqatini barqaror qaratishi uning
kattalarga munosabati o‘zgarganidan emas balki ular bilan aloqaga kirishganda sust
retseptor o‘rnini faolrog‘i egallaganidandir. Go‘dakda fazoviy tassavvurning
boyishida jumlalarning idrok qilishidagi farqlashning takomillashuvi muhim vosita
xisoblanadi. Hayot tajribasi ortib borishi mashqlar natijasida jismlarning alomatlari
va belgilarni o‘quvi paydo bo‘ladi.
Olimaning fikricha 3- oydan 6 oylikkacha bolada katta yoshdagi odamlar bilan
tanlab munosabatda bo‘lishi vujudga keladi. Uch oylik go‘dak begonalar orasidagi
tuqqan onasini ajrata olsa, yarim yoshdan boshlab esa begonalar ichidagi
qarindoshlarini ham farqlay boshlaydi. M.YU.Kistayakovskaya ma’lumotiga ko‘ra, 56 oylikda u muomala qilayotgan notanish shaxsga bir oz tikiladi, keyin yo
kulimsiraydi yoki undan yuzini o‘giradi, xatto, qo‘rqib yig‘lab yuboradi. Bolada
o‘zini parvarish qilayotgan yaqin kishilariga bog‘lanib qolishi sodir bo‘ladi. Ana shu
sababli onasini yoki enagasini ko‘rsa qiyqirib qarshilaydi, unga talpinadi, qo‘loyog‘ini ixtiyorsiz tipirchilatadi. U yarim yoshga to‘lganda atrofdagi yaqin kishilari,
qarindosh-urug‘lariga, xatto qo‘ni -qo‘shnilarga ham bog‘lanib (o‘rganib) ko‘nikib
qoladi. Ta’minan 8-9 oyligidan kattalar bilan dastlabki o‘yin faoliyatini boshlaydi.
O‘yin faoliyatidagi tabassum, jonlanish, shodlik, tuyg‘ulari avval faqat kattalar
ishtirokida namayon bo‘ladi, vaqt o‘tishi bilan uyinning o‘zi bolaga quvonch
bag‘ishlaydi. Go‘dak bir yoshga yaqinlashgan sari kattalarning xatti-xarakatlarini
izchil kuzatishdan tashqari unda asta-sekin ularning ko‘mak berish ishtiyoqi tug‘iladi.
Natijada bola individual faoliyat turidan hamkorlikdagi faoliyatga ham o‘ta boshlaydi.
Ma’lum, hamkorlikdagi faoliyat muloqot ko‘lamini kengaytirishga yordam beradi.
Maktabgacha tarbiya davri shaxsning xaqiqiy tarkib topishi (voyaga etish) davri
bo‘lganligi uchun ham shunday muhim bir davrdir. Hayotning birinchi yili mobaynida
bolaning tevarak -atrofdagi muhitga munosabati jiddiy ravishda o‘zgaradi. Bola
74
katalar bilan aloqada bo‘lishi natijasida uning o‘rgatishga qarab o‘z ixtiyorlarini
qondiradigan narsa bilan mustaqil xarakat qila boshlaydi. Dastlab u kattalar bilan
birgalikda, so‘ngra ularning raxbarligida xarakat qiladi, undan keyin ovqat eyish bilan
bog‘liq bo‘lgan xarakatlarni va o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishga oid ishlarni mustaqil
bajara oladi. Hayotning 2 yilida kattalar bilan munosabatlarda o‘zgarish ro‘y beradi.
Maktabgacha tarbiya yoshida bola katta odamni o‘z xulqi-atvori uchun o‘rnak deb
xisoblaydi. Bola 1-yoshdan 3- yoshgacha narsalar, bilan xarakatlar qilishni egallaydi
o‘yin bolaning xarakatlarini rivojlantirish va takoimllashtirishga yordam qiladi.
Maktabgacha tarbiya yoshida bola faoliyatining xilma-xil turlari o‘yin, mexnat
rejimini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat rivojlana boradi. 2 yoshdan boshlab
bolalar o‘ynaydigan bo‘lishadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning (4
yoshdan boshlab) etakchi faoliyatlarga bo‘lib o‘ynaladigan, ijodiy o‘yindir. O‘yin
jarayonida bola muayyan rolььlarni bajarishni o‘z zimmasiga olishadi hamda o‘yin
sharoitida odamlar faoliyati va munosabatini esga keltirishadi. 3-4 yashar bolalarda
birgalikda o‘ynaladigan o‘yinlar xali bo‘lmaydi. Dastlab buyum, o‘yinchoq rolььini
go‘yo esga solganday bo‘ladi, sungra bola o‘yinda ixtiyoriy suratda o‘z zimmasiga
ma’lum rolььni oladi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning kattalar tomonidan
uyushtirilib, muayyan maqsadga qaratilgan ijodiy faoliyati uning taraqqiyotga qancha
ta’sir ko‘rsatadi. 2-yoshda bola rasm sola boshlaydi va jon dil bilan rasm soladi.
Rasm solish jarayonida uning idrok etishi aniqlashda u buyumning rangi va shaklini
yaxshiroq ajrata boshlaydi, kuzatuvchanligi rivojlanadi. Bola tasavvurlayotgan
narsani o‘xshatish maqsadida rasmda aks ettirish zarur bo‘lgan narsalarning
belgilarini ataylab ajratib ko‘rsatadi.
Bola rasm solar ekan, rasmni so‘zlar bilan to‘ldirib, faollik bilan xarakat qiladi, u o‘z
tassavvurlari asosida keyinchalik katta yosh odamlarning so‘ziga binoan rasmlar
yaratmog‘i mumkin-unda ayrim narsalarning obrazlari vujudga keladi. Rasm solish
bilan loy va plastiklardan shakllar yasaydi, natijada, bola analizatorlarining
rivojlantirishda hamda moslashgan va differensiyallashgan xarakatning tarkib
topiishidan tashqari uning narsa shaklini, xajmini, bir o‘lchovda bo‘lishi va
munosabatligini idrok etish takomillasha boradi. 3-4 yashar bola narsalar o‘rtasidagi
bog‘lanishni farqlab oladi va o‘z faoliyatini planlashtiradi, bu faoliyat asta-sekin
ijodiy faoliyatga aylanadi
Maktabgacha yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati bu o‘yindir. Bog‘cha
yoshidagi bolalarning o‘yin faoliyati masalasi asrlar davomida juda ko‘p olimlarning
diqqatini o‘ziga jalb qilib kelmokda. Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining o‘yin
faoliyatlarida ildam qadamlar bilan
olg‘a qarab borayotgan sermazmun
hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar.
Bog‘cha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu
narsalar bilan bevosita amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa
harakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining haddi sig‘adigan narsalari
bilangina emas, balki kattalarga mansub bo‘lgan o‘zining kuchi ham etmaydigan,
xaddi sig‘maydigan narsalar bilan ham amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi.
75
SHuni ham aytib o‘tish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi
zamonamizdagi yaratilayotgan, xayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go‘yo bir
mo‘jizadek ko‘rinadi. Natijada ular ham o‘zlarining turli o‘yinlari jarayonida
o‘xshatma qilib (yahni analogik tarzda) har xil hayoliy narsalarni uylab chiqaradilar
(uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashqari, bolalarning turli
hayoliy narsalarni o‘ylab chiqarishlari yana shuni bildiradiki, ular o‘zlarining har turli
o‘yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog‘da
ehtiyojlari talab qilayotgan narsalarni ham aks ettiradilar.
Bolalarning o‘yin faoliyatlarida har xil hayoliy va afsonaviy obrazlarni
yaratishlaridan shunday xulosa chiqarish mumkin: odamning (shu jumladan
bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari passiv
jarayon emas, balki faol hamda ijodiy, yaratuvchan, o‘zgartiruvchan jarayondir.
Bolalar o‘yin faoliyatlarining yana bir ajoyib hususiyati shundan iboratki, o‘yin
jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollari ko‘pincha
umumiylik harakteriga ega bo‘ladi. Bunda bola o‘zining turli-tuman o‘yinlarida
faqat o‘ziga tanish bo‘lgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, militsionerning,
tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarigina emas, balki umuman
shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xattiharakatlarini aks ettiradi. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda
cheklangan kichik yoshdagi bolalar (bahzan kichik guruh bolalari ham) o‘zlarining
o‘yinlarida konkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar. (Masalan,
oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). O‘rta, katta bog‘cha yoshidagi
bolalarning o‘yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bo‘la
boshlaydi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning o‘yinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish quroli
bo‘lishi bilan birga yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Boshqacharok qilib
aytganda, o‘yin qudratli tarbiya qurolidir. Bolalarning o‘yinlari orqali ularda ijtimoiy
foydali, yahni yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Kichik maktabgacha
yoshdagi bolalar odatda o‘zlari yolgiz o‘ynaydilar. Predmetli va konstruktorlik
o‘yinlar orqali bu yoshdagi bolalar o‘zlarining idrok, xotira, tasavvur, tafakkur hamda
harakat layoqatlarini rivojlantiradilar. Syujetli, rolli o‘yinlarda bolalar asosan o‘zlari
har kuni ko‘rayotgan va kuzatayotgan kattalarning xatti –harakatlarini aks ettiradilar.
4-5 yoshli bolalarning o‘yini asta–sekinlik bilan jamoaviy harakterni ola boshlaydi.
Bolalarning individual hususiyatlarini, xususan ularning jamoaviy o‘yinlari orqali
kuzatish qulaydir. Bu o‘yinlarda bolalar kattalarning faqat predmetlarga munosabatini
emas, balki ko‘proq o‘zaro munosabatlarini aks ettiradilar. SHuningdek, jamoaviy
o‘yinda bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar.
Katta bog‘cha yoshida syujetli-rolli o‘yinlar rivojlanadi, lekin endi bu o‘yinlar o‘z
mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bu o‘yinlar jarayonida bolalarda
liderlik yuzaga kela boshlaydi, shuningdek tashqilotchilik ko‘nikma va malakalari
rivojlanadi.
76
Maktabgacha yoshdagi bolalar shug‘ullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida
tasviriy san`atning ham ahamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga
qarab uning atrof hayotni qanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur
hususiyatlariga baho berish mumkin. Katta bog‘cha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar
ularning ichki kechinmalari, ruhiy xolatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks
ettiradi. Bog‘cha yoshdagi bolalar rasm chizishga ham nihoyatda qiziqadilar. Rasm
chizish bolalar uchun o‘yin faoliyatining o‘ziga xos bir shakli bo‘lib hisoblanadi. Bola
avvalo ko‘rayotgan narsalarini, keyinchalik esa o‘zi biladigan, xotirasidagi va o‘zi
o‘ylab topgan narsalarni chizadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaqa juda katta ahamiyatga
ega bo‘lib, aynan shunday o‘yinlarda muvafaqqiyatga erishish shakllanadi va
mustaxkamlanadi.
Katta Bog‘cha yoshida konstruktorlik o‘yinlari asta-sekinlik bilan mehnat
faoliyatiga aylanib boradi. O‘yinda bola elementar mehnat ko‘nikma va malakalarini
egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur
rivojlana boradi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning o‘yin faoliyatlari xaqida gapirar ekanmiz, albatta
ularning o‘yinchoqlari masalasiga ham to‘xtab o‘tish kerak.
Bolalarga
o‘yinchoqlarni berishda ularning yosh hususiyatlarini, taraqqiyot darajalarini va ayni
paytda ularni ko‘prok nimalar qiziqtirishini hisobga olish kerak.
Ma’lumki, 1-3 yosh bolalar hali tashqi muhitni juda oz o‘zlashtirganlar. Ular hali
hattoki narsalarning rangini, hajmini va boshqa jihatlarini yaxshi ajrata olmaydilar.
SHuning uchun ularga ko‘g‘irchok bilan birga har xil rangli qiyqim, laxtak matolar
ham berish kerak. Ayniksa, qiz bolalar o‘z kug‘irchoqlarini har xil rangli matolarga
o‘rab, ro‘mol qilib o‘ratib mashq qiladilar. O‘g‘il bolalarga esa, har xil rangli, birbirining ichiga sig‘adigan quticha o‘yinchoklarni berish foydalidir.
O‘yin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli
bo‘lgan tahlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani
o‘zlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo
etarli darajada nutqni egallagan bo‘lishi, ma’lum malakalar, uquvlar va elementar
tushunchalarga ega bo‘lishi kerak bo‘ladi. Bularga bola o‘yin faoliyati orqali
erishadi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq,
hayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali bir-biridan
yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam qiladigan
o‘yinchoqlar berish lozim. Bu yoshdagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ko‘zga
yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin
chuqur tahlil qilmaydilar.
Diqqat har kanday faoliyatimizning doimiy yo‘ldoshidir. SHuning uchun diqqatning
inson hayotidagi ahamiyati ham benihoya kattadir. Bog‘cha yoshidagi bolalar diqqati
asosan ixtiyorsiz bo‘ladi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning o‘sib
borishi uchun o‘yin juda katta ahamiyatga ega. O‘yin paytida bolalar diqqatlarini bir
joyda to‘plab, o‘z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar.
77
Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga qo‘yilgan
yangi talablar asosida takomillasha boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining
faoliyatlari uchun kandaydir ahamiyatga ega bo‘lgan, ularda kuchli taassurotlar
koldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib koladilar. Bog‘cha
yoshidagi bolalar tafakkuri va uning o‘sishi o‘ziga xos hususiyatga ega. Tafakkur
bolaning Bog‘cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi,
birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan ko‘payishi,
ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi o‘sgan bo‘lishi, uchinchidan esa,
bog‘cha yoshidagi bolalarning juda ko‘p erkin mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga
ega bo‘lishlaridir. Bog‘cha yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug‘ilishi
ular tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola o‘z savoliga javob topa
olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik
susaya boshlaydi.
Uzluksiz ta’limining dastlabki bo’g’inini maktabgacha ta’lim tashkil etadi va
bu bosqich keyingi ta’lim turlariga bola ongiga dastlabki bilimlarni beruvchi
“fundament” vazifasini bajaradi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov shunday
deydi: “ Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson umri
davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrda
olar ekan”. Shu jixatdan ushbu ta’lim bosqichidagi muammolarni o’z vaqtida aniqlash
va bartaraf yetish xar bir pedagoglarga muhim vazifa yuklaydi.
Sog’lom
bolani tarbiyalash masalasiga yurtimizda asosiy e’tibor qaratilgan bo’lib, bir necha
yil nomlari ona va bolani ularni har tamonlama himoya qilishga, rivojlantirishga
yo’naltirilgan bo’lib, uning yorqin misoli sifatida 2014- yilni “Sog’lom bola yili”
deb nomlanishidan ham anglash mumkin. Sog’lom bolani tarkib toptirish juda ko’p
omillarga bog’liq bo’lib, bolaning kamolot mezonlaridan biri uni psixikasini har
tamonlama rivojlantirishdir. Bolaning psixik taraqqiyoti unda sezgi, idrok, diqqat,
xotira, nutq, hayol va tafakkurning rivojlanishi bilan uzviy bog’liq.
Bolaning ruhiy kamolotining ko’p jihatlari nutq bilan bog’liq ravishda
rivojlanadi. Chunki, bola muloqotga kirishishi ya’ni tengdoshlari va kattalar bilan
bo’ladigan muloqotlari jarayonida juda ko’plab ma’lumotlarga ega bo’ladi va o’zining
ruhiyatini keyingi rivojlanish bosqichiga ko’tarib boradi. Shuning uchun, bola
hayotining dastlabki birinchi oyidan tarbiya faqat uni parvarish qilish bilan
chegaralanmasligi kerak. Bolaning ilk yosh davridan eshitish qobiliyatini tarbiyalash,
shuningdek, bolaning emosional sohasi – jilmayish, kulish, va ovoz tonini uyg’otish
lozim. Bularning xammasi birgalikda nutqining rivojlantirishga xizmat qiladi.
Bolalarda nutq faoliyatining rivoji o’zgalar nutqini oqilona idrok qilish va
tushunish imkonini yaratadi, shaxslararo muomila ko’lamini yanada kengaytiradi. Shu
jihatni hisobga olib maktabgacha ta’lim muassasalarining pedagoglariga qo’yiladigan
asosiy talablardan biri ularning ijodkor bo’lishlari, zamonaviy texnalogiyalardan
unumli foydalana olgan holda bolalar nutqini rivojlantirishga o’z hissalarini
qo’shishlari shuning bilan birgalikda o’z kasbini yaxshi ko’rish, bolalar bilan ishlash,
metodikasini ham chuqur o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Bu jarayon bolalarning bilishga
bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. Bolalarni sevish pedagogning mehnatini jozibali va
78
yengil qiladi. Tarbiyachining bolalarga munosabatida tarbiyalanuvchi shaxsiga
hurmat, unga talabchanlik bilan qarash talab etilsa, bu munosabat bolada pedagogga
nisbatan ishonchni uyg’otadi, tarbiyachiga esa bolalarga chinakam ma’naviy
murabbiy bo’lishga imkon beradi.
Bog’cha yoshidagi bolalar eng avvalo ko’rgazmali ifodalangan yoki ularning
faoliyatlargia jalb etilgan predmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiyatlar,
munosabatlarning nomlanishini o’zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko’rgazmaliharakat va ko’rgazmali-obrazli harakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin. Shu
tufayli ham, bog’cha yoshidagi bolalar lug’atida abstrakt (mavhum) tushunchalar
deyarli uchramaydi. Bolalar nutqidagi bu hususiyatni ham mashg’ulotlar jarayonida
hisobga olish zarur. Bolalarning nutqlari kattalarning nutqlaridan keskin farq qilinadi:
Masalan: “r” o’rniga “l” yoki “y”, “sh” o’rniga “s” tovushlarini ishlatishlari
kuzatiladi. Nutqi to’liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
pedagogik mahorat alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda
dastlabki ma’naviy – ahloqiy tushunchalarni shakllantirish bolaning dastlabki
rivojlanish bosqichlaridayoq amalga oshirilishi lozim bo’lgan pedagogik talablardan
biri bo’lsa, ma’naviy sifatlar: mehribonlik, to’g’rilik, vatanparvarlik, insonparvarlik,
intiluvchanlik, tashabbuskorlik, milliy qadriyatlarga hurmat, milliy g’urur kabi va
ahloq – odobga oid sifatlar: ota – onaga hurmat, salomlashish odobi, kiyinish va
ovqatlanish odobi, mehnatsevarlik, uyda va jamoat joylarda o’zini tutish kabi
fazilatlarni tarbiyalash jarayoni ham bolalarda nutq zahirasining yetarlicha
rivojlanishini talab etadi.
Maktabgacha ta’lim mazmunini tashkil etishda bolalar nutqini
rivojlantiruvchi noan’anaviy usullardan foydalanish; ularda mashg’ulotlarga
qiziqishni yanada orttirish uchun har- xil integrasiyalashgan xususiyatga ega bo’lgan
ko’rgazmalardan foydalanish; maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg’ulotlarni
tashkil etishda doimo bolalarning tafakkur xususiyatini(ko’rgazmali obrazli,
ko’rgazmali harakatli, emotsonal) hisobga olish; ta’lim jarayoni bola yoshiga mos
bo’lishi yoki imkoniyatlarini hisobga olgan holda metodlarni tanlash bilan bog’liq
bo’lishi; bolalarga yondashuvda logoped, difektolog, psixolog, tarbiyachi, ota – onalar
o’zaro hamkorlikda ish olib borishlari maqsadga muvofiqdir.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Maktabgacha ta’limda mashg’ulotlarni kuzatish ,gimnastika va harakatli
o’yinlar mashg’ulotining ko’rigi haqida ma’lumot bering?
2. O‘yinning bola rivojlanishiga ta’siri.
3. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning asosiy omillarini
sanab o’ting?
4.Ta’lim metodlarini tanlab olish shart-sharoitlariga nimalar kiradi?
5.Zamonaviy didaktikada ta’lim metodlarini tasniflashga doir qanday
yondoshuvlar mavjud?
79
6.Maktabgacha ta’limda o’qitishning eng keng tarqalgan metod va usullariga
nimalar kiradi?
7.Maktabgacha ta’limda qo’llaniladigan ta’limning ogzaki metodlarini
sanang va ularning xar biriga izox bering.
8.Maktabgacha ta’limda o’qtishning qanday ko’rgazmali metodlaridan
foydalaniladi?
9.Maktabgacha ta’limda qo’llaniladigan o’qitishning metod va usullariga
nimalar kiradi?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
16-Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasasida bayram ertaliklari va ularni
tashkillashtirish
Reja
1.MTM tarbiyalanuvchilari uchun bayram ertaliklarini o’tkazishda
musiqaning o’rni
2.Kichik, o‘rta, katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklari
Tayanch tushuncha:bayram ertaliklar, musiqiy ta’lim, milliy an’ana, millat
madaniyati, estetik,nafosat tarbiyasi.
Nafosat tarbiyasining mazmuni serqirra bo‘lib, musiqa tarbiya eng asosiy
o‘rinni egallaydi. Musiqiy ta’limning oliy maqsadi: yosh avlodni milliy musiqa
merosimizga vorislik qila oladigan hamda musiqa boyligini idrok eta oladigan, yetuk,
80
barkamol, madaniyatli, nafaqat o‘z milliy an’analarini, balki boshqa millatlar
madaniyatidan boxabar va bu an’ana, madaniyatlarini hurmat qiladigan qilib voyaga
yetkazishdan iboratdir. Bunda nafosat tarbiyasining ahamiyati benihoya kattadir.
Bayram ertaliklari estetik ya’ni nafosat tarbiyasi berishda muhim tadbirlardan
biridir. Ertaliklar bog‘cha hayotining eng muhim va tarkibiy qismiga aylangan bo‘lib,
tantanavorlik, xursandlik va shodlik holatini vujudga keltiradi, bolalarning badiiy
didini tarbiyalaydi. Bayram ertaliklaridan maqsad, bolalarni nafosat olamiga olib
kirish, ularda ajoyib yorqin taassurotlar qoldirish va shodlik baxsh etishdan iboratdir.
O‘zbekiston Mustaqillikka erishdi. Istiqlol sharofati tufayli qadryatlarimiz,
unutilgan, lekin bola tarbiyasida nihoyatda zarur bo‘lgan urf-odatlarimiz tiklanmoqda.
Shu sababli bayram ertaliklari shaklan va mazmunan o‘zgarmoqda. Bolalar
bog‘chalarida nishonlanadigan asosiy bayramlar quyidagilardan iborat:
1. O‘zbekiston Respublikasi Mustaqillik kuni.
2. O‘qituvchi va murabbiylar kuni.
3. Mehrjon bayrami.
4. Yangi yil bayrami.
5. Vatan himoyachilari kuni.
6. Xalqaro xotin-qizlar bayrami.
7. Navro‘z bayrami.
8. Xotira va qadrlash kuni.
9. Gul va qushlar bayrami.
10. Sog‘lomjon va polvonjon bayram ertaligi.
11. Bolalarni maktab quchog‘iga kuzatish tadbiri.
Har bir bayramning o‘z ma’nosi va alohida xususiyati bor.
Masalan, 1 sentabrda nishonlanadigan Mustaqillik bayramida vatanni sevish va
e’zozlash, unga munosib farzand bo‘lib yetishish, uning yutuqlaridan faxrlanish hissi
tarbiyalanadi. Bayram katta guruh bolalari bilan o‘tkazilib, ular O‘zbekiston
Respublikasi madhiyasini kuylaydilar. Kichik va o‘rta guruh bolalari tomoshabin
sifatida qatnashadilar. Ertalikdagi o‘yinlar, inssenirovkalarda xalqimizning erishgan
yutuqlari, mehnatning insonga quvonch baxsh etishi odamlarning bir-biriga mehroqibati, qadriyatlarimiz ko‘rsatilishi kerak. Musiqa rahbari bayram dasturini tuzishda
ijodiy yondoshib, zamonaviy bolalar qo‘shiqlari bilan bir qatorda, o‘zbek xalq
qo‘shiqlarini ham dasturga kiritishimiz lozim.
Mehrjon bayramida mehnat mavsumi yakuniga yetayotganligini ifodalab,
«Quyosh bobo» ga minnatdorchilik bildirib, «Bobodehqon» mehnatini, «Ona yer»
saxovatini, mehr muruvvatini, «Kuzjon» ning to‘kin sochinligini ramziy obrazlar
orqali chuqurroq idrok etishlariga erishish lozim. Bu bayramni katta, o‘rta va kichik
81
guruh tarzida o‘tkazish mumkin. Bayram tantanalarida iloji boricha o‘zbek milliy
asboblarini (karnay, sunray, nog‘ora) jalb qilish tavsiya etiladi. Imkoniyat bo‘lmasa,
fonogrammadan foydalanish lozim. Askiyalar va kichik sahnalashtirilgan ertaklar
ham bo‘lishi tavsiya etiladi. Qo‘shiq, lapar (aytishuv) va askiyalar mazmuni bolalarga
tushunarli bo‘lishi kerak.
Yangi yil bayrami butun dunyoda ramziy qabul qilingan bo‘lib, jahon
bolalarining eng sevimli bayramidir. Unda chiroyli bezatilgan archa, quvnoq kuy,
qo‘shiq va o‘yinlar Qorbobo, Qorqiz va turli ertak qahramonlari, o‘rmon hayvonlari
ishtirok etib, bolalar bilan xursandchilik qiladilar.
Navro‘z bayramida uyg‘onayotgan borliq, tabiat ulug‘lanadi. Qadriyat, urf-odat
udumlarini aks ettiruvchi mazkur bayram, tabiat uyg‘onishi, yangi mehnat
mavsumining boshlanishi, tabiat go‘zalligidan zavqlanish va uni asray bilish,
ko‘kalamzorlashtirish, mehnatni ulug‘lash kabi g‘oyalarni o‘zida mujassam etadi.
Qo‘shiq-yallalar kuylanadi, o‘lanaytishuvlar va turli xil qiziqarli o‘yinlar o‘tkaziladi.
Bu bayramni bog‘cha sharoitidan kelib chiqqan holda, zalda yoki hovlida o‘tkazish
mumkin.
Qadimda sharq xalqlari o‘z sayllariga odamlarni karnay-surnay orqali
chorlaganlar. Shuning uchun bayramning tantanali qismida milliy cholg‘u
asboblardan yoki fonogrammadan foydalanish lozim. Badiiy qismda quvnoq
qo‘shiqlar yangraydi.
8 mart bayramida bolalar onalari, buvilari, opalari, tarbiyachilariga bo‘lgan
mehrlari va ulkan muhabbatlarini qo‘shiq, she’r, raqs, o‘yinlarida ifodalaydilar.
Ularning mehnatlarini e’zozlab, minnatdorchilik bildirib, o‘z qo‘llari bilan yasagan
sovg‘alarini taqdim etadilar. Ular uchun katta, o‘rta va kichik guruhlarda konsert
uyushtiriladi. Bayram uchun to‘g‘ri tanlangan qo‘shiq, musiqa, sahna ko‘rinishlari
bolalarda xushchaqchaq kayfiyat tug‘dirishda katta ahamiyatga ega. Ular bayramning
umumiy xarakteriga, mazmuniga mos bo‘lishi kerak. Agar bog‘chada xalq cholg‘u
asboblaridan tuzulgan bolalar ansambli bo‘lsa, uni ham bayram dasturiga kiritish
kerak.
Buyuk siymolar tavallud topgan kunlar uchun badiiy musiqiy nafosat soatlarini
tashkil etish, bolalarda milliy g‘urur tuyg‘ularini shakllantirib boradi. Ularning
rasmlarini ko‘rsatib, buyuk xizmatlari haqida ma’lumotlar berish, bolalar yoshiga mos
asarlari bilan tanishtirish esa bolalar ma’naviyatini oshiradi. Shuningdek, bayramlar
bolalarni Respublikamizda yashaydigan barcha millat va xalqlarning urf-odatlari,
qo‘shiq va o‘yinlari bilan tanishtirish hamda ularga nisbatan hurmat ruhida
tarbiyalashda kata o‘rin egallaydi.
Kichik, o‘rta, katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklari
82
MTM da olib boriladigan barcha bayram ertaliklari vositasida oliyjanob fazilatlar
yosh avlodga bog‘cha yoshidan boshlab shakillantiriladi. Bayram ertaliklari
jarayonida bola hayotiy voqiylikni musiqaviy obrazlar orqali idrok etib boradi.
Bolalar yoshiga xos musiqa asarlari kichintoylarda unutilmas taassurot qoldiradi,
ularni ruhiy dunyosini boyitadi. Bog‘cha sharoitidagi musiqaviy tarbiya badiiy
adabiyot va tasviriy san’at bilan uzviy bog‘langan holda amalga oshiriladi.
Kichik va o‘rta guruhlarda bayram ertaliklari
1. Mustaqillik bayrami. Bu bayram tadbiri 1-sentabrda o‘tkaziladi. Tadbir
O‘zbekiston Davlat madhiyasining yangrashi bilan boshlanadi. Bolalar Vatanimiz
haqidagi she’rlarni yoddan o‘qib, qo‘shiqlar ijro etadilar.
2. Mehrjon bayrami – Bobodehqon va ona zaminni ulug‘lovchi bayramdir. U 25oktabrdan 5-noyabrgacha o‘tkaziladi.
3. Archa bayrami. Bu bayramda Qorbobo, Qorqiz va sevimli ertak qahramonlari
ishtirok etadilar.
4. 8-mart – Onajonlar bayrami.
5. Navro‘z bayrami 21-martdan boshlanadi.
6. Sog‘lom va polvonjon tadbiri esa 1-iyunda o‘tkaziladi.
Katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklari
1. «1-sentabr – Mustaqillik bayrami». Bayram tadbirlari orqali bolalarda
vatanparvarlik va baynalminallik tuyg‘ulari tarkib toptiriladi.
2. 1-oktabr – «O‘qituvchilar va Murabbiylar kuni».
3. Til bayrami. Bu bayram «Til – dil kaliti», «Ona tilim – jonu dilim» nomlari
ostida nishonlanadi.
4. «Mehrjon bayrami» – hosil bayrami.
5. 8-dekabr – Konstitutsiya kuni. Shu munosabat bilan
«Qomusimiz – nomusimiz» tadbiri o‘tkaziladi.
6. «Archa bayrami» ertaligi.
7. 14-yanvar. «Vatan himoyachilari kuni».
8. 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan konsert uyushtiriladi.
9. 21-mart – Navro‘z bayrami. Bu tadbirda, asosan, u urfodatlarimiz va
qadriyatlarimiz haqidagi sahna korinishlari va kuy qo‘shiqlar ijro etiladi.
10. Gullar va qushlar bayrami may oyida o‘tkaziladi. Bolalar O‘zbekiston gullari
va qushlari haqida she’r hamda qo‘shiqlar aydatilar.
11. «Sog‘lomjon va polvonjon», «Sog‘lom tanda – sog‘ aql» tadbirlari 1-iyunda
o‘tkaziladi. Bayramda turli estafeta va bellashuvlar uyushtiriladi.
12. Maktabda kuzatish bayrami. «Xayr, bog‘chajon – salom, maktab!».
83
Kichik yochdagi bolalarga estetik tarbiya berishda musiqaning o’ziga xos
xususiyatlarini aniqlash maqsadida olib borgan izlanishlarimiz asosida quyidagi
xulosalarga keldik:
1. Musiqa – bolalar estetik tarbiyasida asosiy o‘rin tutadi.
2. Bolalar musiqiy estetik madaniyatini shakllantirish muammosi asrlar
davomida ilm ahli uchun dolzarb muammo bo‘lib kelgan. Chunki jamiyat
ma’naviyatini shaxs ma’naviyatining yuksakligi, qolaversa, bolalarning musiqiy
estetik madaniyatning shakllanganlik darajasi tashkil etadi.
3.Hozirgi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa mashg‘ulotlari
imkon darajasida tashkil etilgan, ammo kichik yoshdagi bolalarni estetik tarbilash
uchun davr talabi asosida musiqa mashg’ulotlarini yanada takomillashtirish va
qo‘shiq o‘rgatishda yangi texnologiyalardan foydalanishga undamoqda.
4. Bolalar ma’naviy-estetik tarbiyasini yanada takomillashtirish uchun
mo‘ljallangan tadbirlarda qo‘shiq va raqslardan ko‘proq foydalanish lozim.
5. Bolalarning musiqaga qiziqishini oshirish maqsadida muntazam tashkil
etiladigan tadbirlarga o‘zgacha ruh bag‘ishlash kerak.
6. Demak, maktabgacha ta’lim muassasalarida musiqa vositasida kichik
yoshdagi bolalarni musiqiy madaniyatini shakllantirishdan pirovard maqsadimiz xalq
farovonligi, yurt tinchligi, Vatan taraqqiyotini o‘zida mujassam qilgan Ozod va obod
Vatan quradigan barkamol shaxslarni tarbiyalashdan iborat.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1.MTM tarbiyalanuvchilari uchun bayram ertaliklarini o’tkazishda musiqaning
o’rni qanday?
2. Bayram ertaliklari estetik ya’ni nafosat tarbiyasi berishda muhim
tadbirlardan biri ekanligi haqida tushuncha bering?
3. Kichik, o‘rta, katta va tayyorlov guruhlarida qanday va qay mavzularda
bayram ertaliklari tashkil etiladi ?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
84
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
18-19-Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini tashkil etish haqida
tushuncha
Rеja
1. Bolalar bog`chasida bolalar hayoti va faoliyatini tashkil etish haqida
tushuncha.
2. Bolalar hayoti va uni tashkil etish printsiplari.
3. Moslashish tushunchasining mazmuni.
4. Bolalarning maktabgacha ta'lim muassasasiga moslashishining o`ziga xos
xususiyatlari.
5. Bolani bolalar muassasasidagi ijtimoiy tarbiya sharoitiga olib kirish.
Tayanch so`zlar: Bolalar, yosh, guruh, muhit, bog`cha kuntartibi, tarbiyachi,
faoliyat, harakat, tarbiya, hayot
Yasli-bog`chalar, bolalar bog`chalari xalq maorif sistеmasidagi boshqa o`kuvtarbiyaviy muassasalaridan bolalar hayoti va tarbiyachisini o`ziga xos tashkil etishi
bilan ajralib turadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning tarbiyasi maqsad va
vazifalarini amalga oshirish ular hayotini tashkil etishning asosiy xususiyatlarini
bеlgilab bеradi.
Yasli bog`chalarda bolalar hayotini tashkil etish har tomonlama tarbiyalash
vazifalariga komplеks yondoshish asosida, ta'lim-tarbiya mazmuni, shakli va
mеtodlari birligi asosida quriladi.
Hayotning tashkil etish-bu hayot faoliyatning asosiy jarayonlarini turli yosh
guruhlaridagi bolalarning yakka, kichik guruhlar va umumiy guruhlar shaklidagi
faoliyati va ta'limini maqsadga muvofiq joriy etish, birga qo`shib olib borish va
navbatlashtirib turish, shuningdеk har bir bolani har tomonlama va garmonik
tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun zarur sharoit yaratishdir.
A.S. Makarеnko bola hayotini to`g`ri tashkil etishning uning tarbiyasi va
rivojlanishidagi rolini ta'kidlab shunday dеgan edi: «Tarbiyaviy ishning haqiqiy
mohiyati umuman, sizning bola bilan ko`rgan suhbatlaringizda, bolaga ko`rsatadigan
bеvosita ta'sirda emas, balki oilangizning, shaxsiy va ijtimoiy hayotimizning va
hamda bola hayotining tashkil etilganligidadir».
85
Hozirgi paytda bolalar bog`chalarida o`quv tarbiya jarayoni sifatini oshirish va
bolalar hayotini tashkil etish zarurati vujudga kеldi.
Bolalar hayotini tashkil etish printsiplari.
Bolalar bog`chalari ta'lim-tarbiyaviy va sog`lomlashtirish ishining barcha
bosqichlarida bolalarning yosh guruhlaridagi hayotini tashkil etish takomillashib
kеlgan va bunga fiziologlar, psixologlar, pеdagoglar (Е.I.Tixееva, Е. A. Flеrina, A. P.
Usova, N. M. Shеlovanov, N. M. Aksarina va boshqalarning) tadqiqotlari asos
bo`lgan. Maktabgacha tarbiya pеdagogikasi bolalar hayoti va faoliyatini tashkil
etishning quyidagi umumiy printsiplarini ishlab chiqqan :
1.Bolalarning har bir yosh guruhlardagi birgalikda hayot tarzi. Bu printsip
asosida guruhdagi barcha bolalarni har tomonlama rivojlantirish va ularni
jamoatchilik ruxida tarbiyalash uchun bir xil sharoitni ta'minlash ko`zda tutiladi.
2.Guruhlarni komplеktlashning yosh printsipi bolalarning har bir guruhida bir
yoki ikki yoshning bo`lishni taqozo etadi va ularning yosh xususiyatlarini xisobga
olgan holda ta'lim va tarbiya jarayonini ta'minlaydi.
3.Guruhning bolalarini har tomonlama faoliyati va muloqoti uchun zarur moddiy
muhitini yaratish. Bu printsipga ko`ra guruhlar xonalarini va uchastkalarini pеdagogik
gigiеnik va estеtik talablarining yagona birligi asosida jixozlash va obodonlashtirish
amalga oshiriladi.
4.Kun tartibining doimiyligi va yosh xususiyatiga bog`liqligi. Ilk va
maktabgacha tarbiya yoshida asosiy hayotiy faoliyat ritmi bir xil emas. Ilk yoshdagi
birinchi va ikkinchi guruh bolalarining o`z xatti- harakatini idora etishdagi ixtiyoriy
qobiliyatining yo`qligi nochorligi ular hayotini tashkil etishda har bir bolaga parvarish
uchun ko`p vaqt ajratish zaruratini kеltirib chiqaradi. Kun tartibini bajarishda o`zo`zini tashkil eta olish ko`nikmasi tufayli mashg`ulotga, o`yinga, mеhnatga vaqt
qoladi.
Bolalar hayoti bu faqat kattalarning bo`lg`usi hayotiga tayyorgarlik emas,
bolalalik davri bolalarni qiziqtiradigan va uni zavqli qiladigan, ular tomonidan
ijtimoiy tajribaning o`zlashtirilishini ta'minlaydigan rang-barang faoliyat bilan
qiziqarlidir.
5.Turli faoliyat ko`rinishlarini (o`yin, mеhnat, ta'lim) joriy etish: ularning kun
tartibidagi o`rni, bolalarning rivojlanish darajasiga ko`ra bu faoliyat turlarini qo`shib
va navbatlashtirib turish, bola shaxsining shakillanishidagi roli.
Kun mobaynida o`yinlar, mеhnat va ta'lim uchun vaqt ajratiladi. Ularning bolalar
bog`chasidagi turli guruhlaridagi o`rni bolalarning yosh imkoniyatlariga yakka tarzda
yoki guruh bo`lib harakat qila olish ko`nikmasiga, bir-birlari bilan muloqotda bo`la
86
olish malakasiga bog`liq. O`yin faoliyati va boshqa faoliyat turlarining asta-sеkin
kuchaya borishi ham ahamiyatga ega bo`la boradi.
6.Yosh guruhlarida bolalar hayotini ular hayoti va sog`ligini muhofaza etishga
yo`naltirilgan holda tashkil etish. Mazkur printsip asosida yasli bog`chalaridagi yosh
guruhlari uchun xonalar ajratiladi, mеbеl va jihozlar tanlanadi, qo`llanma va
matеriallar joylashtiriladi, ovqat tayyorlanadi, chiniqish sistеmasi va harakat faoliyati
rеjimi joriy etiladi. Tarbiyachilar, enagalar va bolalar, shuningdеk bolalar o`rtasidagi
munosabatlarda vazminlik, olijanoblik, insonparvarlik ruhi hukum suradi. Ziddiyatlar
oldi olinadi va odilona hal etiladi, bolalar asabiyligining payi qirqiladi.
7.Bolalar hayotini tashkil etishda estеtik talablarga rioya qilish ulardan faqat
xonalarni jihozlashda foydalanishni emas, balki pеdagogik jarayonda foydalanishni
ham ko`zda tutadi.
Bolalarning maktabgacha tarbiya muassasalaridagi hayot sharoitiga va
tarbiyaga moslashishi.
Bolalar muassasalariga borish bola uchun katta qiyinchiliklar tug`diradi. Bunda
ko`pchillik bolalar bеtoqat, yig`loqi, odamovi bo`lib qoladilar. Tahlikali holat,
hayajon tufayli zo`riqish bola atrofida yaqin kishilarning bo`lmasligi, maishiy
sharoitning ko`nikilgan sharoit va hayot tarzining o`zgarishi tufaylidir.
Funktsional norasidalik, ko`ngli noziklik bola organizmining yangi sharoitga
ko`nikishini qiyinlashtiradi.
Bolalar bog`chasiga kеlishi bilan bolaning ijtimoiy ahvoli ham o`zgaradi. U
oilada chеklangan miqdordagi odamlar bilan muloqotda bo`lar, ko`proq oila a'zolari
diqqat markazida bo`ladi. Maktabgacha tarbiya muassasasida esa u bolalar jamoasi
a'zosiga, boshqa bolalar tеngdoshiga aylanadi. Shu tufayli bolaga psixologik jihatdan
o`zini qayta qurishga o`z xulqini o`zgartirishga, notanish katta kishilar va tеngdoshlari
bilan aloqaga kirishga to`g`ri kеladi. Bularning barchasi bola faoliyati va xulqida
shakllangan odatlarning buzilishiga olib kеladi, undan yangi sharoitlarga biologik va
ijtimoiy jihatdan moslashishni talab qiladi.
Moslashish tushunchasining mazmuni.
Biologik jihatdan moslashish dеganda tor ma'noda organizmning yangi hayot
sharoitiga maqsadga muvofiq moslashishni ta'minlaydigan fiziologik sistеmasining
qayta qurilishi tushuniladi. Ushbu qayta qurish tug`ma mеxanizmlar asosida amalga
oshiriladi. Yangi tug`ilgan bola uning tug`ilishidan so`ng maxsus yaratilgan sharoitga
tеzda moslashadi.
Biologik qayta qurish bolaning maktabgacha tarbiya muassasidagi dastlabki
kunlarda ham kеchadi. U kun tartibida bеlgilangan yangi havo va yorug`lik rеjimiga,
ovqatlanishdagi o`zgarishlarga ko`nikishi lozim.
87
Biologik moslashish qatorida ijtimoiy moslashish amalga oshiriladi, ya'ni o`z
xulqini yangi ijtimoiy sharoitga ko`ra o`zgartirish qobiliyati hosil qilinadi.
Bola oiladayoq kattalar, oila a'zolari bilan dastlabki muloqotga kirishadi. U atrofmuhit bilan muloqotga kirishishining dastlabki ko`nikmalarini o`zlashtiradi, unda
elеmеntar mеhnat harakatlari shakllanadi, uyinlar paydo bo`ladi.
Bola oila a'zolari o`rtasidagi munosabat normalarini o`zlashtira boshlaydi, ular
asosida esa xulqning elеmеntar ko`rinishlari shakillanadi. Bola bog`chaga kеlishi
bilan shakllangan xulqiy odat va munosabatlar ancha o`zgaradi. U tеngdoshlari bilan
faol aloqaga kirisha boshlaydi. Uning hayoti oila a'zolari tomonidan emas, balki
kattalar tomonidan yangi qoida va rеjimga ko`ra tashkil etiladi, unga yangi talablar
qo`yiladi. Shunday ekan, bola atrofdagi sharoit o`zgarishlariga tеz moslashishini,
yangi odatlarni singdirishi yoki mavjud odat va xulq shakllarini qayta qurishi
lozim.
Biologik va ijtimoiy moslashishilar o`zaro bog`liq va ular bir-birini taqoza
etadi. Maktabgacha tarbiya yoshidan, ayniqsa, ilk yoshda muhit va odatdagi hayot
tarzining o`zgarishi ruxiy zo`riqishga olib kеladi, bu ruhiy holatni o`zgartiradi, xattiharakatda buzilishlarga olib kеladi (jizzakilik, tеngdoshlari bilan janjal boshlanadi,
sustlik paydo bo`ladi va boshqalar) uyqu yomonlashadi va ishtaha yo`qoladi shu bilan
birga boshqa funktsional sistеmalarda (vеgеtativ) rеaktiv sistеmasida ham bir
muncha siljishlar paydo bo`ladi, organizmning himoya kuchi susayadi, bu esa
ko`pincha kasalliklarga olib kеladi. Bu holatlar bolalarda turli darajada ifodalanadi va
o`zlashish mеxanizmlarning еtarlicha mashq qildirilmagani bilan izohlanadi.
Bolalarning maktabgacha tarbiya muassasasiga moslashishning o`ziga xos
xususiyatlari.
Bolalarning o`zlashish imkoniyatlari o`rtasida katta farq mavjud ular ayniqsa
bolalar bog`chasida bo`lishning daslabki kunlarida yorqin namoyon bo`ladi. Juz'iy
ijtimoiy muhitdagi o`zgarishlarni ko`proq 9 10 oylikdan 1,6 yoshgacha va 3 yoshda
3,5 yoshgacha bo`lgan bolalar kiyinroq kеchiradilar. Еngil moslashishdan nutqiy
faollikning susayishida, xatti-harakatdagi ba'zi buzulishlarda, uyquning va ishtaxaning
yomonlashuvida namoyon bo`ladigan qisqa muddatli salbiy ruhiy holat kuzatiladi.
Odatda, bu holatlar bolalar bog`chasida bo`lishning dastlabki ikki xaftasi davomida
kеchadi.
O`rta darajadagi moslashish xatti-harakatdagi birmuncha katta va uzoq davom
etadigan siljishlarda ifodalanib, u faqat oyning oxirida normallashadi. Bola qisqa vaqt
ichida ozadi nutqi buziladi, asoratlarsiz tugaydigan еngil 7-10 kun davom etadigan
kasalliklar vujudga kеladi.
88
Og`ir moslashishda bolaning ko`nikishi uzoq va murakkab kеchadi, ba'zan bir
nеcha oyga cho`ziladi. U tеz-tеz qaytalanib turadigan, asoratli kеchadigan kasalliklar,
xatti-harakatlarning barqaror buzulishi, qator holatlarda asabiy holatlar birgalikda
voqе bo`ladi. Jismoniy rivojlanishning susayishi, nutq va ruhiyatda o`sishning
kеchishi kuzatiladi.
Moslashish davrining qiyinchiliklari, moslashishga oid siljishlarning
ifodalanganlik darajasi tarbiyaning ilgarigi sharoit bilan ham uzviy bog`liqki, uning
ta'siri ostida bolaning oliy nеrv faoliyati sistеmasi shakllanadi.
Bolani bolalar muassasasidagi ijtimoiy tarbi sharoitiga olib kirish.
Bolani ijtimoiy tarbiya sistеmasiga olib kirish bosqichma-bosqich amalga
oshiriladi. Tayyorlov bosqichdagi pеdiatriya xizmati, ota-onalar va maktabgacha
tarbiya muassalarining kuch-g`ayrati bola organizmini yangi sharoitdagi hayotga,
tayyorlashga uning biologik moslashishini еngillashtirishga qaratilgan bo`ladi. Bunga
quyidagicha erishiladi: a) bola kun rеjimini bolalar muassasasi rеjimiga o`ta
yaqinlashtirish bilan; b) uni rеjim jarayonlariga faol qatnashtirish bilan; v)
chiniqtiruvchi usullardan kеng ravishda komplеks foydalanish bilan; g) bola
organizmi ish qobiliyatini o`stirish uchun zarur harakat faolligini oshirish bilan.
Ota-onalarning pеdagogik savodxonligi va ularning tarbiyachilar bilan aloqa
o`rnatishi ushbu talablarni amalga oshirishning shartidir. Ota-onalar yakka suxbatlar,
eslatishlar orqali bola hayotining tayyorlov davrida tashkil etishga oid tavsiyalar
oladilar. Ular ovqatlantirish, uxlatish mеtodikasi bilan tanishadilar, o`z-o`ziga xizmat
ko`rsatishni shakllantirishga, buyumli va o`yin harakatlarini yo`lga qo`yishga oid
tavsiyalar oladilar. O`z navbatida tarbiyachilar ham bolalarning uylariga boradilar,
ularning hayoti bilan, kichkintoylarning qiliqlari, sеvimli o`yinlari va o`yinchoklari
bilan tanishadilar, bola bilan u ko`nikkan sharoitda dastlabki ruhiy aloqa o`rnatadilar.
Bolani bolalar muassasasidagi yangi sharoitlar talablariga o`rgatish izchil tarzda
amalga oshiriladi. Bir xafta davomida bola bolalar bog`chasida 2-3 soatdan ko`p
bo`lmaydi. Bu vaqt uning ruhiy holatiga qarab asta-sеkin ko`paytirib boriladi.
Bolalarni qabul qilishda bog`cha xodimlari bolalar hayotini ularning ahvoli,
alohida o`ziga xos xususiyatlarini xisobga olgan holda tashkil etishlari uchun uzoq
vaqt talab etiladi.
Moslashish davrida (2-3 xafta) bola emlanmaydi, barcha mavjud odatlari, xatto
salbiy odatlari ham saqlab qolinadi, uyidagi o`yinchoqlardan foydalanishga ruxsat
etiladi. Ijtimoiy moslashishning ko`pchilik bolalarda murakkab kеchishi va cho`zilib
kеtishining asosiy sababi bola qoshida yaqin kishilarining yo`qligi va odamlar bilan
muomala tajribasining kamligidir (N. D. Vatutina). Shuning uchun bolaning
bog`chadagi dastlabki kunlarida uning yonida onasining ham bo`lishiga yo`l
89
qo`yiladi, u notanish sharoitni o`zgartirishga, tarbiyachi bilan aloqa o`rnatishga, so`ng
u bilan hamkorlik qilishga yordam bеradi. Bolaning vaqti-vaqti bilan kuladi bo`lishi,
unga e'tibor bilan suyib muomila qilish, tarbiyachi tomonidan maqtalish unga nisbatan
ishonch va ijobiy munosabat yaratadi, boshqa kattalar va tеngdoshlar bilan aloqa
o`rnatish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Ijobiy xis-tuyg`ular, bolani mikro-ijtimoiy
muhitga olib kirgan tarbiyachiga o`rganish tufayli unda tеngdoshlari bilan muloqatga
kirishga istak va intilish shakillanadi. Bunda guruhda bolaga quyiladigan talablar
birligini saqlaydigan doimiy tarbiyachilarning ishlashi muhimdir.
Harakatli o`yinlar jismoniy tarbiya va musiqa mashg`ulotlarida birgalikdagi
harakatlar xis-hayajonli zo`riqishni kamaytiradi, quvonch va zavq baxsh etadi,
muomalaga ehtiyojni oshiradi. Shunday qilib, ijtimoiy aloqalarning kеngayishi,
pеdagogik ta'sirini to`g`ri tashkil etish, moslashish davrining kеchishini
osonlashtiradi, bolani boshqa bolalar bilan birgalikda hayot kеchirishga tеzroq
ko`niktirishga imkon bеradi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Bolalar bog`chasida bolalar hayoti va faoliyatini tashkil etish haqida
tushuncha bering.
2. Bolalar hayoti va uni tashkil etish printsiplarini sanab o’ting.
3. Moslashish tushunchasining mazmuni yoriting.
4. Bolalarning maktabgacha ta'lim muassasasiga moslashishining o`ziga xos
xususiyatlari ayting.
5. O’yinning bolalar faoliyatining asosiy turi sifatidagi o’ziga xosligi nimadan
iborat?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
20-MAVZU: TURLI YOSH GURUH BOLALAR FAOLIYATINI
TASHKIL ETISH
Rеja
1. Bog`chada bolalar hayotini tashkil etish.
2. Bolalar faoliyatini to`g`ri yo`lga qo`yish.
90
3.Bola faoliyatini yo`lga qo`yishda dasturning ahamiyati.
Tayanch so`z va iboralar:Bola, bog`cha ta'lim, tarbiya, faoliyat. Dastur.tarbiya
vazifasi
Bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashga karatilgan pеdagogik
jarayon murakkab va rang-barangdir. Tarbiya masalalari ta'lim-tarbiya ishining
tashkiliy shakllari, bolalar faoliyatining har xil turlari: mashg`ulotlarda ta'lim bеrish
orqali, ijodiy va qoidali o`yinlar, bolalarning mustaqil faoliyatlari, ularning o`z
mеhnati va kattalar mеhnati bilan tanishtirish orqali, o`z-o`ziga xizmat qilish, sayrlar
o`tkazish gigiеnik tadbirlar orqali amalga oshiriladi.
Ta'lim-tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish bolalar bog`chasidagi
pеdagogik jarayonni, har bir faoliyat turini to`g`ri tashkil etishga bog`liqdir. Bolalar
bog`chasining pеdagogik jarayonida ta'lim muxim axamiyat kasb etadi va u kundalik
xayotda, o`yinda, mеhnatda, mashg`ulotlar orqali amalga oshiriladi. Mashg`ulotda
ta'lim va tarbiya vazifalari hal etiladi. Bolalar tеvarak-atrofdagi xayot va tabiat bilan
tanishish, nutqni o`stirish va savod o`rgagish, matеmatika, jismoniy madaniyat,
tasviriy faoliyat, musiqa bo`yicha eng oddiy tasavvur va bilimlarni, malaka va
ko`nikmalar sistеmasini egallab oladilar. Bolalar egallab olishlari kеrak bo`lgan bilim,
malaka va ko`nikmalar bolalar bog`chasi dasturida bеlgilab bеrilgan bo`lib, u
bolalarning umumiy rivojlanishida va ularni maktab ta'limiga tayyorlashda muhim
ahamiyatga ega.
Mashg`ulotlarda ta'lim bеrish didaktika printsiplari asosida bolalarning yosh va
o`ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olib ma'lum izchillikda olib boriladi, mazmuni
sеkin-asta murakkablashtirib boriladi. Natijada u rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi
xususiyatga ega bo`ladi.
Dasturda har bir yosh guruhida hafta davomida o`tkaziladigan mashg`ulotlar
soni va har bir mashg`ulot qancha davom etishi bеlgilab qo`yilgan. Tarbiyachi mana
shunta asoslanib, o`zining xaftalik mashg`ulotlar jadvalini tuzib oladi, bu ta'limning
hamma bo`limlari bo`yicha bеlgilangan ta'limtarbiya ishlarini to`g`ri taqsimlash va bir
xilda amalga oshirishga imkon yaratadi. Mashg`ulotlar jadvalini tuzishda quyidagi
talablarga rioya qilish kеrak:
1. Dasturning hamma bo`limlari bo`yicha mashg`ulotlarni haftaga tеng
taqsimlash.
2. Haftaning birinchi va oxirgi kuniga osonroq mashg`ulotlar qo`yiladi.
3. Haftaning sеshanba, chorshanba va payshanba kunlarida bolalardagi aqliy
faoliyat tеzlashadi, shuning uchun bu kunlarga murakkabroq ishlar rеjalashtiriladi.
91
4. Kun davomida birinchi bo`lib bolalardan aqliy zo`r bеrishni ko`proq talab
etadigan, kam harakatli mashg`ulotlar rеjalashtiriladi (tеvarak-atrofdagi xayot va
tabiat bilan tanishtirish, ona tili, matеmatika). Ikkinchi mashulotga еngilroqlari:
tasviriy faoliyat, jismoniy tarbiya, musiqa mashg`uloti va shunga o`xshashlar
rеjalashtiriladi.
5. Kun davomida mashg`ulotlar quyidagicha tartibda almashtirib boriladi:
matеmatika va jismoniy tarbiya, ona tili va tasviriy faoliyat va hokazo.
Mashg`ulotlarni bunday taqsimlash bolalarning dastur matеrialini еngilroq
o`zlashtirib olishiga imkon yaratadi. O`yin bolalarning muxim faoliyati xisoblanadi.
U bolalarning jismoniy va ruxiy rivojlanishida, shaxs sifatida shakllanishida va
bolalar jamoasining tashkil topishida muxim axamiyat kasb etadi.
O`yin bolaga quvonch bag`ishlaydi, ijobiy xis va kеchinmalarini, xayotdan olgan
taassurotlarini aks ettiradi. O`yin mazmuni bola shaxsining shakllanishiga muxim
ta'sir kursatadi, shuning uchun kattalar bolalar o`yiniga rahbarlik qilayotib, ularda
tеvarak-atrofdan olayotgan taassurotlari ijobiy tomonini aks ettirish xoxishini
uyg`otishlari kеrak. Tarbiyachi bolalar o`yiniga rahbarlik qilar ekan, ularning tеvarakatrofdagi hayot to`g`risidagi bilimlarini boyitadi (bu orqali o`yin mavzusi, mazmuni,
syujеti boyiydi), bolalarning ahloqiy hislarini, o`zaro ijobiy munosabati va odatlarini
tarbiyalaydi.
O`yindan bolalardagi o`zaro o`rtoqlik, do`stlik, bir-biriga yordam ko`rsatish
xislatlarini tarbiyalashda va bolalar xayotini tashkil etish shakli sifatida foydalanadi.
Bolalarning o`yin bilan shug`ullanishi va mеhnat qilishlari uchun kеrakli matеriallar
bilan ta'minlaydi, shu orqali bolalar uyinining mеhnat bilan uyg`unlashib kеtishiga
erishadi.
Tarbiyachi bolalarning syujеtli-rasmli o`yinlarining hamma xilini syujеtli-rolli,
kurilish dramalashtirilgan tabiiy matеriallar bilan o`ynaydigan qilib tashkil etadi.
Bolalarga o`yin harakatlarini o`rgatadi, tеngdoshlari bilan bo`ladigan munosabatlarda
haqqoniylik printsipiga rioya qilishni uqtiradi. Shu bilan birga u bolalardagi
ijodkorlik, tashabbuskorlik, faollik va boshqa xislatlarni qo`llab-quvvatlaydi.
Ijodiy o`yinlar ertalabki qabul paytida, kunning birinchi va ikkinchi yarmidagi
sayrda, ya'ni mashg`ulotdan tashqari hamma vaqtda tashkil etilavеradi. Rеjimda
qoidali o`yinlar katta o`rinni egallaydi.
Mashg`ulotlarda va mashg`ulotdan tashqari vaqtda o`ynaladigan didaktik va
xarakatli o`yinlar muxim rol uynaydi. Tarbiyachi bolalarning sеnsor rivojlanishini,
aqliy tarbiyasini, bilish jarayonlarini didaktik o`yinlar orqali amalga oshiradi.
Harakatli o`yinlarda bolalarning jismoniy madaniyatini tarbiyalash uchun yaxshi
shart-sharoit yaratish kеrak. Harakatli o`yinlar ertalabki va kеchki sayr soatlarida
92
tashkil etilib, kuniga 1-2 marta butun guruh, yoki guruxcha bilan o`tkazilishi kеrak.
O`rta va katta guruxlarda turli xil sport o`yinlari o`tkazib turiladi. Hamma o`yinlar
uchun kun tartibidan vaqt ajratish va kеrakli matеriallar bilan ta'minlash
tarbiyachining zimmasiga yuklatilgan. Kun davomida bir nеcha marta: ertalabki qabul
vaktida, ertalabki va kеchki sayrda bolalarning mustaqil faoliyatlari tashkil etiladi.
Bolalar o`zlariga tanish bo`lgan didaktik va harakatli o`yinlarni o`ynaydilar, xoxlagan
rasmlarini chizadilar, xoxlagan narsalarini (plastilindan) yasaydilar, kitoblar,
rasmlarni tomosha qiladilar, xoxlagan badiiy asarlarini tinglaydilar.
Bolalarning mustaqil faoliyati ular uchun dam olish soati hisoblanadi, ammo ish
bilan bir vaqtda bolalarning o`z-o`zini tashkil eta bilish qobiliyati o`sishiga, xulq
madaniyati irodaviy sifatlarining tarbiyalanishiga, jamoa munosabatlarining
shakllaniga yordam bеradi. Bolalar bilan amalga oshiriladigan tarbiyaviy ish yagona
jarayon bo`lib, hamma ta'lim-tarbiyaviy ishlarning bir-biriga bog`liqligi printsipiga
rioya qilishni takozo etadi.
1. Dasturning har bir bo`limi bo`yicha tеvarak-atrofdagi xayot va ijtimoiy
voqеalar bilan tanishtirish, nutqni o`stirish, musiqa tarbiyasi, matеmatika va shunta
o`xshashlar bo`yicha bolalar bilan olib boriladigan ishda faqat shu bo`limga taalluqli
vazifalargina hal etilmay, shu bilan bir qatorda har tomonlama tarbiyalashning bir
qancha vazifalari ham amalga oshirib boriladi. Masalan: tasviriy faoliyat
mashulotining asosiy vazifasi bolalarga estеtik tarbiya bеrishdir. Shu bilan birga
bolalar bu mashg`ulotlarda buyumlarning so`z bilan ifodalanishini, shakli, kattakichikligi, rangi, o`ziga xos xususiyatlarin bilib oladilar, axloqiy sifat va
munosabatlarni
egallab
oladilar.
Mashg`ulotlarda bolalarga bilim bеrish, tasavvur va tushunchalarini kеngaytirish,
malaka va ko`nikmalarini shaklantirish bilan bir qatorda intizomlilik va xulq
madaniyati kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanib boradi. Bolalar tarbiyachining boshqa
tomonlari, masalan, mustaqillik, faollik, ijodiy qobiliyat, boshlagan ishni oxiriga
еtkazish, birgalashib o`ynash va ishlash, bamaslaxat ish tutish kabi shaxsiy sifatlar har
xil o`yin va mashg`ulotlar, mеhnat va maishiy faoliyat bolalarning butun xayoti
davomida tarbiyalanib boradi.
2. Tarbiyachi dasturning u yoki bu bo`limi bo`yicha ishlarni rеjalashtirayotganda
boshqa bo`limlar bo`yicha ham mana shu yo`nalishda nima ishlar amalga
oshirilganini e'tiborga olishi kеrak. Masalan, suhbat, hikoya qilib bеrish, bolalar
o`yinini tashkil etishdan oldin tarbiyachi bolalarning mashg`ulotlarda,
ekskursiyalarda, sayrlarda, badiiy adabiyotni o`qib bеrganda olgan taassurotlariga
asoslanishi lozim. Tarbiyachi bolalarning syujеtli-rolli, saxnalashtirilgan, ko`rinish
kabi ijodiy o`yinlarini tashkil etishda tasviriy faoliyat bo`yicha mashg`ulotlarga
93
tayyorlanishda qaysi badiiy adabiyotlarni o`rganish, qanday qushlar va hayvonlarni
kuzatish, qanday ashulalarni ijro etishlari, qanday ekskursiyalarga borishlari
lozimligini etiborga olishi kеrak. Bu boshqa tasavvurlariga asoslanib o`yin
mazmunini, rasm qurish-yasash mavzusini bеlgilash imkoniyatini yaratadi va ta'limtarbiyaviy ishlarning har xil bo`limlari o`rtasida bog`liqlik bo`lishini ta'minlaydi.
Ishning bunday tashkil etilishi dasturning hamma bo`limlari bo`yicha bolalar egallab
olishlari lozim bo`lgan bilim, malaka, ko`nikmalarni yaxshiroq o`zlashtirib olish,
ulardan o`z faoliyatlaridagi har xil vaziyatda ham foydalana olish malakasini
tarbiyalaydi. Shu bilan birga bolalarda o`z-o`zini tashkil eta bilish, mеhnat
madaniyati, o`z faoliyatini rеjalashtirib olish, ma'lum maqsad bilan harakat qilish kabi
shaxsiy sifatlar tarbiyalanadi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Bolalarning hamma faoliyat turlari bilan shug`ullanishlari uchun shartsharoitlar qanday yaratiladi?
2. Har bir yosh guruhida faoliyat turlarini almashtirib borilishi qanday olib
boriladi.
3. Bolalarning harakat faolligini еtarlicha ta'minlashda nimalarga e’tibor
qaratilishi kerak
4. Mashg`ulot, o`yin, mеhnat, maishiy faoliyat o`rtasida aloqa o`rnatish
nimalardan iborat?
5. Bolalarning olgan bilim, malaka, ko`nikmalarini mustaqil faoliyatlarida
qo`llay olishga o`rgatish qanday amalga oshiriladi?
6. Bolani faol bo`lishga, har doim biron narsa bilan mashg’ul bo`lishga
o`rgatish qanday amalga oshiriladi?
7. Har bir bolani ijobiy xohish va qiziqishlarini diqqat bilan kuzatib borish va
uning yanada rivojlanishi uchun shart-sharoitlar qanday yaratiladi?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
21-Mavzu: Maktabgacha ta’limni tashkillashtirish, ro’yxatdan o’tkazish.
Reja
1.Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi.
94
2. Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish.
Tayanch tushuncha:maktabgacha ta’limni tashkillashtirish, ro’yxatdan
o’tkazish,davlat boshqaruv organlari, davlat korxonalari, mahalliy davlat hokimiyati
organlari organlari
O`zbekiston Respublikasida maktabgacha ta`lim tizimini takomillashtirish, uning
uzluksizligini, shuningdek Kadrlar tayyorlash milliy dasturi vazifalari samarali
amalga oshirilishini ta`minlash maqsadida ishlab chiqilgan hamda davlat
maktabgacha ta`lim muassasalari (keyingi o`rinlarda matnda «maktabgacha ta`lim
muassasasi» deb yuritiladi) faoliyatini tartibga soladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi va qonunlariga, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari
va boshqa hujjatlariga, O`zbekiston Respublikasi ‘rezidentining farmonlari, qarorlari
va farmoyishlariga, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va
farmoyishlariga, ushbu Nizomga hamda o`z ustaviga amal qiladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya va sog`lomlashtirish muassasasi
hisoblanadi, quyidagilar uning asosiy vazifalari hisoblanadi:
bolalarning hayotini muhofaza qilish va sog`lig`ini mustahkamlash;
bola shaxsi asoslarini shakllantirish, uning bilimga qiziqishlarini
rivojlantirish;
bolaning intellektual, shaxsiy va jismoniy rivojlanishini ta`minlash;
bolaning rivojlanishidagi nuqsonlarni zarur tarzda tuzatish;
bolalarni milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish;
bolalarni maktabda o`qishga tayyorlash.
II. Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi
Maktabgacha ta`lim muassasasi muassis tomonidan tashkil etiladi va qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkaziladi.
Quyidagilar:
davlat boshqaruvi organlari;
mahalliy davlat hokimiyati organlari;
davlat korxonalari;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa davlat tashkilotlari davlat maktabgacha
ta`lim muassasasining muassislari bo`lishi mumkin.
Maktabgacha ta`lim muassasalari o`z ishining o`ziga xosligiga muvofiq quyidagi
tiplarga bo`linadi:
umumiy tipdagi maktabgacha ta`lim muassasasi;
ixtisoslashtirilgan (jismoniy va psixik rivojlanishida har xil nuqsonlar mavjud
bo`lgan bolalar uchun);
sanatoriy tipidagi (zaif, turli yuqumli kasalliklarni boshdan kechirgan,
surunkali asoratlarga ega bo`lgan bolalar uchun).
95
Maktabgacha ta`lim muassasasi o`z ustaviga, bank muassasalarida hisob
raqamiga, O`zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o`z nomi
ko`rsatilgan muhrga, yuridik manzili ko`rsatilgan shtam’ga ega bo`ladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasini akkreditatsiya qilish davlat vakolatli organi
tomonidan attestatsiya asosida amalga oshiriladi.
III. Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish
Maktabgacha ta`lim muassasasi belgilangan davlat normativlariga va
maktabgacha ta`lim muassasasiga qo`yiladigan talablarga muvofiq bolalarni
tarbiyalashni, o`qitishni, ularga qarab turish va ularni parvarish qilishni hamda
sog`lomlashtirishni ta`minlaydi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida ta`lim mazmuni O`zbekiston Respublikasi
Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan yoki tavsiya qilingan dasturlar bilan
belgilanadi. Maktabgacha ta`lim muassasasi o`z (mualliflik) dasturlaridan
foydalanishga haqlidir. Bunday dasturlarni tasdiqlash tartibi O`zbekiston Respublikasi
Xalq ta`limi vazirligi tomonidan belgilanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasining ish rejimi va bolalarning u yerda qancha
vaqt bo`lishi maktabgacha ta`lim muassasasi ustavi va muassisning qarori bilan
belgilanadi. Maktabgacha ta`lim muassasasi (guruh)ning kunduzgi va kechki
vaqtlarda hamda kechayu kunduz faoliyat ko`rsatishiga yo`l qo`yiladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarni o`qitish va tarbiyalash davlat tilida
va «Davlat tili haqida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq boshqa tillarda
olib boriladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida ovqatlanishni tashkil etish maktabgacha ta`lim
muassasasiga yuklanadi hamda O`zbekiston Respublikasida tasdiqlangan sanitariya
qoidalari va normalariga muvofiq amalga oshiriladi.
Bolalarga tibbiy xizmat ko`rsatish ham shtatdagi tibbiyot xodimlari, ham
maktabgacha ta`lim muassasalariga biriktirilgan sog`liqni saqlash organlarining
tibbiyot xodimlari tomonidan ta`minlanadi, ular maktabgacha ta`lim muassasasi
xodimlari bilan birgalikda bolalarning hayoti, sog`lig`i va jismoniy rivojlanishi,
davolash-prorofilaktika tadbirlari o`tkazilishi, sanitariya-gigiyena normalariga,
ovqatlanish rejimi va sifatiga rioya qilinishi uchun javob beradilar.
Tibbiyot xodimlari faoliyatini nazorat qilish mahalliy sog`liqni saqlash
organlariga yuklanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasi tibbiyot xodimiga xona beradi va uning ishlashi
uchun tegishli shart-sharoitlar yaratadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasining shtatdagi xodimlari sog`liqni saqlash
organlarida bepul tibbiy ko`rikdan o`tadilar, buning uchun sarflanadigan xarajatlar
davlat tomonidan ajratiladigan mablag`lar doirasida belgilanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog`lig`ini muhofaza
qilishni tashkil etish tartibi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan
Sog`liqni saqlash vazirligi bilan birgalikda belgilanadi.
Maktabgacha ta`lim muassasasi ustavda qayd etilgan o`z maqsadlarini va
vazifalarini bajarish uchun ota-onalar yoki ularning o`rnini bosuvchi shaxslar bilan
96
tuzilgan shartnomalar asosida oilaning ehtiyojlarini hisobga olgan holda asosiy ta`lim
dasturlaridan tashqari qo`shimcha pulli ta`lim xizmatlari ko`rsatishga haqlidir. Pulli
ta`lim xizmatlari muassis tomonidan moliyalashtiriladigan asosiy ta`lim faoliyati
o`rniga va uning doirasida ko`rsatilishi mumkin emas.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi haqida ma’lumot bering.
2. Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etishda nimalarga e’tibor
berish kerak?
3. Maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya va sog`lomlashtirish muassasasi
hisoblanadi va uning asosiy vazifalarini sanab o’ting.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
22- Mavzu. MTMda tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning mohiyati va
mazmuni
Reja
1. Jamiyatimizning ma’naviy yangilanishi
2. MTMda tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish.
3. Ta’lim va tarbiya tizimi.
Tayanch tushunchalar:ma’naviyat,tarbiyaviy ishlar, ta’lim va tarbiya tizimi.
Jamiyatimizning ma’naviy yangilanishi ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
iqtisodiyotini shakllantirish jahon hamjamiyatiga qo‘shilishini ta’minlaydigan,
97
demokratik huquqiy davlat qurish, kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ustivor
mezoni sifatida muhim rol o‘ynaydi.
Birinchi Prezidentimiz I A Karimov ta’kidlab o‘tganlaridek: „Bu murakkab
dunyoning azaliy va abadiy muammolari, shu bilan birga, har bir davrning dolzarb
masalalariga har tomonlama asosli ilmiy javoblar topilgan taqdirdagina ma’naviyat
olami yangi ma’no-mazmun bilan boyib boradi.
Boshqacha aytganda, har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot — bu yangicha
fikr va dunyoqarashga turtki beradi, ma’naviyatning shakllanishida o‘ziga xos ta’sir
o‘tkazadi“ 1
Bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni
shakllantirish ertangi taqdirimizni belgilab beruvchi dolzarb masalalardan biriga
aylanib bormoqda. Mana shu ma’noda bugungi mustaqillik sharoitida kadrlar
tayyorlashning milliy modelini ro‘yobga chiqarish, har tomonlama kamol topgan,
jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim- tarbiyani ongli ravishda idrok eta oladigan,
davlat, jamiyat va oila oldida javobgarlik hissini yuragiga tuya oladigan fuqarolarni
tarbiyalashni nazarda tutish bilan birga, ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni
o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan
demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob
beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iborat. 2
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishdagi asosiy tamoyillardan biri
ta’lim tizimini isloh qilish, o‘qituvchi va murabbiylarni yuqori malakali mutaxassislar
qilib tayyorlash.Buyuk islohotlarni amalga oshirishda O‘zbekiston sharoitida mustaqil
fikrlovchi yoshlarning bo‘lishi davr taqozosidir.
Respublikada olib borilayotgan siyosatning bosh omillaridan biri
ham teran fikrlovchi, mustaqil dunyoqarashga ega, iqtidorli shaxslarni kamol toptirish
va tarbiyalashdan iborat. O‘quvchilarga tarbiya berish ularga ta’lim berish bilan
mustahkam va yaxlit birlikda amalga oshiriladi. Ammo tarbiyaning o‘z vazifasi,
mazmuni, shakl hamda uslublari mavjud. O‘quv tar- biyaviy jarayonining uzviyligi
maktab oldiga qo‘yilgan eng muhim pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi. Shuning
uchun ham sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o‘quv jarayoni
bilan bog‘langandir.
Yoshlarning kundalik ehtiyojlari, intilishlari, talab va qiziqishlarini faqat dars
jarayoni bilan qoniqtirib bo‘lmaydi. Sinfdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlar
o‘qituvchilar faoliyatining barcha qirralarini qamrab olmog‘i lozim. Har bir o‘quvchi
bilan yakkama-yakka ishlash, uni ijtimoiy-ruhiy jihatdan o‘rganish sinf faoliyatiga
yangicha mazmun olib kiradi. Yoshlarning g‘oyaviy-siyosiy ongini shakllantirish
orqali ularda atrof-muhitga, jamiyatga ongli munosabatda bo‘lish, jonajon Vatanni
cheksiz sadoqat bilan sevish, xalqimizning milliy qadriyatlarini e’zozlash hissini
tarkib toptiradi.
1
2
Karimov. I.A. Barkamol av lod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: «O·zbekiston ». 1997. - 62 b.
Karimov I. A. „Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch“. — T.: „Ma’naviyat“, 2008, — 40, 41- b.
98
Ta’lim va tarbiya tizimi: Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib
bo‘lmaydi —bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi.
A. Karimovning ta’lim tizimidagi islohotlari va barkamol insonni ma’naviy
tarbiyalash masalalari Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda,
O‘zbekistonning buyuk davlatga aylanishida ta’lim-tarbiya ishlarini oqilona yo‘lga
qo‘yish, fuqarolarni zamonaviy ilm-fan texnologi- yalari yutuqlari bilan muntazam
ravishda tanishtirib borish katta ahamiyatga ega. Bu taraqqiyot taqdirini ma’naviy
jihatdan yetuk, zamonaviy bilimlar va murakkab texnologiyalarni egallagan, iymoni
butun, irodasi baquvvat, teran fikrlaydigan, yuksak salohiyatga ega bo‘lgan kadrlar
hal etadi. Yurtimizning kelajagi amlakatimizning intellektual salohiyatiga, aqlzakovotiga, milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andazalari asosida takomillashtirishga,
uning milliy zaminini mustahkamlashga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog‘liq.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy
jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har
tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Bu haqda Prezidentimiz
Islom Abdug‘aniyevich Karimov shunday deydilar: „Barchamiz yaxshi anglab
olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan
islohotlarimizning samaradorligi, avvalo, xalq ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy
merosimizning keng o‘rganilishi, an’analarimizning saqlanishi madaniyat va san’at,
fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bog‘liqdir“.3
O‘zbekiston Respublikasida jahonning rivojlangan mamlakatlari kabi ta’limtarbiyani ivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Milliy tarbiya tizimini
shakllantirish, barcha sohalarda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va
undan foydalanish, jahon axborot resurslaridan bahramand bo‘lishni kengaytirishga
mustahkam zamin yaratilmoqda. Endilikda mamlakatning iqtisodiyoti, insonlar hayoti
va jahon hamjamiyatidagi o‘rni axborot-texnologiyalarining rivojlanishi bilan bog‘liq
bo‘lib qolmoqda.
Ma’lumki, fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda
ilmiy bilimlar, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib bormoqda. Bu, bir
tomondan, fan- texnika yangi soha va bo‘limlarining taraqqiy etishi tufayli uning
differensiallashuvini
ta’minlayotgan
bo‘lsa,
ikkinchi
tomondan,
fanlar orasida integratsiya jarayonini vujudga keltirmoqda.
Har qaysi insonda muayyan darajada intellektual salohiyat mavjud. Agar shu
ichki quvvatning to‘liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo‘lgan barcha shart-sharoit
yaratilsa, tafakkur har xil qotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo‘ladi.
Va har qaysi inson Olloh taolo ato etgan noyob qobiliyat va iste’dodini avvalo o‘zi
uchun, oilasi, millati va xalqi, davlatining farovonligi, baxt-saodati, manfaati uchun
to‘liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishadiki, uning
sur’at va samarasini hatto tasavvur qilish ham oson emas.
3
Karimov I. A. „O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda“. — T.: 2000- y.
99
Shunday ekan, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish bosh g‘oya,
shu g‘oyaning yetakchi targ‘ibotchisi, tarbiyachisi o‘qituvchi hisoblanadi. Erkin
fuqarolik, huquqiy demokratik jamiyat qurishda ta’lim-tarbiya hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana bir
muhim hayotiy omil — bu ta’lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog‘liqdir
Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘lmish ilm-u ma’rifat, ta’lim
va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb
bilgan. Albatta, ta’lim-tarbiya ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning
rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini shakllan tiradigan va boyitadigan
eng muhim omildir. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim
dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday
bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq.
Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo
shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni
mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar
etib voyaga yetkazish ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi
lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib
borishni talab etadi.
Shunday ekan, yosh avlod tarbiyasida komil inson taqdiri turibdi. Xalqning
ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish —O‘zbekistonda davlat va
jamiyatning eng muhim vazifasidir.
Ma’naviyat shunday qimmatbaho mevaki, u bizning qadimiy va navqiron
xalqimiz qalbida butun insoniyatning ulkan oilasida o‘z mustaqilligini tushunib yetish
va ozodlikni sevish tuyg‘usi bilan birgalikda yetilgan.
Ma’naviyat insonga ona suti, ota namunasi, ajdodlar o‘giti bilan birga singadi.
Ona tilining buyuk ahamiyati shundaki, u ma’naviyat belgisi sifatida kishilarni yaqin
qilib jiðslashtiradi. Tabiatga yaqinlik, jonajon o‘lkaning benihoya go‘zalligidan
bahramand bo‘lish ma’naviyatga oziq beradi, kuchaytiradi.
Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish
va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi. Ma’naviyati yuksak
shaxslar yurtni tanitadi. Shaxsni esa uning ma’naviy qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat
tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim-tarbiyasiz ma’naviyatning bo‘lmasligi barchaga ayon
haqiqatdir.
Birinchi Prezidentimiz I. Karimov „Tafakkur“ jurnali bosh muharriri E. A’zam
bilan suhbatda ulug‘ alloma Abdulla Avloniyning „Tarbiya — biz uchun yo hayot, yo
mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasi, jamiyatimizning ertangi
taqdiri farzandlarimiz tarbiyasi bilan bog‘liq“ degan fikrini alohida ta’kidlab o‘tgan
edi.
Chunki buyuk ma’rifatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida
millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ham biz
uchun shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Ma’naviy barkamollik „hayot qonuni ilmini idrok etish“ demakdir. Ilmning har
qanday ko‘rinishi esa ta’lim-tarbiya orqali ustoz-muallimlar boshchiligida beriladi.
100
Ushbu ma’noda umumta’lim maktablari mazkur masalani hal qilishda asosiy bo‘g‘in
hisoblanadi. Umumiy ta’lim oldiga qo‘yilgan muhim masala umuminsoniy va milliy
qadryatlarga tayangan holda ta’lim-tarbiyaning mazmunida insonparvarlik g‘oyasini
kuchaytirish, xalqchillashtirish, uning uzviyligi, izchilligi, ilmiyligi va dunyoviyligi
asosida yoshlarning ma’naviy madaniyatini shakllantirishdan iboratdir.
Shu o‘rinda birinchi Prezidentimiz „Tafakkur“ jurnali muxbiri bilan bo‘lgan
suhbatda shunday degan edilar: „Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil
fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O‘zining qadr-qimmatini
anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo‘lgan
insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo‘lamiz. Ana shundan keyin ongli turmush
kechirish jamiyat hayotining bosh mezoniga aylanadi. Kelajakda O‘zbekiston yuksak
darajada taraqqiy etgan iqtisodi bilangina emas, balki bilimdon, ma’naviy jihatdan
yetuk farzandlari bilan ham jahonni qoyil qildirishi lozim. Donolarning aytishicha,
inson o‘z umri davomida uch yumushni bajarishi: ko‘chat o‘tkazishi, uy qurishi,
farzand tarbiyalashi kerak. Lekinmen oxirgi yumushni, albatta, birinchi o‘ringa
qo‘ygan bo‘lar edim. Ko‘chat o‘tkazish mumkin, uy qurish mumkin, ammo
o‘zingdagi eng yaxshi xususiyatlarni farzandlaringga singdirsangva ular sendan ko‘ra
yaxshiroq va aqlliroq bo‘lishi uchun hamma ishni qilsang, bu maqsadni har qancha
hurmat qilsa arziydi, deb hisoblayman“.4
Biz barkamol avlod yoki bilimli shaxs deganda ma’naviy dunyosi boy, aqlzakovatli, savodli, hayot tajribalarini to‘g‘ri o‘zlashtirgan shaxsni tushunamiz.
Bugungi kunda yosh avlodning bilimli bo‘lishining o‘zi yetarli emas, shu bilan birga,
ular zimmasida insoniylik, mehribonlik, samimiylik kabi fazilatlar bo‘lishi kerak.
O‘tmishga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimiz ilmiy salohiyatiga, ular qoldirgan boy
tarixiy, ma’naviy-madaniy merosga havas bilan emas, balki hayrat bilan qaraymiz.
Ajdodlarimiz bosib o‘tgan shonli yo‘l biz uchun ibrat va tarbiya manbayidir.
Mustaqillik bizga ma’naviy mulkimizni, ulug‘ bobolarimiz ruhini shod etish imkonini
qaytarib berdi. Istiqlol tufayli o‘tmish tariximizga munosabat ijobiy tomonga
o‘zgardi. Bobolarimiz merosini o‘rganib idrok etmoqdamiz.
Ulug‘ bobo- kalonlarimiz Imom Al-Buxoriy, Imom At-Termiziy, Xoja Ah- mad
Yassaviy, Xoja Bahovuddin Naqshband, Najmiddin Kubro kabi allomalarimizning
insoniy ma’naviy yetuklikka chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlari
qaytadan jaranglay boshladi.
Bugungi kunda avlod-ajdodlarimiz tarixi tiklanayotganligi mustaqilligimizning
ajoyib samarasidir. O‘tmishni o‘rganish va undan foydalanish bilan insonlarning ongi
shakllanadi. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning
kelajagi ham bo‘lmaydi. Shu ma’noda yurtboshimiz Islom Karimovning quyidagi
so‘zlarini keltirish joizdir: „Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz
hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz
bo‘lsa, milliy iftixorini tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi“.
Ajdodlar xotirasini pok tutish ularning tarixiy an’analariga, vasiyat va o‘gitlariga,
4
Avloniy A. „Turkiy guliston yohud axloq“. — T.: „O‘qituvchi“. 1992. — 14
101
milliy qadriyatlariga, axloqiy-ma’rifiy qarashlariga, avlodlarga qoldirgan madaniy
merosiga sodiqlik va shularga amal qilish demakdir. Mustaqillik — bu bizga
ajdodlarimiz qoldirgan boy va muqaddas ma’naviyatdir. Ma’naviyat tushunchasi juda
keng qamrovli. Ma’naviyat inson uchun moddiy ehtiyoj emas, siyosiy zaruriyat ham
emas. 5
Ma’naviyat insonning o‘z mohiyati oldidagi mahsulligidir. I. A. Karimov
ma’naviyat tushunchasini quyidagicha izohlaydilar. „Ma’naviyat — insonni ruhan
poklanish, qalban ulg‘ayishga horlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini
baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch,
uning barcha qarashlarining mezonidir“. Milliy va dunyo madaniyatlarining eng
yaxshi namunalarini keng targ‘ib qilish va ommalashtirish o‘sib kelayotgan
avlodni,zamonaviy yoshlarimizni ma’naviy tarbiyalashning asosi bo‘lmog‘i lozim.
Zero birinchi
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, „Biz quradigan jamiyat
O‘zbekiston xalqining munosib turmushini va erkinligini kafolatlashi, milliy
qadriyatlarimiz va madaniyatimiz qayta tiklanishini, insonning ma’naviy-axloqiy
barkamolligini ta’minlashi kerak“. Demak, ta’lim-tarbiya jarayonida umuminsoniy va
milliy
madaniy
qadriyatlarning
ustuvorligiga
erishish
umumiy
ta’lim maktabi o‘quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirishning muhim
omilidir. Biz yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini tarbiyalashdek
mas’uliyatli vazifani ado etishda birinchi galda ana shu mashaqqatli kasb egalariga
suyanamiz va tayanamiz, ertaga o‘rnimizga keladigan yoshlarning ma’naviy
dunyosini shakllantirishda ularning xizmati naqadar beqiyos ekanini o‘zimizga yaxshi
tasavvur qilamiz. Yuksak ma’naviy madaniyatli insonda vatanga muhabbat, samimiy
do‘stlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, mustahkam e’tiqod, iymon, nafosat, axloqiy
madaniyat singari fazilatlar mujassamlashadi. Uning sifat darajasi kishilarning
muminsoniy va milliy qadriyatlarga, xalqning ma’naviy merosiga bo‘lgan
munosabatlarida namoyon bo‘ladi.
Bugungi kunda hur va ozod xalqimiz barcha xalqlar va davlatlar tomonidan
yaratilgan ma’rifatda, fan va texnikada, madaniyat va san’atda nimaiki yangi va ilg‘or
jihatlar bo‘lsa, shunga dadillik bilan intilmoqda. O‘zbek diyorida, tarixda ko‘p marta
bo‘lganidek, yana yangidan o‘zimizning betakror va ilg‘or, iqtidorli va eng muhimi,
insonlarga kerakli qadriyatlarimiz barpo etiladi. Ma’naviy madaniyatning negizi
hisoblangan umuminsoniy va milliy qadriyatlar shaxslar ijtimoiy tuzumiga
munosabati, turli ma’rifiy ma’naviy g‘oyalar, tushunchalar, qarashlar, tasavvurlar
tizimining mahsulidir. Ma’naviy madaniyatning mohiyatini namoyon etuvchi obyekt
shaxs hisoblanadi.
Birinchi Prezident Islom Karimov aytganlaridek, „Inson o‘z umri davomida
qanday yutuq va natijalarga erishmasin, qayerda, qanday lavozimda ishlamasin,
Karimov I. A. „Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman“. „Xalq so‘zi"
gazetasi, 2000- yil, 10- iyun.
5
102
maktab dargohida olgan ta’lim-tarbiyasi uning yetuk shaxs va malakali mutaxassis
bo‘lib shakllanishida ulkan ahamiyatga ega. Muxtasar aytganda, maktab degan ulug‘
dargohning inson va jamiyat taraqqiyotidagi hissasi va ta’sirini, nafaqat yoshlarimiz,
balki butun xalqimiz kelajagini hal qiladigan o‘qituvchi va murabbiylar mehnatini
hech narsa bilan o‘lchab, qiyoslab bo‘lmaydi.
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, ma’rifatparvar bobolarimizning fikrini davom
ettirib, agarki dunyo imoratlari ichida eng ulug‘i maktab bo‘lsa, kasblarning ichida
eng sharaflisi o‘qituvchilik va murabbiylikdir, desak, o‘ylaymanki, ayni haqiqatni
aytgan bo‘lamiz“. Binobarin, biz davlatimiz kelajagini o‘z qobig‘imizga o‘ralib
qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur
o‘zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar
tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq
va erkinliklarini, fikrlar rang-barangligini o‘z hayotimizga yanada kengroq joriy
qilishda ko‘ramiz.
Mana shu o‘rinda, aytish joizki, yoshlarimizning ma’naviy olamida bo‘shliq
vujudga kelmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog‘lom hayot tarzi, milliy va
umummilliy
qadriyatlarga
hurmat-ehtirom
tuyg‘usini
bolalik
paytidan boshlab shakllantirishimiz zarur. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflardan boshlab
murg‘ak qalblarda axloq-odobga oid sodda tushunchalardan boshlab, sekin-astalik
bilan milliy qadriyatlarimiz elementlarini singdirib borish katta ahamiyatga ega, ular
ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zbekona ibratomuz urf-odatlarimizdan xabardor bo‘lib
boradilar. Insoniy fazilatlarni kichik hikoyalar, tanbehlar va rivoyatlar orqali anglab,
axloqan tarbiyalanadilar. Salbiy xislatlardan o‘zlarini saqlab, ota-bobolarimizdan
meros qolgan udum va qadriyatlarni tiklashga, amal qilishga hissa qo‘shishga
intiladilar. Bu esa ularning milliy mafkuramizning asl mohiyatini tushunishga olib
keladi. Eng asosiysi bizning davlat demokratik tamoyillarga asoslangan holda, barcha mafkuralarning yashash huquqini ta’minlovchi institut sifatida ish
ko‘rishini tushunib yetadilar. Shu sababli ma’naviy qadriyatlarni ta’lim-tarbiya
jarayoniga kiritib, yoshlarni axloqan pok va ruhan tetik, sog‘lom aqlli qilib tarbiyalash
bugungi kunning dolzarb masalasidir. Bu masalalarni hal etishda ta’lim-tarbiya
samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko‘tarish asosiy vazifamiz hisoblanadi.
Buning uchun tarbiyaviy ishlar tizimida sinfdan va maktabdan tashqari ta’limning
shakllari va mazmunini tubdan yangilash, o‘quvchilarning qiziqishlari va
ota-onalarning xohish-istaklari asosida to‘garaklar tashkil etish, milliy
hunarmandchilik, badiiy-estetik yo‘nalishlardagi to‘garaklarni ko‘paytirish, yoshlarda
sog‘lom turmush tarzi hamda faol hayotiy ko‘nikmalarni shakllantirish, ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish, ta’lim mazmuni bevosita shaxsga yo‘naltirish va ta’lim
oluvchilarning shaxsiy ijodiy qobiliyatlarini boyitish, mavjud imkoniyatlarini
rivojlantirishda ularning qiziqish va ishti- yoqlarini hisobga olgan holda ta’limni
ijtimoiylashtirish, individuallashtirish, insoniylik va insonparvarlik, bolalar va
o‘smirlarning jismoniy, intellektual, ma’naviy-axloqiy, estetik, kommunikativ
qobiliyatlarini rivojlantirish, ta’limni innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish
103
va ta’lim jarayoniga
takomillashtirish zarur
zamonaviy
pedagogik
texnologiyalarni
joriy
etishni
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Jamiyatimizning ma’naviy yangilanishi uchun bolalarni qanday tarbiyalsh
zarur?
2. MTMda tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish qanday amalga oshiriladi?
3. Ta’lim va tarbiya tizimi nimalardan iborat?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
23- Mavzu. Kundalik hayotda va mashg’ulotlarda ta’lim berishni
rejalashtirish
Reja
1.Ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish
2. Mashg’ulotlarni rejalashtirish
Tayanch tushunchalar: kundalik hayot, rejalashtirish, ijodiy o’yin, tibbiy ko’rik,
mehnat faoliyati.
Ertalabki soatda qilinadigan pedagogik ishning asosiy vazifasi bolalarda
tetik,
quvnoq kayfiyat uyg’otishdir. Bunda bola faoliyati erkin bo’ladi, bolaning
istagi va qiziqishiga tayaniladi, faoliyatlarning shakli va mazmuni qiziqarli bo’lishi
ta’minlanadi.
Tarbiyachi har kuni ertalabki soatda bolalarning birlamchi tibbiy ko’rik asosida
qabul qiladi, ota-onalar bilan suxbat olib boradi, badantarbiya mashqlarini o’tkazadi.
Lekin bu vazifalar kundalik faoliyatda aks ettirilmaydi.
Kundalik faoliyat bayonida ertalabki soatda tarbiyachi bolalar bilan belgilangan
mavzu yuzasidan qisqa suxbat uyushtirishi ko’rsatiladi, asosiy o’rinni bolalarning
o’yin faoliyati uchun ajratiladi. Ijodiy o’yinlarni, tinch o’yinlarni (qurish-yasash,
rasmli kitoblarni tomosha qilish) tashkil etish rejalashtiriladi.
Rejada bolalarning mexnat faoliyati keng yoritiladi. Mexnat tarbiyasining
to’rtta vazifalari besh kunga bo’linib yoziladi. Navbatchilik xar bir kun uchun
aloxida rejalashtirilmaydi. Rejada navbatchilikka yangilik kiritilsa, navbatchilik
vazifasi murakkablashtirilsa yoki sharoitlar o’zgarsa, yangi mazmuni aloxida
kiritiladi.
Bolalarning mustaqil faoliyati rejalashtirilmaydi, u bolaning xohishiga va
kayfiyatiga bogliq. X,ar bir bola erkin xolda o’zi istagan faollik markazini tanlashi va
u yerda ishlashi mumkin. Tarbiyachi bolalarni kuzatishi va zarur xolda unga yordam
ko’rsatishi lozim.
104
Mashgulotning maqsadida tarbiyachi bolalarga beriladigan ta’lim va tarbiya
vazifalarni ko’rsatadi, bolalar egallashi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarini
xajmini aniq belgilaydi. Mashg’ulotning borishini to’liq yozilmay, manbaning
muallifi, ishlanmaning betini ko’rsatib o’tish kifoya. So’ngra zaruriy jihoz va
ko’rgazmalarni ko’rsatadi. Mashgulot ishlanmasi yozilgan metodik qo’llanma yuk
bo’lsa, tarbiyachi mashgulot ishlanmasini yozishi lozim.
Tarbiyachining sayrdagi asosiy vazifasi bolalar uchun faol, mazmunli, xilma-xil
va qiziqarli faoliyatni tashkil etishdir. Sayr quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga
oladi: 1) kuzatish; 2) xarakatli uyin; 3) ixtiyoriy uyinlar; 4) mexnat; 5) tinch uyin.
Kunning ikkinchi yarmida bolalar bilan yakka ishlash, xilma-xil uyin faoliyati
egallaydi: (ta’limiy, stol ustida, voxeaband, ixtiyoriy, saxnalashtirilgan), kungilochar
soatlar (xar oyda 1-2 marta) rejalashtiriladi. Tarbiyachi kechki sayrda ixtiyoriy
kuzatish, ixtiyoriy uyin va ota-onalar bilan ishlashni rejalashtiradi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishning mazmun mohiyatini tushuntiring.
2. Kundalik mashg’ulotlarni rejalashtirishda nimalarga e’tibor beriladi?
3. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisining yillik, oylik va kundalik ish
rejalari qanday tuziladi?
4. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarining ish yuritish hujjatlariga
nimalar kiradi?
5. Ertalabki va kunning ikkinchi yarmida qanday mashg’ulotlar olib boriladi?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
24-Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbarining boshqarish
mohiyati.
Reja
1.Maktabgacha ta’lim mussasining ish hujjatlari.
2.Maktabgacha ta’lim mussasining mudirasining ish hujjatlari
Tayanch tushunchalar:rahbar, hodim, tashkilot,muassasa, buyruqlar, tarbiyachi
vazifalari, intizom.
Ta’lim muassasalarida sog‘lom muhitni yaratish - MTM raxbarining mahorati,
bilimi va tajribasiga bog‘liq. Buning uchun har bir raxbar tinimsiz izlanib, moliyaviy,
xuquqiy – me’yoriy xujjatlarni o‘qib o‘rganishi lozim.
105
Raxbar aqlli, tajribali, o‘z ishini bilimdoni bo‘lgan mutaxasislarga tayanmog‘i,
ularning fikriga quloq solmog‘i va shunga asoslanib xulosa chiqarmog‘i lozim.
Raxbar nafaqat boshqaruvchi, balki malakali pedagog bo‘lishi lozim.
Xodimlarga talab qo‘yishdan avval, o‘zi sohani mukammal bilishi, islohatlar
mohiyatini, ta’lim yangiliklarini chuqur anglashi hamda tushinishi shart. Xodimlarga
ilg‘or pedagogika va axborot – kommunikatsiya texnalogiyalari, interfaol usullaridan
foydalanish borasida shaxsiy namuna ko‘rsata olish kerak.
Hozirgi davrda maktabgacha ta’lim muassasalariga yuqori tashkilot-larning
ko‘rsatma va direktiv hujjatlardagi vazifalarni ko‘r-ko‘rona bajaradigan rahbarlar
emas, balki o‘z faoliyatiga va har bir ishga ijodiy yondoshadigan, yangi tafakkurdagi
zamon talabiga javob bera oladigan, pedagogika, psixologiya, ta’lim muassasasini
boshqarishga oid bilimlarga ega bo‘lgan va ulardan tajribada mohirona foydalana
oladigan, shuningdek, mukammal shaxsiy fazilatlarga, o‘ziga xos hususiyatlarga,
boshqaruvchilik qobiliyatiga, muayyan muomala madaniyatiga, imon-e’tiqodga ega,
his-tuy-g‘ularni anglay oladigan, fidoyilik, ijtimoiy faollik, tashkilotchilik va
tadbirkorlikka layoqatli raxbarlar kerak.
Ayol tabiatan mehridaryo qilib yaratilgan. Ular o‘z atrofida vazifasini
sidqidildan bajaruvchi insonlarni jamlaydi. Xayr – sahovat, muruvvat, yaxshilik
ulashmoq ayollarga, onalarga hos ezgu fazilatlardan biridir. Sizlarga, “Obod
turmush” yilida – hayotimiz yanada obod va farovon bo‘lishi-da tilakdoshmiz.
Ijodkor raxbarlar uyushmasi a’zolari.
Maktabgacha ta’lim muassasalarining ish hujjatlari to‘g‘risida 2 noyabr 2011
yil 252-sonli buyruq qabul qilindi. Bu buyruq O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim
to‘g‘risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da belgilangan vazifalardan
kelib chiqqan holda ta’lim sohasidagi islohatlarning borishi jarayonida qator huquqiyme’yoriy hujjatlar yaratildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2007 yil 25 oktyabrdagi 225-sonli “Maktabgacha ta’lim sohasidagi
normativ-huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to‘g‘risida”gi, 2009 yil 18 maydagi “Xalq
ta’limi muassasalari harajatlarini
moliyalashtirish mexanizmini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 139-sonli, 2010 yil 18 iyundagi
“Davlat maxsus maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 117-sonli qarorlari hamda O‘zbekiston Respublikasi
Xalq ta’limi vazirligining 2008 yil 28 sentyabrdagi
10/4-sonli hay’at qarori bilan
tasdiqlangan “Yangi tahrirdagi maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo‘yiladigan Davlat talablari” va “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim
Konsepsiyasi” ijrosini ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalarida yuritiladigan
ish hujjatlarini tartibga solish, xodimlarning ta’lim-tarbiya jarayonidagi
ma’suliyatlarini oshirish maqsadini amalga joriy etishni ko‘zda tutar edi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarining ish hujjatlari to‘g‘risida 2 noyabr 2011
yil 252-sonli buyruqga binoan quyidagi ish xujjatlari bo`lishi kerak
Davlat
Иш
Tizim bo‘linmalarining nomlari
arxiviga
индeksi
berilmaydigan
106
saqlanish
muddati
01-01
01-02
01-03
01-04
01-05
01-06
01-07
01-08
01-09
01-10
01-11
01-12
01-13
01-14
01-Tashkiliy masalalar
O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti
Yangisi
Farmonlari, qarorlari va farmoyishlari
chiqqandan
so‘ng 3 yil
O‘zbеkiston
Rеspublikasi
Vazirlar
Yangisi
Mahkamasining qarorlari, farmoyishlari
chiqqandan
so‘ng 3 yil
O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlis
Yangisi
hujjatlari (mе’yoriy hujjatlar)
chiqqandan
so‘ng 3 yil
O‘zbеkiston Rеspublikasi xalq ta’limi
Yangisi
vazirligining Hay’at qarorlari, buyruqlari
chiqqandan
so‘ng 3 yil
Viloyat, tuman hokimliklarining qaror va
Bajarilgand
ko‘rsatmalari
an so‘ng 3 yil
Viloyat xalq ta’limi boshqarmalari, xalq
Yangisi
ta’limi muassasalari faoliyatini mеtodik chiqqandan
ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) so‘ng 3 yil
bo‘limlari tomonidan kеlgan hujjatlar
O‘zbеkiston
rеspublikasi
davlat
Doimo
maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g‘risida
Nizom
Maktabgacha ta’lim muassasasi Ustavi
Doimo
Maktabgacha ta’lim muassasasining
Doimo
(MTM) tеxnik pasporti (qurilish mе’yorlari va
qoidalari,
sanitar
mе’yorlari,
tarbiyalanuvchilarning sog‘lig‘ini muhofazasi,
ta’lim jarayonining va guruh xonalarining
minimal ta’minoti bo‘yicha davlat talablari)
MTMning tеkshiruv va attеstatsiya
5 yil
natijalari
bo‘yicha
ma’lumotnoma
va
dalolatnomalar
Statistik hisobotlar (F-5K)
10 yil
MTM rahbariyati o‘zgaruvidagi topshirish
Doimo
va qabul qilish dalolatnomalari va ularning
ilovalari
MTM va ota-onalar o‘rtasida tuzilgan
Bola
shartnomalar
muassasadan
kеtguncha
Tarbiyalanuvchilarning yo‘llanmalari
10 yil
107
01-15
01-16
01-17
02-01
02-02
02-03
02-04
02-05
02-06
02-07
02-08
02-09
02-10
03-08
03-09
03-10
04-01
04-02
04-03
04-04
04-05
04-06
04-07
04-08
Ijro
intizomi
bo‘yicha
yuqori
tashkilotlardan kеlgan hujjatlarni ro‘yxatga
olish va ijrosini nazorat etish daftari
Yo‘llanmalarni qayd etish daftari
10 yil
Muassasaga
tashrif
buyuruvchilar
3 yil
monitoring kitobi
02- Ta’lim-tarbiyaviy ishlar MTMning ish hujjatlari
MTMning yillik ish rеjasi
3 yil
Pеdagogik
kеngash
hujjatlari
va
3 yil
bayonnomalari
Sеminar bayonnomalari va hujjatlar
3 yil
Pеdagoglar uchun maslahatlar daftari
1 yil
Tibbiy-pеdagogik kеngash hujjatlari va
3 yil
bayonnoma-lari
Umumiy
ota-onalar
yig‘ilishi
1 yil
bayonnomalari
Ota-onalar qo‘mitasi (vasiylik kеngashi)
3 yil
bayonnoma va hujjatlari
Mudiraning ish hujjatlari
Mudiraning oylik ish rеjasi
3 yil
Pеdagogik jarayonni kuzatish daftari
1 yil
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati
3 yil
yuzasidan mudiraning 3 yilga mo‘ljallangan
istiqbol rеjasi va bajarilishi haqida ma’lumot
03-Uslubchining ish hujjatlari
Uslubchining oylik ish rеjasi
3 yil
Pеdagogik jarayonni kuzatish daftari
1 yil
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati
3 yil
yuzasidan uslubchining 3 yilga mo‘ljallangan
istiqbol rеjasi va bajarilishi haqida ma’lumot
04-Tarbiyachining ish hujjatlari
Oylik va kundalik ish rеja
1 yil
Tabеl, filtr va patronaj daftari
1 yil
Ota-onalar haqida ma’lumot
1 yil
Bolaning psixik va jismoniy rivojlanishi
1 yil
ko‘rsatkichlari (ilk guruh daftari)
Bolaning rivojlanish ko‘rsatkichlar tahlili
1 yil
(bir yilda ikki marotaba)
Mashg‘ulotlarni o‘zaro kuzatish daftari
1 yil
Guruh ota-onalar yig‘ilishi bayonnomasi
1 yil
daftari
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati
3 yil
108
yuzasidan tarbiyachining 3 yilga mo‘ljallangan
istiqbol rеjasi va bajarilishi haqida ma’lumot
05-MTM dеfеktolog
(logopеd, tiflopеdagog, oligofrеnopеdagog va h.k)ning ish hujjatlari
05-01
Dastur (nutq kamchiligi bo‘yicha FFNK,
1 yil
NTR va duduqlanish, diagnostik guruhlar
uchun dastur)
05-02
Ish rеjasi
1 yil
05-03
Logopеd va tarbiyachining ish rеjasi
1 yil
05-04
Individual mashg‘ulotlar rеjasi
1 yil
05-05
Nutq xaritasi
1 yil
05-06
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati
3 yil
yuzasidan dеfеktolog (logopеd)ning 3 yilga
mo‘ljallangan istiqbol rеjasi
va uning
bajarilishi haqida
05-07
Har bir tarbiyalanuvchining ota-onalari
1 yil
bilan ishlash daftari (uyga vazifa)
06-MTM psixologining ish hujjatlari
06-01
Ish rеjasi
1 yil
06-02
Kuzatuv daftari
1 yil
06-03
Xodimlar uchun maslahatlar daftari
1 yil
06-04
Ota-onalar uchun maslahat daftari
1 yil
06-05
Psixologik
xulosalar
va
bolaning
1 yil
psixologik
rivojlanish
kartasi
(xizmat
doirasidagi hujjat)
06-06
Korrеksion ishlar xaritasi (xizmat
1 yil
doirasidagi hujjat)
06-07
Malaka oshirish kursidan keyingi faoliyati
3 yil
yuzasidan psixologning 3 yilga mo‘ljallangan
istiqbol rejasi va uning bajarilishi haqida
06-08
Iqtidorli bolalar bilan ishlash daftari va
1 yil
hujjatlari, bolalar bilan yakka ishlash daftari.
Izoh: xizmat doirasidagi hujjat deganda
bola shaxsi va huquqlarini hurmat qilgan
holda, u haqda aniqlangan ma’lumotlar
barchaga e’lon qilinmaydi
07-Musiqa rahbarining ish hujjatlari
07-01
Haftalik mashg‘ulotlar jadvali
1 yil
07-02
Ish rejasi
1 yil
07-03
Bayram ertaliklari ssenariysi
1 yil
07-04
Ko‘ngil ochish soatlar rejasi
1 yil
07-05
Tarbiyachi bilan hamkorlikdagi ishlar
1 yil
109
07-06
07-07
08-01
08-02
08-03
08-04
08-05
08-06
08-07
09-01
09-02
09-03
09-04
09-05
09-06
09-07
09-08
09-09
09-10
rejasi
Bolalar bilan individual ishlar rejasi
1 yil
Malaka oshirish kursidan keyingi faoliyati
3 yil
yuzasidan musiqa rahbarining 3 yilga
mo‘ljallangan istiqbol rejasi
va uning
bajarilishi haqida
08-Jismoniy tarbiya yo‘riqchisining ish hujjatlari
Haftalik mashg‘ulotlar jadvali
1 yil
Ish rejasi
1 yil
Sport bayramlari ssenariylari
1 yil
Tarbiyachi bilan hamkorlikda ishlash
1 yil
rejasi
Bolalar bilan individual ishlash rejasi
1 yil
Sport musobaqalarining rejalari
1 yil
Malaka oshirish kursidan keyingi faoliyati
3 yil
yuzasidan jismoniy tarbiya yo‘riqchisining 3
yilga mo‘ljallangan istiqbol rejasi va uning
bajarilishi haqida
09-Tibbiy hujjatlar
Bolaning tibbiy xaritasi (f-026/u)
5 yil
Profilaktik emlash xaritasi (f-063)
Bola
maktabga
ketguncha
Yuqumli kasalliklarni qayd etish jurnali
3 yil
(f-060)
Yuqumli kasallanish, o‘tkir zaharlanish,
1 yil
emlashga bo‘lgan reaksiya haqida tezkor
ma’lumot jurnali
(f-361/u)
Dispanser kuzatuvining nazorat xaritasi
5
(f-030)
(hisobdan
olgach)
Sanitariya-ma’rifiy ishlarni hisobga olish
1 yil
daftari (tibbiy ko‘riklar)
MTM sanitariya holatini kuzatish daftari
1 yil
(313/u)
Oziq-ovqat sifatini nazorat qilish jurnali
1 yil
Bazalardan oshxonaga kelgan tez
1 yil
buzuluvchan mahsulotlarning sifatini nazorat
qilish jurnali
Guruhlarning kundalik daftari: filtr,
1 yil
patranaj
110
yil
09-11
09-12
10-01
10-02
10-03
10-04
10-05
10-06
10-07
10-08
10-09
10-10
10-11
11-01
11-02
11-03
11-04
11-05
11-06
11-07
11-08
11-09
Salomatlik jurnali
1 yil
Chuqur tibbiy ko‘riklarning natijalari
Doimo
(ilova- F-1)
10- Kadrlar ish hujjatlari
O‘zbekiston Respublikasi aholini ijtimoiy
Yangisi
muhofaza qilish va mehnat vazirligi tomonidan chiqqandan
chiqarilgan hujjatlar (tarif setkalari va h.k)
so‘ng 3 yil
MTM
xodimlarining
lavozim
1 yil
yo‘riqnomalari
MTM xodimlarining ishga qabul qilish va
75 yil
ishdan ozod etish haqidagi buyruqlar daftari
Xodimlarni mehnat ta’tiliga yuborish
3 yil
haqidagi buy- ruqlari va jadvali
MTMning ichki tartibi
Doimo
Ishchi xodimlarga davlat mukofotlar
Yangisi
berish tartibi
chiqguncha
qadar 1 yil
MTM va xodimlar o‘rtasida tuzilgan
Doimo
shartnomalar
MTM xodimlarining shaxsiy hujjatlari
75 yil
MTM
xodimlarining
mehnat
daftarchalarini ro‘yxatga olish kitobi
Xodimlarning mehnat daftarchalari asli
75 yil yoki
so‘ralguncha
qadar
MTMning shtatlar jadvali
10 yil
11- MTMning moliyaviy xo‘jaligi ish hujjatlari
Asosiy vositalarning inventar ro‘yxati
3 yil
Omborxona materiallarining hisob-kitob
3 yil
daftari (F-48)
Ta’mirtalab va ishga yaroqsiz holga tez
3 yil
keluvchan buyumlarning hisob kitobi (F-17)
Singan idishlarni ro‘yxatdan chiqarish
3 yil
daftari
Inventarizatsiyalash
ro‘yxat
kitobi
1 yil
(qiyosiy vedmost)
Oziq-ovqat
beriladigan
taomnoma
....
talabalari (INV-3)
Bolalar qatnovi tabeli
1 yil
Ishlatilgan ish vaqti va maoshni hisobga
Doimo
olish daftari
MTM smetasi
5 yil
111
11-10
11-11
11-12
12-01
12-02
12-03
12-04
13-01
13-02
13-03
13-04
13-05
13-06
13-07
13-08
13-09
13-10
13-11
13-12
13-13
13-14
13-15
Xodimlarning tarifikatsiya ro‘yxati
Oziq-ovqatlarni sarflash bo‘yicha yig‘ma
vedmostlar
Buxgalteriya ish hujjatlar to‘plami
12- Ish yuritish va arxiv
Maktabgacha ta’lim muassasasining
yig‘ma jildlari nomeklaturasi
Doimiy saqlanadigan hujjatlar yozuvi
Fuqarolar murojati bo‘yicha to‘plangan
materiallar
Arxiv hujjatlar (ajratilgan hujjatlarni yo‘q
qilish dalolatnomasi, hujjatlarni mavjudligi va
holati-ning tekshiruvi va boshqalar
13-Buxgalterning ish hujjatlari
Bosh jurnal kitobi (308 shakl)
Kassa va haqiqiy harajatlar kitobi (294
shakl)
Moddiy boyliklarning miqdor-qiymat
hisobotini yuritish kitobi (296 shakl)
Joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftari
(292 shakl)
Aylanma vedmost 159 schet (285 shakl)
Oziq-ovqatlar
mahsulotlar
bo‘yicha
aylanma daftari
Ta’lim
muassasalarida
bolaarni
saqlanganligi uchun ularning ota-onalari bilan
olib boriladigan hisob-kitoblar qaydnomasi
(327-son shakl)
Foydalanilgan ish vaqti hisobi va ish
haqqi hisoblash tebeli (421 son shakl)
Ish haqqi, avans berish uchun to‘lov
qaydnomasi
(389-son shakl)
Memorial orderlar
1-OX hisoboti (har oyda)
1-Yu hisoboti (har oyda ) maxsus hisob
bo‘yicha
2-RJ hisoboti (chorak bo‘yicha) maxsus
hisob bo‘yicha
Xodimlarning ish haqqi bo‘yicha shaxsiy
varaqalari
Ijtimoiy
ta’minot
bo‘yicha
oylik
112
5 yil
1 yil
doimo
75 yil
Doimo
3 yil
25 yil
5 yil
5 yil
40 yil
5 yil
5 yil
3 yil
3 yil
3 yil
75 yil
5 yil
3 yil
3 yil
5 yil
75 yil
75 yil
13-16
13-17
13-18
13-19
talabnoma va chorak hisoboti
Tuman statistika bo‘limiga oylik hisobot
Xalq bankiga oylik hisobot
Tuman soliq inspeksiyasiga oylik va
chorak hisobotlari
Plastika bo‘yicha oylik hisoboti
3 yil
75 yil
10 yil
1
yil
(choraklik
va
yillik bo‘lmasa,
doimiy)
Maktabgacha ta’lim muas-sasasiga bevosita rahbarlik qilish mudir tomonidan
amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi mudirini ishga qabul qilish qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi bilan
kelishgan holda amalga oshiriladi. Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri
bilan mehnat shartnomasi bir yil muddatga tuziladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri lavozimiga qo‘yi-ladigan malaka
talablari belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
tomonidan belgilanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri:
- maktabgacha ta’lim muassasasi nomidan ishonchnomasiz faoliyat ko‘rsatadi,
barcha muassasa va tashkilotlarda uning manfaatlarini ifodalaydi;
- maktabgacha ta’lim muassasasi mol-mulkini o‘ziga berilgan vakolatlar
doirasida tasarruf etadi;
- ishonchnomalar beradi;
- bank muassasalarida hisob raqamlari ochadi;
- maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlarini ishga qabul qilish va joy-joyiga
qo‘yishni amalga oshiradi, rag‘batlantiradi, intizomiy jazo choralarini ko‘radi va ular
bilan tuzilgan mehnat shartnomalari (kontraktlari)ni to‘xtatadi;
- o‘z vakolatlari doirasida buyruqlar (farmoyishlar) chiqaradi;
- maktabgacha ta’lim muassasalarining ishlarini takomil-lashtirish, moddiy
bazasini mustahkamlash, xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilishni ta’minlash bo‘yicha
takliflarni ko‘rib chiqish uchun xalq ta’limini boshqarish yuqori organiga kiritadi;
- bolalar hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza qilishning samarali tashkil etilishi,
o‘quv-tarbiya jarayoni, moliya-xo‘jalik faoliyati ahvoli, moddiy-texnik bazaning
mustahkamlanishi va moddiy boyliklarning saqlanishi uchun javob beradi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1.Maktabgacha ta’lim mussasining ish hujjatlari qanday yuritiladi?
2.Maktabgacha ta’lim mussasining mudirasining ish hujjatlari qanday yuritiladi?
3. Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbarining boshqarish mahoratini tushuntirib
bering.
113
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
25- Mavzu. “ Bolajon” tayanch dasturi- MTM da bolalarga tarbiya-bilim
berishning vazifalari va mazmunini belgilab beruvchi davlat hujjati.
Reja
1. “Bolajon” tayanch dasturi haqida
2. MTMda bolalarga tarbiya- bilim berishning vazifalari
3. MTMda bolalarga tarbiya- bilim berishning mazmunini belgilab beruvchi
davlat hujjati
Takomillashtirilgan “Bolajon” tayanch dasturi maktabgacha ta’lim tizimidagi
barcha muassasalar uchun bajarilishi zarur bo’lgan dastur hisoblanadi.Tayanch
dasturining maqsadi maktabgacha yoshdagi har bir bolani maktab ta’limiga sifatli
tayyorlash: odobli, aqlli, xushmuomala, o’ziga ishongan, o’z oldiga qo’ygan
maqsadini amalga oshirishga intiladigan, mustaqil fikrlaydigan, milliy va
umummilliy qadriyatlarni qadrlaydigan, jismonan sog’lom bolani tarbiyalashdan
iborat.Dasturning vazifasi bolani jismoniy, aqliy hamda
ijtimoiy-hissiy jihatdan kamol toptirish va sog’lig’ini muhofaza qilish; erkin
fikrlash, ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, axloqiy va ma’naviy jihatdan barkamol,
shuningdek, kelajakda mustaqil va ongli yashaydigan komil inson qilib voyaga
etkazish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishdan iborat.
Dasturning mazmuni quyidagi tamoyillarga tayanadi:
- maktabgacha ta’limning davlat va jamiyat talablariga mosligi;
- maktabgacha ta’limning demokratikligi;
- bola shaxsiga yo’naltirilganligi;
- bolani sog’lomlashtirishga qaratilganligi;
- bolaning qobiliyati, ehtiyoji, imkoniyatiga mosligi;
- maktabgacha ta’limda o’yin faoliyatining etakchiligi;
- maktabgacha ta’limning insonparvarligi;
- maktabgacha ta’limning ijtimoiy turmush bilan mosligi;
- maktabgacha ta’limning oila va boshlang’ich ta’lim bilan
uzviyligi.
Muassasa dasturni amalga oshirishda har bir bolada
quyidagi sifatlarni rivojlantirishni maqsad qilib qo’yishi lozim:
- ijodkorlik, tasavvur eta olish, zukkolik;
- mustaqil fikrlash layoqatiga ega bo’lish;
114
- muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo’llarini topishga intilish;
- jamiyat, mamlakatlar, atrof-muhit muammolariga befarq qaramaslik.
“Bolajon” tayanch dasturida bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash
quyidagi omillarga asoslanadi:
- davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish va uning barkamol shaxsga
bo’lgan munosabatining kuchayganligi;
- erkin fuqaro ma’naviyatining shakllanishi;
milliy urf-odatlar va tarixiy xotira, o’zlikni anglash tuyg’usi
rivojlanayotganligi;
- milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg’usini
shakllanayotganligi.
Aynan shu omillar bola shaxsining jismoniy rivojlanish, o’z-o’ziga xizmat va
gigiena, ijtimoiy-hissiy rivojlanish, nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik, bilish
jarayoni va atrof-muhit to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish yo’nalishlariga mos
tarzda umumiy rivojlanishini taminlaydi.
Mazmun jihatdan dastur tarkibiga:
- jismoniy rivojlanish, o’z-o’ziga xizmat va gigiena;
- ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
- nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik;
- bilish jarayoni va atrof-muhit to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish
yo’nalishlarida ta’lim-tarbiya vazifalari kiritilgan. Ushbu dastur bolani shaxs sifatida
shakllantirishda maktabgacha ta’lim tizimi mutaxassislari va ota-onalar uchun eng
yaqin maslahatchi bo’lib xizmat qiladi, degan umiddamiz.
Maktabgacha davr – bu bolaning o’sish, rivojlanish, o’zini namoyon etishga
intilish, o’rganishga, bilishga ishtiyoqi kuchli bo’lgan davrdir. Aynan shu davrda
bolaning insoniy sifatlari va aqliy salohiyati rivojlanishi uchun poydevor
yaratiladi. Maktabgacha yoshdagi bola bilan ta’lim-tarbiya qanchalik erta boshlansa,
samarasi shunchalik erta namoyon bo’ladi va bolaning butun hayotiga ijobiy
ta’sir qiladi.Maktabgacha ta’lim-tarbiya – har bir bolaga individual yondashish,
uni shaxs sifatida hurmat qilish, ma’naviy-axloqiy tomondan tarbiyalash,
bolaning qiziqish va ehtiyojiga mos tarzda ta’lim berishni nazarda tutadi.
Maktabgacha ta’lim mazmuni va metodlari bola shaxsining shakllanishi, uning
mustaqil shaxs sifatida tan olinishi jarayonlari kechadigan muhitda tashkil etilishi
katta ahamiyatga ega. Zero, shaxs sifatida shakllangan, kamol topgan bola o’zini,
o’zligini taniydi va kelajakda millatning, yurtning faxriga aylanadi.Maktabgacha
ta’lim muassasasida bolaning kelajak hayotida muvaffaqiyatga erishishiga
yordam beruvchi jismoniy, aqliy va ma’naviy qobiliyati bilish jarayonida, bizni
o’rab turgan atrof-muhitni o’rganish, nutq o’stirish, badiiy asarlar tinglash, rasm
chizish, qurish-yasash, jismoniy mashqlar bajarish va boshqa faoliyat turlarida
rivojlanadi. Bu faoliyatlarda yo’nalishlar bir-biri bilan uyg’unlashtirilib –
integrallashgan
rejalashtirish asosida tashkil etiladi hamda o’yin shaklida
qiziqarli tarzda olib boriladi.
O’yin kichkintoyning tabiiy ehtiyojlari va
istaklariga mos kelganligi sababli, o’yin jarayonida o’rganayotgan mavzuni
115
quvnoqlik bilan takrorlaydi, engillik bilan o’zlashtiradi.Maktabgacha
ta’lim
muassasasining asosiy vazifasi – har bir bola shaxsini yosh bosqichiga mos tarzda
sifatli rivojlantirish va uni navbatdagi ta’lim bosqichiga puxta tayyorlashni
ta’minlash hamda muassasada ijobiy muhit va zarur sharoit yaratishdan iboratdir.
Maktabgacha ta’limda inklyuziv ta’lim, ya’ni barcha bolalarni ta’limga qamrab
olish muhim vazifalardan biridir. Inklyuziv ta’lim jarayonini tashkil etishda har
bir bolaning fiziologik va
ruhiy rivojlanishi, ayniqsa, o’ziga xos (imkoniyati cheklangan) bolalarning
individual xususiyatlari e’tiborga olinadi. Maktabgacha ta’lim samaradorligini
oshirish maqsadida, bu jarayonga ota-onalarni hamkorlik asosida jalb qilish
ishlariga
alohida e’tibor berish muhim. Ota-ona bolaning birinchi ustozi. Ular o’z
farzandiga doimo ezgulik tilaydi, Vatanimiz ravnaqiga o’z hissasini qo’shadigan,
xalqimiz manfaatlari uchun xizmat qila oladigan inson bo’lishini istaydi. Ta’limtarbiya jarayoni – ota-onalar va murabbiylardan katta sabr, mehr va bola tarbiyasiga
ilmiy asoslangan yagona yondashuvni talab qiladi. To’g’ri yo’sinda olib borilgan
tarbiya natijasida bola mustaqil fikr yuritishga va katta hayotga dadil qadam
qo’yishga hozirlik ko’radi.
Mazkur takomillashtirilgan Dasturda
“Ta’lim to’g’risida”gi Qonun,
“Maktabgacha ta’lim Kontseptsiyasi” hamda “Maktabgacha ta’limga qo’yiladigan
Davlat talablari” (2013 yil)dan kelib chiqib, bolani intellektual va jismoniy
rivojlantirish, milliy-madaniy
va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, maktab ta’limiga tayyorlash
jihatlari zamonaviy pedagogika va psixologiya tamoyillariga tayangan holda qayta
ko’rib chiqildi.“Maktabgacha ta’limga qo’yiladigan Davlat talablari”ning barcha
yo’nalishlarida berilgan indikatorlar takomillashtirilgan “Bolajon” tayanch dasturiga
to’liq
qamrab olindi. Dastur maktabgacha yoshdagi
bola
rivojlanishiga
moslashtirildi, aniqlashtirildi, misollar bilan boyitildi. Noan’anaviy usullarda ishlash
yo’llari ko’rsatildi. Shuningdek, bolaning hayoti va sog’lig’ini himoyalash, ta’limtarbiya jarayonini puxta olib borish, uning taffakkur, tasavvur va nutqini
rivojlantirish bilan birga, mustaqil o’rganishga, fikrlashga, ijodkorlikka, o’z
shaxsini hurmat qilish, o’ziga ishonch tuyg’usini shakllantirishga qo’yilgan
vazifalar kengaytirildi, shakl, mazmun va uslubiy tomondan boyitildi. Dasturda
muhim tarbiyaviy vazifalardan biri – bolaning sog’lom turmush tarzi haqidagi
tasavvurlarini tarkib toptirish, gigienik va harakat madaniyatini singdirib borishga
alohida ahamiyat berildi.Ijtimoiy-hissiy rivojlanish yo’nalishida milliy o’zlikni
anglash, o’zi va o’zgalar shaxsini hurmat qilish, his-tuyg’ularini ifodalash, o’g’il
va qiz bolaga xos bo’lgan fazilatlarni tushunish, kattalar va tengdoshlari bilan
erkin muloqot qilish va milliy qadriyatlarimizga xos muomala odobiga tayanishga
urg’u berildi.Dasturda bola nutqini har tomonlama rivojlantirish (fonetik, leksik,
grammatik)ga alohida e’tibor qilindi, misollar, tavsiyalar bilan boyitildi. Bolani
ma’naviy-axloqiy, estetik jihatdan tarbiyalash, qalbida kitobga nisbatan havas
uyg’otish, ilk kitobxonlik madaniyatini shakllantirishga qo’yilgan talablar
116
boyitildi; milliy merosimiz, o’zbek xalq og’zaki ijodi, xalq o’yinlari, musiqa, raqs,
rasm, loy ishi, applikatsiya, qurish-yasash bo’limlari to’ldirildi. Dasturda boshqa
xalqlarga hurmat hissini tarbiyalash nazarda tutilgan va bolani mehribonlik,
go’zallikni his qilishni o’rgatishga alohida ahamiyat berildi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. “Bolajon” tayanch dasturi qanday hujjat hisoblanadi?
2. MTMda bolalarga tarbiya- bilim berishning vazifalari nimalardan iborat?
3. MTMda bolalarga tarbiya- bilim berishning mazmunini belgilab beruvchi
davlat hujjati haqida ma’lumot bering.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.-“ Tafakkur sarchashmasi”.T:,
2013 y.
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
26- MAVZU. MTM tizimining vujudga kelishi va rivojlanishning asosiy
bosqichlari.
REJA
1. MTM tizimining vujudga kelishi
2. Rivojlanishning asosiy bosqichlari.
Tayanch tushuncha: ta’limtarbiya to’garagi, yasli
vositalarkengashi, maktabgacha tarbiya yuzasidan deklaratsiya.
117
,
Turkistonda
O’rta Osiyoda XIX asrning 80-90yillariga kelib, bolalar maktabgacha ijtimoiy
tarbiyasi g’oyalari etila boshlandi. O’sha davrda taraqqiyparvarlik kayfiyatidagi
mahalliy ziyolilar mehnatkash ayollarning og’ir ahvolini va bolalar nazoratsizligini
ko’rib, ularning qismatini engillashtirishga intila boshladilar. Bu ziyolilar vakillari
1872 yilda Turkistonda tuzilgan “Jamiyati xayriya” tarkibiga kirgan edilar. “Jamiyati
xayriya” tashkiloti tomonidan miskinlar uylari, tunash joylari, tug’ruq joylari bilan bir
qatorda ota-onasi bo’lmagan bolalar uchun etimxonlarni tashkil etdi.
Bu etimxonalar oz sonli bolalarni butun Turkistonda taxminan 150-200 kishini o’z
ichiga oldi. Ushbu etimxonalarda yasla yoshli bolalardan tortib, maktab yoshidagi
bolalarni ham qamrab olgan.
1896 yilda Turkistonda vositalar kengashi kambag’allarning bolalari uchun “yasla”lar
deb ataladigan muassasalarni tuza boshladi. Yaslalarga atak-chechak qila boshlagan
bolalar qabul qilingan va maktabga ketgunga qadar tarbiyalangan bolalar kun bo’yi
bolalar yaslada bo’lishar va uch marta ovqatlantirilar edi. Yasla ishlarini nazoratchi
ayol boshqargan, xizmat qiluvchi xodimlar ham bo’lgan. Bu muassasada bolalarni
duolar o’qishga (duogo’ylikka) qat’iyat bilan o’rgatilgan. Shuningdek bolalarni oddiy
o’qishga, yozishga, sanashga, to’qishga, to’r taqishga, tikishga va boshqa hunarlarga
o’rgatilgan. Butun o’lka bo’ylab shunday yaslalardagi bolalar soni 50-60 boladan
oshmas edi.
Turkistonda kambag’allarning bolalari uchun Toshkentda, Samarqand,
Sirdaryo, Namanganda etixonalar tashkil etilgan.
Imtiyozli sinflarning bolalari uchun 1891yilda “Bog’dorchilik” jamiyati tomonidan
Toshkent istirohat bog’ida maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar uchun “Bolalar
maydonchasi xilida” birinchi bolalar bog’chalari ochildi. Bolalar bog’chasi istirohat
bog’i maydonidan sersoya joy ajratib berildi. Maydonchada arg’imchoq, qayiqlar,
katta arg’imchoq(ustunga osilgan) o’rnatildi va xilma-xil o’yinchoqlar tayyorlandi.
Maydonchada gulzor katta o’rinni egallab, bolalar o’zlari o’simliklarni parvarish
qilishardi.
1891-1903 yillar davomida mablag’ yo’qligi sababli bog’cha bir necha marta
yopilgan. Ta’lim-tarbiyaga oid ilg’or g’oyalarning ta’siri ostida Toshkentda 1903 yil
fevral oyida “Oilaviy ta’lim-tarbiyaviy to’garagi” tashkil qilindi. To’garak harbiy
Ministr va Xalq maorifi tomonidan tasdiqlangan Ustav asosida ish boshladi. U o’z
oldiga quyidagi vazifalarni:
1. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish usullarini rivojlantirish va
takomillashtirishda yordam berish;
2. Pedagoglar bilan ota-onalarni va bolalar tarbiyasi ishini boshqaradigan
kishilarni(oila, maktab va bolalar bog’chasining yagona tarbiyaviy ta’sir etishini
belgilash maqsadida) bir-birlariga yaqinlashtirishni qo’yadi.
Bu to’garakda maktabgacha sektsiyasi ham faoliyat ko’rsatgan. Ta’lim-tarbiya
to’garagi yuzaga kelgunga qadar bolalar bog’chasining tarbiyaviy ishida muayyan
pedagogik tizim yo’q edi, shu sababli to’garak a’zolari bolalar tarbiyasi bilan bog’liq
bo’lgan masalalarni muhokama qilishar edi.
Bolalar birinchi marta 4-yoshdan 6-yoshgacha va 6-10 yoshgacha bo’lgan ikki xil
118
yosh guruhlariga bo’lindi. Mashg’ulotlar, o’yin va ko’ngil ochishlar programmasi
belgilab qo’yildi. Harakatli o’yilar, xor bo’lib aytiladigan ashula, o’qish, rasm chizish,
loy va plastilindan narsalar yasash, gimnastika mashqlarini reglamentga soladigan
jadval tuzildi. Ota-onalarning talabi bilan frantsuz va nemis tillari o’rgatilgan, bu
ishlarni mutaxassislar tomonidan tekin amalga oshirilgan.
Ta’lim-tarbiya to’garagi bolalar bog’chasida tarbiyaviy ish saviyasini
oshirishga yordam berdi. Tarbiyaviy ish mazmuniga iuayyan tizi, xilma-xil ish
shakllari kiritildi. Lekin maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan tarbiyachilar
bo’lmaganligi sababli ko’pincha bog’cha tarbiyaviy ishining mazmuni betartib
amalga oshirilar edi. 1903-1914 yillar davri maktabgacha tarbiya sohasidagi ta’limtarbiya g’oyalarining jadal suratda o’sishi bilan xarakterlanadi.
Sirdaryo, Samarqand, Toshkent shag’rida bolalar bog’chalari kabi ayrim
bog’chalar yuzaga keldi. 1909-10910 yillarda va keyinchalik xususiy bog’chalar
paydo bo’ldi: bu bog’chalarda 6-yoshdan boshlab bolalarni asosan gimnaziyaga
o’qishga tayyorlanar edi. Bunday bolalar bog’chalari xususiy uylarda ochilar va
tamomila ota-onalar ta’minotida bo’lgan. Ma’lumotga ega bo’lgan va chet tillarini
biladigan o’qimishli xonimlar tarbiyachi edilar. Ammo mazkur bolalar bog’chalari
faqat badavlat ota-onalarning ehtiyojini qondirgan edi. Davlat tomonidan ijtimoiy
bolalar bog’chalari faqat 1917 yildan keyingina yalpi tarzda tashkil etildi.
1917 yil 20 noyabrda Xalq Komissarlari tomonidan “Maktabgacha tarbiya
yuzasidan Dekloratsiya” e’lon qilindi. Bunda: “Bolalarni ijtimoiy tekin tarbiyalash
bolaning birinchi tug’ilgan kunidan boshlanadi” – deyilgan edi.
Maktabgacha tarbiya butun xalq maorifi tizimining birinchi bo’g’ini va
tarkibiy qismi bo’lib qoldi. 1919 yilda qabul qilingan Davlat dasturlarida xalq maorifi
sohasida: Ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida
maktabgacha tarbiya muassasalari tarmoqlarini vujudga keltirish haqida fikr yuritildi.
Davlatning bu umumuiy siyosiy yo’li asosida Turkiston ASSR Maorifi Xalq
Komissarligi oldida davlat maktabgacha tarbiya muassasalari tarmoqlarini vujudga
keltirish, metodik ko’rsatmalar ishlab chiqish, kadrlar tayyorlash va boshqa
ma’suliyatli vazifalar paydo bo’ldi.
Turkistonda dastlabki davlat bolalar bog’chalari 1918 yilning ikkinchi
yarmida tashkil etila boshlandi. 1918 yil 20 oktyabrda Turkiston Maorifi Xalq
Komissarligi qoshida Respublikadagi maktabgacha tarbiya sohasida barcha tadbirlarni
amalga oshirish uchun ma’muriy organ sifatida maktabgacha tarbiya bo’limi tashkil
qilindi. Xuddi shu yilda viloyat xalq maorifi bo’limlarining qoshida maktabgacha
tarbiya kichik bo’limlari tashkil qilingan. Bu tadbir Respublikada maktabgacha
tarbiyaning jonlaniga yordam berdi. Maktabgcha tarbiya bo’limlarining faoliyati uch
asosiy yo’nalishda:
1. Bolalar bog’chalarini ochish, ularni binolar, mebel va jihozlar bilan
ta’minlash;
2. Maktabgacha tarbiya xodimlari, shu jumladan maxalliy, milliy vakillaridan
kadrlar tayyorlash;
3. Ota-onalar o’rtasida tashviqot tushuntirish ishlarini olib borishdan iborat edi.
119
Bog’chalardagi
bolalar soni
Mudira va
tarbiyachilar
soni
Bolalar
maydonchalari
Maydonchadag
i bolalar soni
1923-1924
1927-1928
1929-1930
1933-1940
Bolalar
bog’chalarining soni
“Maktabgacha tarbiya bo’limi to’g’risi”da Nizom qabul qilindi va unda bo’lim 3yoshdan 8-yoshgacha bo’lgan maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tarbiya
muassasalariga boshchilik qiladi, mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi,
yangi bolalar bog’chalari, yaslilar, bolalar uylari, maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun umumiy yotoqxonalar, bolalar yozgi koloniyalari ochildi, bolalar bog’chalari
rahbarlari, enagalar va kadrlar tayyorlash maqsadli kurslari tashkil qilindi-deyiladi.
O’zbekistonning tub joy aholisi bolalarini maktabgacha tarbiya
muassasalariga jalb etish uchun kurash juda murakkab va qiyin sharoitda olib borildi.
1918 yildi Toshkentning sobiq eski shahar qismida o’zbek bolalari uchun 4-ta
bog’cha ochishga muaffaq bo’lindi.
Birinchi bog’cha – Shayxontoxur dahasida Hasanova - mudiri : Mahsuma Qorieva
va Robiya Abdurashidova tarbiyachi bo’lib faoliyat ko’rsatgan.
Ikkinchi bog’cha - Xo’ja ko’chasida Anvar Yausheva mudiri bo’lgan.
Uchinchi bog’cha - Ko’kcha dahasidagi Langar ko’chada ochilgan.
To’rtinchi bog’cha - Beshyog’och dahasida ochilgan bo’lib, bunda o’qituvchi
Qodirxonov mudirlik qilar edi.
1920 yilda Turkiston Respublikasida 71 ta bolalar bog’chasi, shu jumladan,
mahalliy aholi bolalari uchun 16 ta bog’cha va 12 ta bolalar maydonlari tashkil
etilib, bulardan 4 tasida o’zbek va boshqa mahalliy millatlarning bolalari tarbiyalana
boshlandi. O’sha davrda maktabgacha tarbiya muassasalarida hammasi bo’lib 6394
bola tarbiyalanar edi. 1921 yilga kelib bolalar bog’chalarining soni 105 taga , shu
jumladan, mahalliy millatlarning bolalari uchun bog’chalar 32 taga etdi. Bolalar
bog’chalarida tarbiyalanuvchilarning soni qariyb 8000 kishiga etdi, ulardan 2000 dan
ko’prog’i millatlarning farzandlari edi.
O’zbekistonda davlvt budjetidagi bolalar muassasalarining o’sishi.
Yillar
12
49
410
780
687
2547
20739
33800
24
123
1196
2473
170
316
10470
7900
Ulug’ Vatan urush yillarida O’zbekistonda bolalar bog’chalari va bolalar
maydonchalarining tarmog’i deyarli ikki barobar kengaydi. 1994 yil 1-yanvariga kelib
54 ming bola tarbiyalandi, davlat tamonidan 77 million so’m ajratildi. Bu yillarda
O’zbekistonning bolalar bog’chalarida ko’chirib keltirilgan 16000 dan ko’proq
bolalarni tarbiyalandi. Shuningdek ota – onasiz qolgan qariyb 400 bolani vasiylikka
olish printsipiga muvofiq boqib, tarbiyalab katta qilindi.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda ijtimoiy tarbiyani tashkil etish borasida olib
120
borilgan barcha ezgu ishlar, maktabgacha talimni kelgusida yanada rivojlanib,
takomillashuvida muhim ahamiyat kasb etadi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. MTM tizimi vujudga kelishining asosiy sabablari nimalardan iborat?
2. Rivojlanishning asosiy bosqichlarini aytib bering.
3. MTM ga oid so’nggi yillarda qabul qilingan meyyoriy hujjatlar haqida
ma’lumot bering.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.-“ Tafakkur sarchashmasi”.T:,
2013 y.
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
27-Mavzu: Ma’naviy boshqaruv, pedadogik jarajonlarni boshqarish.
Reja:
1. Tashkiliy-pedagogik jarayonlar
2. Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonni rejalashtirish.
Tayanch tushunchalar:samarali ishlar, ma;naviy boshqaruv, pedagogik
jarayon,tashkiliy pedagogik jarayon.
Tashkiliy-pedagogik jarayonlarga quyidagilar kiradi:
1) Bayram ertaklarini o‘tkazish va rahbarlik qilish.
2) Ochiq tadbirlarni tashkil etish va rahbarlik qilish, ochiq tadbirlar va pedagogik
jarayonlarni jamoa asosida kuzatish va tahlil qilish (masalan, ochiq mashg‘uloti
sayrlarni kuzatish).
3) Xalq ta‘limi bo‘limlari tomonidan berilgan topshiriq asosida tarbiyachi va
bolalarni ko‘rik-tanlovlarga qatnashishi, yil tarbiyachisi, sanxat bayrami, sport
bayramlarini o‘tkazish.
Rejalashtirish maktabgacha ta’lim muassasani boshqarishni uning barcha
bo‘linmalarida rejali, muntazam, ratsional hamda samarali ishlashini
ta’minlovchi muhim funksiyasidir.Rejalashtirish – murakkab analitik jarayon. U
o‘ziga xos ishlab chiqish va uni maktabgacha ta’lim muassasalari amaliyotiga
qo‘llash bosqichlariga ega.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonni rejalashtirish quyidagi
bosqichlarda amalga oshiriladi:
1-bosqich – tahliliy. Mazkur bosqichda maktabgacha ta’lim muassasalaridagi
o‘quv-tarbiya jarayonining mavjud holati tahlil etiladi; rejani amalga oshirishga ta’sir
etuvchi omillar aniqlanadi. Bu rejalashtirishning muhim bosqichi hisoblanib,
Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatining samaradorligini rejalashtirish
121
jarayonining qanchalik to‘g‘ri bashorat qilin-ganligiga bog‘liq. Maktabgacha ta’lim
muassasalari avvalgi yildagi faoliyatini tahlil etish chuqur va haqqoniy amalga
oshirilishi zarur.
2-bosqich – maqsadli. U o‘z ichiga ijtimoiy buyurtma bilan bog‘liqlikda
rejalashtirilgan bosqichdagi maktabgacha ta’lim muassasalarining umumiy maqsad va
vazifalarini belgilash, natijalarni tahlil etish, rejalashtirilgan topshiriqlarni bajarishga
ta’sir ko‘rsatuvchi sabablarni aniqlash; maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyati turli
ish rejalarining mazmunan bir-biriga mosligi; rejada belgilangan ishlarning pedagogik
jamoa imkoniyatlari va maktabgacha ta’lim muassasalari faoliya-tining moliyaviyiqtisodiy holatiga muvofiqligi kabilarni qamrab oladi.
3-bosqich – mazmunli: davlat hujjatlari va qo‘yilgan maqsadlarga muvofiq
o‘quv-tarbiya jarayoniga yo‘nalganlikni ajratib ko‘rsatish; maktabgacha ta’lim
muassasalari faoliyatining alohida yo‘nalishlari bo‘yicha rejalashtirilgan
topshiriqlarni bajarish ketma-ketligini aniqlash.
4-bosqich – normativli. Mazkur bosqichda ajratilgan yo‘nalishlar uchun mas’ul
kadrlar taqsimlanadi, qo‘yilgan vazifalarni hal etish uchun vositalar ajratib olinadi,
ishni amalga oshirish muddatlari belgilanadi.
5-bosqich – nazorat: reja bo‘limlarining bajarilishi yuzasidan o‘tkaziladigan
nazorat turlari va mazmunini aniqlash.
Rejalashtirish boshqarishga bevosita rahbarlik qilish yoki uni amalga oshirish
yo‘lidir. Boshqarishda belgilangan maqsad, tadbirlarni hayotga tadbiq etish uchun
rejalashtirish kerak. So‘ng uni ijrochilar xukmiga havola qilish lozim. Rejalashtirish
qaror qabul qilish va ijrosini nazorat qilishdir. Rejalashtirishning mohiyati shundaki,
unda boshqarishning maqsad va vazifalari aniqlanadi, har bir tadbirni bajarish
muddati, mas’ul shaxs, uning ijrosini tekshirish va nazorat usuli aniqlanadi.
Rejalashtirish boshqarish modelini, fikriy nusxasini ishlab chiqish demakdir.
Rejalashtirish pedagoglar malakasini oshirish tizimini rivojlantirish maqsadini va
bunga erishish vosita, yo‘llarini belgilashdir. Bunda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan
talablar ketma-ketligi, bajarish muddati, shakli belgilanadi. Rejalashtirish boshqarish
lozim bo‘lgan sohalarni ma’lum ketma-ketlik, chizmali, grafik yoki model tariqasida
amalga oshirishi mumkin. Rejalashtirishda boshqarish bilan bog‘liq harakatlar o‘zaro
muvofiqlashtirilib, yuqori natijaga erishishni tashkil etish mumkin. Bu esa o‘z
navbatida jarayonga ishtirok etuvchilardan harakat va munosabatlarni ongli va qat’iy
tashkil etishni talab qiladi. Shu asosda yagona maqsadga erishish mumkin bo‘ladi.
Rejalilik – bu ham ijtimoiy-iqtisodiy, ham pedagogik faoliyat sohasini
boshqarishning asosidir. Rejaviylik – asosiy tamoyil. Rejali topshiriqlar barcha
xizmatning natijaviyligini aniqlash uchun xizmat qiladi.
Rejalashtirishning mohiyati faoliyatning asosiy turlari va aniq ijrochilari va
rejalashtirish muddati bilan bog‘liq chora-tadbirlarni aniqlashga xizmat qiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini rejalashti-rishning maqsadi bir
tomondan ma’muriy va pedagogik jamoaning, ikkinchi tomondan, tarbiyalanuvchilar
jamoasi harakatlari birligini ishlab chiqishda namoyon bo‘ladi. Rejalashtirishning
122
maqsadi vazifalari bilan aniqlashtiriladi. Aynan vazifalar aniq maktabgacha ta’lim
muassasalari sharoitida amaliy va “ko‘ngilli” maqsadni qo‘yadi.
Rejalashtirishning asosiy vazifalari quyidagilarda ko‘rinadi:
tarbiya masalalari va o‘sib kelayotgan avlodni o‘qitish ishlari bo‘yicha davlat
organlari qarorlari ijrosini ta’minlashda;
pedagogik jamoa faoliyatidagi asosiy masalalarni ajratib ko‘rsatishda;
aniq chora-tadbirlar, ularni ijro etish muddatlari va mas’ullarini aniqlashda;
alohida ijrochilarni ularning faoliyatini ilmiy asoslangan reglamentlash yo‘li
bilan tartiblashtirishda;
jamoa a’zolarida mas’uliyatlilikni tarbiyalashda.
Rejalashtirishga kirishish uchun maktabgacha ta’lim muassasasimudiri butun
ta’lim muassasasi faoliyatini ilmiy asosda tashkil etishga imkon beruvchi asosiy
qoidalarga tayanishi zarur. Rejalashtirish tamoyillariga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Rejalashtirining ilmiyligi rejalarni boshqaruvning ilmiy metodologik nuqtai
nazariga asoslangan holda tuzishni talab etadi. Bu yerda rejadagi asosiy nuqtai
nazarning aniqligi, uning hayotiyligi, rejalashtirilayotgan chora-tadbirlarni
o‘tkazishning pedagogik maqsadga muvofiqligi va zarurligi muhimdir;
2. Istiqbollilik rejalashtirish g‘oyasining o‘zida aks ettirib, ya’ni nafaqat yaqin va
olis kelajak, balki aniq maqsad va vazifalarga yo‘naltirilganlikni hisobga olib,
maqsadga qaratilgan tarzda ishlashni talab etadi. Istiqbolli va oraliq rejalashtirishni
uyg‘unlashtirish ta’limiy vazifalarni bir necha yilga mo‘ljallab qo‘yish, ulardan
qanchasini bir yilda hal qilib bo‘lmasligini aniqlashni talab qiladi;
3. Ishni real rejalashtirish sharoitida aniq pedagogik jamoaning o‘ziga
xosliklarini hisobga olish muhim hisoblanadi. U yoki bu rejani qo‘yishda
boshqaruvchi MTMning asosiy tarkibi, tarbiyachilarining malakaviy darajasi, yosh
bilan bog‘liq jihatlari, kasbiy faoliyatida ijobiy motivatsiyaning mavjudligi kabi
ta’lim muassasasi jamoasining asosiy tavsifiga tayanadi;
4. Rejaning ob’ektivligi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, rejalar
maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini chuqur va har tomonlama pedagogik
tahlil etish va mazkur yilda uning erishiladigan natijalari, ya’ni ta’lim muassasasining
ob’ektiv shart-sharoitlari bilan bog‘liqlikda tashkil etiladi.
5. Aniqlik. Eng avvalo, mazkur tamoyil ta’lim-tarbiya jarayoni, moddiy baza,
kadrlar ta’minoti holati haqida ishonchli va ko‘p hajmli axborot olishni talab etadi.
6. Majmuaviylik. Mazkur tamoyilning muhim talabi – o‘quv va tarbiyaviy ishlar
va ularning moddiy-texnik ta’minotining tashkiliy jihatdan o‘zaroaloqador va o‘zaro
bog‘liqlikda amalga oshishidir. Tarbiyachilar, ota-onalar va jamoat tashkilotlarining
yillik rejalarining o‘zaroaloqadorligi va ma’qullanganligidir.
7. Jamoaviylik. Mazkur tamoyil o‘quv-tarbiyaviy jarayonda barcha
tarbiyachilarning ishtirok etishini talab etadi.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar:
1. Tashkiliy-pedagogik jarayonlarga nimalar kiradi:
123
2. Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonni rejalashtirishda
nimalarga e’tibor qaratilishi kerak?
3. MTM hodimlarining ma’naviy ahloqiy fazilatlari qanday bo’lishi kerak?
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
AMALIY MASHG’ULOTLAR MAZMUNI
1- mavzu. O’zbekistonda maktabgacha ta’limni tashkil etilishi.
Dars maqsadi: O’zbekistonda maktabgacha ta’limni tashkil etilishning maqsad
va vazifalari.
Umumiy tushunchalar: Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`limning boshlang'ich
qismi hisoblanadi. U bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini
124
ta`minlab, o’qishga bo'lgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi.
6-7 yoshgacha bo’lgan maktabgacha ta`lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha
ta`lim muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`limning maqsadi –
bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs
bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta`limga bo’lgan
ishtiyoqini tarbiyalashdir.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va
sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta`lim
muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta`lim
muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim
muassasasida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga
bo’lgan talablar “Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini
muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi.
Nazorat savollari
1.Maktabgacha ta`lim tushunchasini izohlang.
2.Maktabgacha ta`lim tizimi nimalardan iborat?
3.O’zbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy ko’rinishi
qanday?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1.Hozirgi kunda Maktabgacha ta`lim haqida axborot tayyorlang.
2. O’zbekistonda maktabgacha ta’limni tashkil etilishi haqida ma’lumot
tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
2- Mavzu. Maktabgacha ta’lim taraqqiyoti.
Dars maqsadi: Maktabgacha ta’lim taraqqiyoti maqsad va vazifalari.
Umumiy tushunchalar: O’zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi
va taraqqiyoti. O’rta Osiyoda XIX asrning 80-90 yillariga kelib, bolalar maktabgacha
ijtimoiy tarbiyasi g’oyalari yetila boshlandi. O’sha davrda taraqqiyparvarlik
kayfiyatidagi mahalliy ziyolilar mehnatkash ayollarning og’ir ahvolini va bolalar
nazoratsizligini ko’rib, ularning qismatni yengillashtirishga inyila boshladilar. Bu
125
ziyolilar vakillari 1871-yilda Turkistonda tuzilgan “ Jamiyati xayriya” tarkibiga
kirgan edilar. “Jamiyati hayriya”tashkiloti tomonidanmiskinlar uylari, tunash joylari,
tug’ruq joylari bilan bir qatorda ota-onasi bo’lmagan bolalar uchun yetimxonalarni
tashkil etdi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: 1896-yilda Turkistonda vositalar kengashi
kambag’allarning bolalari uchun “yasla’lar deb ataladigan muassasalarni tuza
boshladi. Yaslilarga atak-chechak qila boshlagan bolalar qabul qilingan va maktabga
ketgunga qadar tarbiyalangan bolalar kun bo’yi yaslada bo’lishar va uch marta
ovtlantirilar edi. Yasla ishlarini nazoratchi ayol boshargan, xizmat qiluvchi hodimlar
ham bo’lgan. Bu muassasada duolar o’qishga (duogo’ylikka) qat’iyat bilan
o’rgatilgan. Shuningdek bolalarni oddiy o’qishga, yozishga, sanashga, toqishga, to’r
to’qishga, tikishga va boshqa hunarlarga o’rgatilgan. Butun o’lka bo’ylab shunday
yaslalardagi bolalar soni 50-60 boladan oshmas edi.
Nazorat savollari
1.O’zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyoti
haqida ma’lumot bering
2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tizimining vujudga kelishida nimalarga
e’tibor berilgan?
3. Maktabgacha ta’lim muassasalari rivojlanishining asosiy bosqichlarini sanab
bering
4. “Maktabgacha ta’lim muassasasi bo`limi to’g’risida”gi nizom qachan qabul
qilingan?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. .O’zbekistonda maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyoti
haqida ma’lumot tayyorlang
2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tizimining vujudga kelishida nimalarga
e’tibor berilganligi haqida ma’lumot tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
126
3- Mavzu. “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq davlatga
qarashli maktabgacha ta’limni tashkil etish
Dars maqsadi: “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq davlatga
qarashli maktabgacha ta’limni tashkil etishning maqsad va vazifalari
Umumiy tushunchalar: O`zbekiston Respublikasida maktabgacha ta`lim
tizimini takomillashtirish, uning uzluksizligini, shuningdek Kadrlar
tayyorlash
milliy dasturi vazifalari samarali amalga oshirilishini ta`minlash maqsadida ishlab
chiqilgan hamda davlat maktabgacha ta`lim muassasalari (keyingi o`rinlarda matnda
«maktabgacha ta`lim muassasasi» deb yuritiladi) faoliyatini tartibga soladi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya va
sog`lomlashtirish muassasasi hisoblanadi, quyidagilar uning asosiy vazifalari
hisoblanadi:
Klaster metod:
MTM ta’lim-tarbiya
va sog’lomlashtirish
muassasasi
bolalarning hayotini muhofaza qilish va sog`lig`ini mustahkamlash;
bola shaxsi asoslarini shakllantirish, uning bilimga qiziqishlarini rivojlantirish;
bolaning intellektual, shaxsiy va jismoniy rivojlanishini ta`minlash;
bolaning rivojlanishidagi nuqsonlarni zarur tarzda tuzatish;
bolalarni milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish;
bolalarni maktabda o`qishga tayyorlash.
Nazorat savollari
1 “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq davlatga qarashli
maktabgacha ta’limni tashkil etishning maqsad va vazifalarini ayting.
2.Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyati qanday tashkil etilishi haqida
ma’lumot bering
127
3. Davlatga qarashli maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarishda nimalarga
e’tibor berish kerak va qanday ish yuritiladi?
.
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq davlatga qarashli
maktabgacha ta’limni tashkil etish haqida ma’lumot tayyorlang
2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tizimining ahamiyati haqida ma’lumot
tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
4- Mavzu. “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq nodavlatga
maktabgacha ta’limni tashkil etish
Dars maqsadi: “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq nodavlatga
maktabgacha ta’limni tashkil etishning maqsad va vazifalari
Umumiy tushunchalar: O`zbekiston Respublikasida nodavlat maktabgacha
ta`lim muassasasi to`g`risidagi Nizom
1. Maktabgacha ta`limga qo`yiladigan davlat talablariga muvofiq aholiga ta`lim
xizmatlari ko`rsatish nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining (keyingi o`rinlarda
«nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi» deb yuritiladi) asosiy faoliyati
hisoblanadi.
2. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi o`z faoliyatida O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga,
shuningdek ushbu Nizomga amal qiladi.
3. Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasining ustavi Vazirlar Mahkamasining
1998 yil 5 yanvardagi 5-son qarori bilan tasdiqlangan Ta`lim muassasasi ustavini
ishlab chiqish tartibiga muvofiq ishlab chiqiladi, uning muassisi tomonidan
tasdiqlanadi va tegishli davlat organlarida ro`yxatdan o`tkaziladi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
128
Ishni bajarish tartibi:
T-texnologiyasi
Nodavlat MTM
Afzalligi
Kamchiligi
Nazorat savollari
1 “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq nodavlatga maktabgacha
ta’limni tashkil etishning maqsad va vazifalari qanday?
2.Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyati qanday tashkil etilishi haqida ma’lumot
bering.
3. Nodavlatga qarashli maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarishda nimalarga
e’tibor berish kerak va qanday ish yuritiladi?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq davlatga qarashli
maktabgacha ta’limni tashkil etish haqida ma’lumot tayyorlang
2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tizimining ahamiyati haqida ma’lumot
tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
5- Mavzu. Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish usullari va
boshqaruvning ilmiy saviyasi
129
Dars maqsadi: Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish usullari va
boshqaruvning maqsad va vazifalari
Umumiy tushunchalar: “Menejment” inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida
boshqaruvni tashkil etish (boshqarish, boshqaruv hokimiyati, tashkil etish), rahbarlik
qilish (rejalashtirish, tartibga solish-muvofiqlashtirish, nazorat qilish) ma’nolarini
anglatadi. Menejment ko’zlangan maqsadlarga erishish uchun faoliyatni, ya’ni
insonlar yoki ularning guruhlari faoliyatini muvofiqlashtirish hamda boshqarish
hamda boshqarish usullari, shakllari va vositalari majmuidir.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Mamlakatimizda menejment fanining rivojlanishiga
salmoqli hissa qo’shgan olimlardan M. Sharifxo’jayev, Yo. Abdullayevlar boshqaruv
o’ziga xos yuksak san’at va mahoratni talab qiluvchi tanlov, shu tanlov asosida qaror
qabul qilish va uning bajarilishini nazorat qilish ekanligini ta’kidlab, quyidagicha
ta’rif beradilar: “boshqaruv – bu tanlov, qaror qabul qilish va uning bajaralishini
nazorat qilish jarayonidir”.
Ta’lim muassasasining Ustavi ta’lim muassasasi faoliyatiga rahbarlik va
boshqarish tizimini aniqlovchi hujjatdir.
T-texnologiyasi
Boshqarish usullari
Afzalligi
Kamchiligi
Nazorat savollari
1 Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish usullari va boshqaruvning maqsad va
vazifalari
2.Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyati qanday tashkil etilishi haqida ma’lumot
bering
3. Davlatga qarashli maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarishda nimalarga
e’tibor berish kerak va qanday ish yuritiladi.
130
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. “Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom” haqida ma’lumot tayyorlang
2. Maktabgacha ta’lim muassasalari tizimining ahamiyati haqida ma’lumot
tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
6- Mavzu. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash, uning
maqsad va vazifalari. Pedagogik kengash tashkil etish tamoyillari.
Dars maqsadi Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash, uning maqsad
va vazifalari.
Umumiy tushunchalar: Pedagogik kengashning maqsadi maktabgacha ta’lim
muassasasida davlatning ta’lim siyosatini amalga oshirish, maktabgacha ta’lim
muassasasining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda ta’lim-tarbiya
jarayonini rivojlantirish, uni takomillashtirishda pedagogik jamoaning faoliyat
yo‘nalishini belgilash, ta’limdagi yutuqlarni va ilg‘or pedagogik tajribalarni
amaliyotga joriy etishda pedagogik jamoani birlashtirish, demokratiya, oshkoralik,
o‘zini o‘zi boshqarish tamoyillari asosida maktabgacha ta’lim muassasasi
boshqaruvini amalga oshirishdan iborat.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi Mazkur Namunaviy nizom O‘zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida»gi qonunlariga muvofiq, maktabgacha ta’lim muassasasi pedagogik
kengashining maqsadi, asosiy vazifalari va uning faoliyatini tashkil qilish tartibini
belgilaydi hamda pedagogik kengash to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqishda
qo‘llaniladi.
Pedagogik kengash maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyatiga doir asosiy
masalalar kollegial muhokama qilinadigan, ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiya
jarayonini rivojlantirish, takomillashtirish, uning faoliyati bilan bog‘liq barcha
tashkiliy masalalarni muvofiqlashtirish bo‘yicha doimiy faoliyat yuritadigan oliy
organ hisoblanadi. Pedagogik kengashning faoliyati jamoatchilik asosida tashkil
etiladi.
Nazorat savollari
131
1 Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengash qanday olib boriladi?
2.Maktabgacha ta`lim muassasasida pedagogik kengash tarkibi kimlardan iborat?
3. Pedagogik kengash kim tomonidan, qanday rasmiylashtiriladi?.
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. Maktabgacha ta’lim muassasasida pedagogik kengashning bolalarda tevarak –
atrofni o’rganish masalasi bo’yicha ma’lumot tayyorlang.
2. Bolalar nutqini rivojlantirish masalasiga oid ma’lumot tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar:
1.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.-“ Tafakkur sarchashmasi”.T:,
2013 y.
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
7- Mavzu. Pedagogik kengashni tashkil etish va boshqarishda uslubchi va
mudira hamkorligi . maktabgacha ta’lim tizimili va vaziyatli boshqaruv
tamoyillari.
Dars maqsadi . Pedagogik kengashni tashkil etish va boshqarishda uslubchi va
mudira hamkorligi . maktabgacha ta’lim tizimili va vaziyatli boshqaruv tamoyillari
Umumiy tushunchalar: Pedagogik kengashning maqsadi maktabgacha ta’lim
muassasasida davlatning ta’lim siyosatini amalga oshirish, maktabgacha ta’lim
muassasasining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqqan holda ta’lim-tarbiya jarayonini
rivojlantirish, uni takomillashtirishda pedagogik jamoaning faoliyat yo‘nalishini
belgilash, ta’limdagi yutuqlarni va ilg‘or pedagogik tajribalarni amaliyotga joriy etishda
pedagogik jamoani birlashtirish, demokratiya, oshkoralik, o‘zini o‘zi boshqarish
tamoyillari asosida maktabgacha ta’lim muassasasi boshqaruvini amalga oshirishdan
iborat.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi Mazkur Namunaviy nizom O‘zbekiston
Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida»gi qonunlariga muvofiq, maktabgacha ta’lim muassasasi pedagogik
kengashining maqsadi, asosiy vazifalari va uning faoliyatini tashkil qilish tartibini
belgilaydi hamda pedagogik kengash to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqishda
qo‘llaniladi.
VENN diagrammasini to‘ldiring.
uslubchi
tarbiyachi
132
mudira
Nazorat savollari:
1 Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish usullari va boshqaruvning maqsad va
vazifalari nimalardan iborat.
2.Maktabgacha ta`lim muassasasida pedagogik kengash tashkil etilishi haqida
ma’lumot bering
3. Davlatga qarashli maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarishda nimalarga
e’tibor berish kerak va qanday ish yuritiladi?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1 Pedagogik kengashning faoliyati jamoatchilik asosida tashkil etilishi haqida
ma’lumot tayyorlang
2. Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik kengashning qaror qabul
qilish rejasini tizing.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
8- Mavzu. Metodik boshqaruv – asosiy boshqaruv funksiyalari, boshqaruv
qarorlari va rejalashtirish
133
Dars maqsadi . Metodik boshqaruv – asosiy boshqaruv funksiyalari, boshqaruv
qarorlari va rejalashtirishning maqsad va vazifalari
Umumiy tushunchalar: Hozirda bolalarni maktabgacha ta‘limga jalb etish 20%
ni tashkil etmoqda. Ta‘lim to‘g‘risidagi Qonunning II moddasi maktabgacha ta‘limga
bag‘ishlangan. «Maktabgacha ta‘lim» bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda
o‘qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu ta‘lim olti-etti
yoshgacha oilada, bolalar bog‘chasida va mulk shaklidan qatiy nazar boshqa ta‘lim
olib boriladi» deyiladi. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturining maqsadi ham komil
inson tarbiyasiga qaratilgan. Maktabgacha tarbiya Kantseptsiyasida: maktabgacha
tarbiyaning tarkibiy va mazmunini qayta ko‘rishgancha fikrlaydigan o‘zbek xalqining
milliy an‘analari, qadriyatlari, xalq ijodiyotining o‘ziga xosligi, tilda o‘z aksini
topuvchi tafakkur xususiyatlari xalq pedagogikasining ulkan tajribasi oiladagi o‘zaro
munosabat, milliy o‘z-o‘zini anglash, boshqa xalq madaniyatidagi ijobiy
xususiyatlarini uyg‘unlashtirish masalalari, maktabgacha va oila ta‘limida hal
etiladi.Sog‘lom avlod uchun dasturi 1993 yilda qabul qilindi. Maqsadi: bolalarni ilk
yoshdan har tomonlama jismonan, ruhan, ma‘naviy tarbiyalashdan iborat.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi Bolalar bogchasidagi butun metodik ishning markazi
pedagogika kabinetidir. Pedagogik jarayoni uyushtirish, ota-onalar bilan ishlash,
pedagogik maxoratlarini oshirish va mustakil ukishlarini tashkil kilishda
tarbiyachilarga amaliy yordam kursatishdagi yetakchi rolь pedagogika kabineti
zimmasidadir.
Pedagogika kabineti bolalar muassasasi an’analari jamgariladigan joydir.
Metodistning vazifasi– jamgarilgan tajribaga «jon ato kilib» tushunarlikilish,
tarbiyachilarni bolalar bilan ishlashda ularni ijodiy kullashga urgatishdir.
Pedagogika kabinetida tugri yulga kuyilgan ish barcha xodimlarning metodik
tayorgarligini oshirishga, xususan, bolalarni xar tomonlama rivojlantirish vazifalarini
xal kilishga yordam beradi.
Nazorat savollari
1 Metodik boshqaruv – asosiy boshqaruv funksiyasi haqida ma’lumot bering.
2.Maktabgacha ta`lim muassasasida boshqaruv qarorlari va rejalashtirish haqida
ma’lumot bering .
3.Maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarishda nimalarga e’tibor berish kerak
va qanday ish yuritiladi?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1.Metodik boshqaruv – asosiy boshqaruv funksiyasi haqida ma’lumot tayyorlang
134
2.Maktabgacha ta`lim muassasasida boshqaruv qarorlari va rejalashtirish ishlari
haqida ma”lumot tayyorlang .
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
9- Mavzu. Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish – iqtisodiyotimizning
asosi
Dars maqsadi . Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish – iqtisodiyotimizning
asosining maqsad va vazifalari
Umumiy tushunchalar: Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish
iqtisodiyotimizning asosi ekanligi. Respublika xalq xo’jaligi rejasi asosida
maktabgacha ta’lim muassasalarini loyihalashtirish, rejalashtirish belgilanadi.
Makgabgacha ta’lim muassasasi mustaqil ravishda iqtisodiy va sotsial rivojlanish
rejasini ishlab chiqadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi yo’nalishi bo’yicha faoliyat
natijalariga ehtiyojni aks ettiruvchi va bolalarning o’rtacha yillik sonini aniqlash
uchun asos bo’lib xizmat qilidigan nazorat raqamlari, ko’rsatkichlari, byudjet va
tarmoq moliya normativlari orqali muassasani tutib turish va rivojlantirishga
ajratilgan byudjet va tarmoq mablag’lari maktabgacha ta’lim muassasalari byudjet
hisobiga yoki shu bilan ta’minlashning tarmoq manbalari hisobiga tushirilishining
davlat buyurtmasi:
pul bilan ta’minlashning byudjetga tarmoq normativi;
ish haqi jamg’armasi normativi daromadlarini taqsimlashning
birinchi usulidir;
ishlab chiqarish va sotsial rivojlanish jamg’armasi normativi;
valyuta ajratmalari jamg’armasi normativi, maktabgacha ta’lim
muassasasi reja, moliya, mehnat intizomiga va pedagogik mehnat intizomiga qat’iy
rioya qilishga majburdir.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Maktabgacha muassasa yerdan, suvdan foydalanish,
tabiatni muhofaza qilish, qurilish, aholiga ijtimoiy sohasini rivojlantirish, mehnat
resurslaridan foydalanish, xodimlar soni va maktabgacha ta’lim muassasasi huquqi
doirasidan tashqariga chiqadigan boshqa sohalari bo’yicha o’z rejasini xalq
deputatlari soveti bilan muvofiqlashtiradi.
Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi byudjet yoki tarmoq moliya printsipi asosida
faoliyat ko’rsatadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari pul bilan ta’minlashning hisob birligi sifatidan
o’rtacha yillik hisobda bir bola olinadi. Byudjet yoki tarmoq moliya normativlari
135
vazirlik va idoralar tomonidan o’z tasarufidagi muassasalar uchun xalq ta’limi
vazirligi, moliya vazirligi, Iqtisod instituti ishlab chiqqan metodik tavsiyalarga
muvofiq ishlab chiqiladi.
Nazorat savollari:
1.Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish iqtisodiyotimizning asosi
ekanligi haqida ma’lumot bering?
2.Rejalashtirishning asosiy bosqichlari va turlari haqida ma’lumot bering?
3.Smeta – nima?.
4.Maktabgacha ta’limni tashkil qilish va boshqarish printsiplari haqida
ma’lumot bering?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. Rejalashtirishning asosiy bosqichlari va turlari haqida ma’lumot tayyorlang
2. Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish iqtisodiyotimizning asosi ekanligi
haqida ma’lumot tayyorlang .
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
10- Mavzu. Reja loyiha tuzishda xalq ta’limi bo’limlarining qaramog’ida
MTM bo’lgan vazirlikning tashkilot va korxonalar bilan aloqa o’rnatish
Dars maqsadi Reja loyiha tuzishda xalq ta’limi bo’limlarining qaramog’ida
MTM bo’lgan vazirlikning tashkilot va korxonalar bilan aloqa o’rnatishning maqsad
va vazifalari
Umumiy tushunchalar: Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish
iqtisodiyotimizning asosi ekanligi. Respublika xalq xo’jaligi rejasi asosida
maktabgacha ta’lim muassasalarini loyihalashtirish, rejalashtirish belgilanadi.
Makgabgacha ta’lim muassasasi mustaqil ravishda iqtisodiy va sotsial rivojlanish
rejasini ishlab chiqadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi yo’nalishi bo’yicha faoliyat
natijalariga ehtiyojni aks ettiruvchi va bolalarning o’rtacha yillik sonini aniqlash
uchun asos bo’lib xizmat qilidigan nazorat raqamlari, ko’rsatkichlari, byudjet va
tarmoq moliya normativlari orqali muassasani tutib turish va rivojlantirishga
ajratilgan byudjet va tarmoq mablag’lari maktabgacha ta’lim muassasalari byudjet
hisobiga yoki shu bilan ta’minlashning tarmoq manbalari hisobiga tushirilishining
davlat buyurtmasi:
pul bilan ta’minlashning byudjetga tarmoq normativi;
136
ish haqi jamg’armasi normativi daromadlarini taqsimlashning
birinchi usulidir;
ishlab chiqarish va sotsial rivojlanish jamg’armasi normativi;
valyuta ajratmalari jamg’armasi normativi, maktabgacha ta’lim
muassasasi reja, moliya, mehnat intizomiga va pedagogik mehnat intizomiga qat’iy
rioya qilishga majburdir.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Maktabgacha muassasa yerdan, suvdan foydalanish,
tabiatni muhofaza qilish, qurilish, aholiga ijtimoiy sohasini rivojlantirish, mehnat
resurslaridan foydalanish, xodimlar soni va maktabgacha ta’lim muassasasi huquqi
doirasidan tashqariga chiqadigan boshqa sohalari bo’yicha o’z rejasini xalq
deputatlari soveti bilan muvofiqlashtiradi.
Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi byudjet yoki tarmoq moliya printsipi asosida
faoliyat ko’rsatadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari pul bilan ta’minlashning hisob birligi sifatidan
o’rtacha yillik hisobda bir bola olinadi. Byudjet yoki tarmoq moliya normativlari
vazirlik va idoralar tomonidan o’z tasarufidagi muassasalar uchun xalq ta’limi
vazirligi, moliya vazirligi, Iqtisod instituti ishlab chiqqan metodik tavsiyalarga
muvofiq ishlab chiqiladi.
Nazorat savollari:
1.Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish iqtisodiyotimizning asosi
ekanligi haqida ma’lumot bering?
2.Rejalashtirishning asosiy bosqichlari va turlari haqida ma’lumot bering?
3.Smeta – nima?.
4.Maktabgacha ta’limni tashkil qilish va boshqarish printsiplari haqida
ma’lumot bering?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. Rejalashtirishning asosiy bosqichlari va turlari haqida ma’lumot tayyorlang
2. Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish iqtisodiyotimizning asosi ekanligi
haqida ma’lumot tayyorlang .
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
11- Mavzu. Maktabgacha ta’limda pedagogik tizim.
Dars maqsadi Maktabgacha ta’limda pedagogik tizimning maqsad va vazifalari
137
Umumiy tushunchalar: Har bir sohani boshqarishda avvalambor, prinsiptamoyil, metod-usul, odil-boshqarish uslublarini bilishmiz kerak.
Printsip – ya’ni tamoyil bu – biror bir yangi nazariya yoki ta’limiy fanining
asosiy natijasidir. Boshqarish usuli – bu boshqarish g’oyasi va biriktirish yo’li bo’lib,
ishlarni bajarish va ishlarning talabaga qarab shakllantirishga tushuniladi.Boshqarish
uslubi – bu shaxsning mustaxkam psixologik xarakteriga ega bo’lgan diqqat, tafakkur,
idrok, sezgi, ong va boshqalar orqali boshqarishdir. Bu tushumchalar, ya’ni printsip,
metod etil o’zaro bir-birlari bilan uzviy bog’lik bo’lib, bularning xammasi kishilar
o’rtasidagi munosabatlarda ko’rinadi.Keyingi yillarda nazariya bilan amaliy
boshqarish faoliyatida bir muncha klassifikatsion qarashlar yuzaga keldi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: FSMU texnologiyasi
Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda xamda о‘quv jarayonini
baxs-munozarali о‘tkazishda qо‘llaniladi, chunki bu texnologiya talabalarni о‘z fikrini
ximoya qilishga, erkin fikrlash va о‘z fikrini boshqalarga о‘tkazishga, ochiq xolda
baxslashishga xamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini о‘ratadi.Tinglovchilarga
tarqatilgan oddiy qog‘ozga о‘z fikrlarini aniq va qisqa xolatda ifoda etib, tasdiqlovchi
dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.
F – fikringizni bayon eting
S – fikringiz bayoniga sabab kо‘rsating
M – kо‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring
U – fikringizni umumlashtiring
Jadvalni to‘ldiring
Savol
Maktabgacha ta’limda pedagogik tizim.
(F) Fikringizni bayon eting
(S) Fikringiz bayoniga sabab
ko‘rsating
(M) Ko‘rsatgan sababingizni
isbotlovchi dalil keltiring
(U) Fikringizni umumlashti-ring
Nazorat savollari
1. Maktabgacha ta’limda pedagogik tizimning maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
2. Maktabgacha tarbiya muassasasining faoliyati boshqa muassasalar,
korxonalar, tashkilotlar bilan aloqasi.
3. Boshqarish usuli deganda nimani tushunasiz?
4.Maktabgacha ta’limni tashkil qilish va boshqarish printsiplari haqida
ma’lumot bering?
138
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari:
1. Maktabgacha ta’limda pedagogik tizim haqida ma’lumot tayyorlang
2. Maktabgacha ta’limni tashkil qilish va boshqarish printsiplari haqida
ma’lumot tayyorlang .
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
12- Mavzu. Maktabgacha ta’lim muassasasida bayram ertaliklari va ularni
tashkillashtirish
Dars maqsadi: Maktabgacha ta’lim muassasasida bayram ertaliklari va ularni
tashkillashtirish
Umumiy tushunchalar: Bayram ertaliklari estetik ya’ni nafosat tarbiyasi
berishda muhim tadbirlardan biridir. Ertaliklar bog‘cha hayotining eng muhim va
tarkibiy qismiga aylangan bo‘lib, tantanavorlik, xursandlik va shodlik holatini
vujudga keltiradi, bolalarning badiiy didini tarbiyalaydi. Bayram ertaliklaridan
maqsad, bolalarni nafosat olamiga olib kirish, ularda ajoyib yorqin taassurotlar
qoldirish va shodlik baxsh etishdan iboratdir.
O‘zbekiston Mustaqillikka erishdi. Istiqlol sharofati tufayli qadryatlarimiz,
unutilgan, lekin bola tarbiyasida nihoyatda zarur bo‘lgan urf-odatlarimiz tiklanmoqda.
Shu sababli bayram ertaliklari shaklan va mazmunan o‘zgarmoqda.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Mehrjon bayramini tashkil etish:
«Qanday» organayzerini to‘ldiring
Muhim muammoning yechimini topishga yordam beradi va “Qanday” savoli
orqali muammo hal qilinadi.
Mehrjon bayramini
tashkil etish
139
Qanday?
Qanday
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Nazorat savollari
1. Maktabgacha ta’limda o’tkaziladigan bayram ertaliklari rejasini tuzing.
2. “Mehrjon”, bayramining ssenariysini tuzishda nimalarga e’tibor berilishi kerak?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari
1. MTM tarbiyalanuvchilari uchun bayram ertaliklarini o’tkazishda musiqaning o’rni
2. Kichik, o‘rta, katta va tayyorlov guruhlarida bayram ertaliklarini tashkillashtirish
3. “Mustaqillik bayrami”, “Mehrjon”, “Navro’z” bayramlarining ssenariysini tuzing.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
13- Mavzu. Tasviriy faoliyat mashg’ulotlari uchun materiallar va uskunalar,
musiqa ta’limi uchun asbob va qo’llanmalar
Dars maqsadi:
Maktabgacha ta’lim muassasasida tasviriy faoliyat
mashg’ulotlarining ahamiyati
Umumiy tushunchalar Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va
applikatsiya - bu tasviriy faoliyat turlari bo'lib, ularning asosiy vazifasi tevarak-atrofni
obrazli aks ettirish hisoblanadi. Masalan, yozuvchining she'ri va rassomning asari.
140
Tasviriy faoliyat maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda katta
ahamiyatga egadir.
Tasviriy faoliyat bolalarni ongli tomondan tarbiyalashda katta ahamiyat kasb
etadi. Birorta predmetni chizish yoki yasash uchun albatta u bilan oldindan tanishish
yoki kuzatib chiqish, uning shakli, katta-kichikligini, qismlarning joylashishi, rangini
bilish kerak bo'ladi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Tasviriy faoliyatni rivojlantirish vazifalari:
«Qanday» organayzerini to‘ldiring
Tasviriy
faoliyatni rivojlantirish
vazifalari
Qanday?
Qanday
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Nazorat savollari
1. Tasviriy faoliyatning boshqa faoliyatlar bilan o'zaro bog'liqligi nimadan iborat?
2. Bolalarning tasviriy faoliyatlarini rivojlantirish vazifalari qanday?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari
141
1. Maktabgacha ta'lim muassasasida tasviriy faoliyat mashg'ulotlarini tashkil
etish haqida ma’lumot tayyorlang.
2. Tasviriy faoliyat mashg'ulotlarining ko'rigining tizimliligi haqida ma’lumot
tayyorlang.
3. Har bir mashg'ulotning tarbiyaviy-ta'limiy ahamiyati dastur mazmunining
to'g'ri tanlanishi, yaxshi tashkil etilishi, tarbiyachining tayyorgarligi, tegishli asbobuskunalar va tasviriy materiallarining mavjudligi, bolalar faoliyatiga ta’siri haqida
ma’lumot tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar:
1.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.-“ Tafakkur sarchashmasi”.T:,
2013 y.
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
14- Mavzu. Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini tashkil etish haqida
tushuncha
Dars maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini tashkil etishning maqsad va
vazifalari.
Umumiy tushunchalar Bolalar bog`chasining pеdagogik jarayonida ta'lim muhim
ahamiyat kasb etadi va u kundalik hayotda, o`yinda, mеhnatda, mashg`ulotlar orqali
amalga oshiriladi.
Mashg`ulotda ta'lim va tarbiya vazifalari hal etiladi. Bolalar tеvarak-atrofdagi
xayot va tabiat bilan tanishish, nutqni o`stirish va savod o`rgagish, matеmatika,
jismoniy madaniyat, tasviriy faoliyat, musiqa bo`yicha eng oddiy tasavvur va
bilimlarni, malaka va ko`nikmalar sistеmasini egallab oladilar. Bolalar egallab
olishlari kеrak bo`lgan bilim, malaka va ko`nikmalar bolalar bog`chasi dasturida
bеlgilab bеrilgan bo`lib, u bolalarning umumiy rivojlanishida va ularni maktab
ta'limiga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Mashg`ulotlarda ta'lim bеrish
didaktika printsiplari asosida bolalarning yosh va o`ziga xos xususiyatlarini e'tiborga
olib ma'lum izchillikda olib boriladi, mazmuni sеkin-asta murakkablashtirib boriladi.
Natijada u rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi xususiyatga ega bo`ladi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: O`yin bolalarning muhim faoliyati hisoblanadi. U
bolalarning jismoniy va ruhiy rivojlanishida, shaxs sifatida shakllanishida va bolalar
jamoasining tashkil topishida muxim ahamiyat kasb etadi. O`yin bolaga quvonch
bag`ishlaydi, ijobiy xis va kеchinmalarini, xayotdan olgan taassurotlarini aks ettiradi.
O`yin mazmuni bola shaxsining shakllanishiga muxim ta'sir kursatadi, shuning uchun
142
kattalar bolalar o`yiniga rahbarlik qilayotib, ularda tеvarak-atrofdan olayotgan
taassurotlari ijobiy tomonini aks ettirish xoxishini uyg`otishlari kеrak.
Nazorat savollari
1 Bog`chada bolalar hayotini tashkil etishda asosiy e’tibor nimalarga qaratiladi?.
2. Bolalar faoliyatini to`g`ri yo`lga qo`yish qanday amalga oshiriladi?
3. Bola faoliyatini yo`lga qo`yishda dasturning ahamiyati qanday?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari
1. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar hayotini tashkil etish o’rni haqida
ma’lumot tayyorlang.
2. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar faoliyati qanday yo’lga qo’yilgani
haqida ma’lumot tayyorlang.
3. Bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashda pedagogikning o’rni
qanday.
Foydalangan adabiyotlar:
1.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.-“ Tafakkur sarchashmasi”.T:,
2013 y.
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
15- Mavzu. MTM da tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning mohiyati va
mazmuni
Dars maqsadi: MTMda tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning mohiyati va mazmuni
haqida tushunchaga ega bolish.
Umumiy tushunchalar Biz barkamol avlod yoki bilimli shaxs deganda
ma’naviy dunyosi boy, aql-zakovatli, savodli, hayot tajribalarini to‘g‘ri o‘zlashtirgan
shaxsni tushunamiz. Bugungi kunda yosh avlodning bilimli bo‘lishining o‘zi yetarli
emas, shu bilan birga, ular zimmasida insoniylik, mehribonlik, samimiylik kabi
fazilatlar bo‘lishi kerak. O‘tmishga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimiz ilmiy
salohiyatiga, ular qoldirgan boy tarixiy, ma’naviy-madaniy merosga havas bilan
emas, balki hayrat bilan qaraymiz. Ajdodlarimiz bosib o‘tgan shonli yo‘l biz uchun
ibrat va tarbiya manbayidir. Mustaqillik bizga ma’naviy mulkimizni, ulug‘
bobolarimiz ruhini shod etish imkonini qaytarib berdi. Istiqlol tufayli o‘tmish
143
tariximizga munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi. Bobolarimiz merosini o‘rganib idrok
etmoqdamiz. Ulug‘ bobo- kalonlarimiz Imom Al-Buxoriy, Imom At-Termiziy, Xoja
Ahmad Yassaviy, Xoja Bahovuddin Naqshband, Najmiddin Kubro kabi
allomalarimizning insoniy ma’naviy yetuklikka chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy
hikmatlari qaytadan jaranglay boshladi. Bugungi kunda avlod-ajdodlarimiz tarixi
tiklanayotganligi mustaqilligimizning ajoyib samarasidir.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Respublikada olib borilayotgan siyosatning bosh
omillaridan biri ham teran fikrlovchi, mustaqil dunyoqarashga ega, iqtidorli shaxslarni
kamol toptirish va tarbiyalashdan iborat. O‘quvchilarga tarbiya berish ularga ta’lim
berish bilan mustahkam va yaxlit birlikda amalga oshiriladi. Ammo tarbiyaning o‘z
vazifasi, mazmuni, shakl hamda uslublari mavjud. O‘quv tar- biyaviy jarayonining
uzviyligi maktab oldiga qo‘yilgan eng muhim pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi.
Shuning uchun ham sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o‘quv
jarayoni bilan bog‘langandir.
Nazorat savollari
1. Jamiyatimizning ma’naviy yangilanishi haqida tushuncha bering
2. MTMda tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish qanday amalga oshiriladi?
3.Ta’lim va tarbiya tizimi uzviyligini tushuntiring
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari
1. Maktabgacha ta'lim muassasasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning
o’rni bo’yich ma’lumot tayyorlang.
2. Maktabgacha ta'lim muassasasida tarbiyaviy ishlarning ahamiyati doir
ma’lumot tayyorlang.
3. Bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashda tarbiyachipedagokning o’rni haqida ma’lumot tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
6- Mavzu. Kundalik hayotda va mashg’ulotlarda ta’lim berishni rejalashtirish
Dars maqsadi:
Kundalik hayotda
rejalashtirishning maqsad va vazifalari.
144
va
mashg’ulotlarda
ta’lim berishni
Umumiy tushunchalar Biz barkamol avlod yoki bilimli shaxs deganda
ma’naviy dunyosi boy, aql-zakovatli, savodli, hayot tajribalarini to‘g‘ri o‘zlashtirgan
shaxsni tushunamiz. Bugungi kunda yosh avlodning bilimli bo‘lishining o‘zi yetarli
emas, shu bilan birga, ular zimmasida insoniylik, mehribonlik, samimiylik kabi
fazilatlar bo‘lishi kerak. O‘tmishga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimiz ilmiy
salohiyatiga, ular qoldirgan boy tarixiy, ma’naviy-madaniy merosga havas bilan
emas, balki hayrat bilan qaraymiz. Ajdodlarimiz bosib o‘tgan shonli yo‘l biz uchun
ibrat va tarbiya manbayidir.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: «Qanday» organayzerini to‘ldiring
Kundalik hayotda va
mashg’ulotlarda
ta’lim
berishni rejalashtirish
Qanday?
Qanday
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Qanday?
Nazorat savollari
1.Bolaning kundalik hayotini qanday rejalashtiriladi?
2. MTMda mashg;ulotlarda ta’lim berishni qanday rejalashtirish amalga
oshiriladi?
3.Ta’lim va tarbiya tizimi uzviyligini tushuntiring
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari
145
1. Maktabgacha ta'lim muassasasida mashg’ulotlarni o’tkazish bo’yicha
ma’lumot tayyorlang.
2. Maktabgacha ta'lim muassasasida tarbiyaviy ishlarning ahamiyati bo’yicha
ma’lumot tayyorlang.
3. Bolalarning har tomonlama rivojlanishini ta'minlash pedagogikning o’rni
haqida ma’lumot tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
17- Mavzu. MTMning yillik ish rejasi.
Dars maqsadi: Maktabgacha ta’lim muassasasining yillik ish rejasini tuzishning
maqsad va vazifalari.
Umumiy tushunchalar: Yillik rejalashtirish butun o’quv yilini qamrab
oladi.Yillik rejalashtirish o’quv yili davomida amalga oshiriladi va ta’lim jarayonini
tashkil etilishiga qarab bir necha bosqichlarni o’z ichiga oladi.Yakuniy rejalashtirish
choraklar uchun tuziladi, u bir yillik rejaning aniqlashgan ko’rinishi hisoblanadi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish amaliyotida
rejalashtirishning quyidagi uchta asosiy shakli qo’llaniladi:
1) istiqbolli (perspektiv);
2) yillik;
3) yakuniy.
Istiqbolli rejalashtirish qoidaga muvofiq so’nggi yillarda, ta’lim muassasasida
amalga oshirilgan ishlarni chukur taxlil qilish asosida bir necha yilga mo’ljallab qabul
qilinadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida qabul qilinishi mumkin bo’lgan istiqbolli
reja quyidagi ko’rinishda bo’ishi mumkin:
1. Rejalashtirilgan muddatda ta’lim muassasasi oldiga qo’yilgan vazifalar.
2. Guruhlarning imkoniyatlaridan kelib chiqib, tarbiyalanuvchilarning yillik
o’zlashtirish darajasi muddatlari.
3. Ta’lim jarayoniga pedagogik innovatsiya (yangilik)larni olib kiritish
muddatlari.
4. Ta’lim muassasasi hodimlariga qo’yilgan talablar.
5. Pedagog kadrlar malakasini turli shakllar (kurslar, seminarlar, treninglar)
orqali oshirish.
6. Ta’lim muassasasini texnika hamda o’quv-metodik (qurilish ishlari,
axborotlashtirish, ko’rgazmali qurollar) ko’lamini rivojlantirish.
146
7.Tarbiyachi
va
tarbiyalanuvchilarni
ijtimoiy
himoya
qilish.
Nazorat savollari
1.Maktabgacha ta’lim muassasasining yillik ish rejasini tuzishning maqsad va
vazifalari haqida tushuncha bering
2. Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish amaliyotida rejalashtirish
qanday amalga oshiriladi.
3. Yillik rejalashtirish o’quv yili davomida amalga oshirilishi va ta’lim jarayonini
tashkil etilishiga qarab qanday bosqichlarda amalga oshirilishi haqida tushuncha
bering?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlari
1. Maktabgacha ta’lim muassasasining yillik ish rejasini tuzish.
2 Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish amaliyotida rejalashtirishning
asosiy shaklini yoriting.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
18- Mavzu. Mudira tashkilotchi , ma’muriyatchi, yuqori malakali pedagog.
Dars maqsadi: Maktabgacha ta’lim muassasasiga bevosita rahbarlik qilish
mudira tomonidan amalga oshirilishini va mudiraning faoliyatini o`rganish
Umumiy tushunchalar:Maktabgacha ta’lim muassasasiga bevosita rahbarlik
qilish mudir tomonidan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi mudirini
ishga qabul qilish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi
Xalq ta’limi vazirligi bilan kelishgan holda amalga oshiriladi. Davlat maktabgacha
ta’lim muassasasi mudiri bilan mehnat shartnomasi bir yil muddatga tuziladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri lavozimiga qo‘yi-ladigan malaka
talablari belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
tomonidan belgilanadi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi:
Insert usulidan foydalanib ishlash qoidasi
1. Ma’ruza matnini o‘qib, matnning chetiga quyidagi belgilarni qo‘yib chiqing:
V – bilaman
+ - men uchun yangi ma’lumot
- - men bilgan ma’lumotni inkor qiladi
147
? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qo‘shimcha ma’lumot.
2. Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring.
Mavzu savollari
V
-
+
?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Nazorat savollari
1. Mudiraning pedagogik kompitentligi nimalardan iborat?
2. Mudiraning kasbiy faoliyatini tashkil etuvchi o’ziga xos xususiyatlari qanday
amalga oshiriladi?
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlar
1.Maktabgacha ta’lim muassasa mudirasining faoliyatini o’rganing.
2.Mudiraning kasbiy faoliyatini tashkil etuvchi o’ziga xos xususiyatlari
haqida ma’lumot tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
19- Mavzu. MTM da uslubchi va unga qo’yiladigan kasbiy talablar
Dars maqsadi: MTMda uslubchi va unga qo’yiladigan kasbiy talablarini o`rganish
Umumiy tushunchalar: Uslubchining vаzifаsi– jаmg`аrilgаn tаjribаgа «jоn аtо
qilib» tushunаrli qilish, tаrbiyachilаrni bоlаlаr bilаn ishlаshdа ulаrni ijоdiy qo`llаshgа
o`rgаtishdir.
Pеdаgоgikа kаbinеtidа tug`ri yo`lgа qo`yilgаn ish bаrchа xоdimlаrning mеtоdik
tаyorgаrligini оshirishgа, xususаn, bоlаlаrni xаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish vаzifаlаrini
xаl qilishgа yordаm bеrаdi.Pеdаgоgikаning kаbinеtining аsоsiy vаzifаsi bоlаlаr
bоg`chаsi tаrbiyalаrigа mеtоdik yordаm ko`rsаtish, ulаrning g`оyaviy-siyosiy vа
ilmiy-mеtоdik sаviyalаrining, pеdаgоgik mаxоrаtlаrining o`sishi uchun shаrоit
yarаtishdir. Bоlаlаr bоg`chаsidаgi pеdаgоgikа kаbinеti, shuningdеk ilg`оr pеdаgоgik
tаjribа to`plаnаdigаn, umumlаshtirilаdigаn vа tаrqаtаdigаn bоshlаng`ich mаrkаz
148
xаmdir. Kаbinеtning muxim vаzifаlаridаn biri tаrbiyachilаrgа o`z mеxnаtlаrini ilmiy
аsоsdа tаshkil qilishlаridа yordаm ko`rsаtishdir.
Pеdаgоgikа kаbinеti bu vаzifаlаrni xаl etishi uchun mеtоdist kаbinеtdаgi
mаtеriаllаr mаzmunigа оshirilgаn tаlаblаr qo`yishi, uni sistеmаlаshtirish vа puxtа
o`ylаb chiqishi kеrаk.
03-Uslubchining ish hujjatlari
03-08
Uslubchining oylik ish rеjasi
03-09
Pеdagogik jarayonni kuzatish daftari
03-10
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati yuzasidan
uslubchining 3 yilga mo‘ljallangan istiqbol rеjasi va
bajarilishi haqida ma’lumot
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi:
Klaster metodi
MTMda uslubchi
va unga
qo’yiladigan kasbiy
talablar
Nazorat savollari
1. MTM uslubchisining vazifalariga nimalar kiradi?
2. MTM uslubchisining yillik ish rejasi qanday tuziladi.
3. MTM uslubchisining ish hujjatlari nimalardan iborat?
149
3 yil
1 yil
3 yil
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlar
1.Maktabgacha ta’lim muassasasi uslubchisining vazifalari haqida ma’lumot
tayyorlang.
2.Maktabgacha ta’lim muassasasi uslubchisining yillik ish rejasini tuzing.
3.Maktabgacha ta’lim muassasasi uslubchisining ish hujjatlari haqida ma’lumot
tayyorlang.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
20- Mavzu: Uslubchi va MTM tarbiyachilarining malaka oshirish va
atestatsiyadan o’tkazish
Umumiy tushunchalar: Bolalar bog’chasi ustavida (44 yil) va 1977 yilda har
bir bolalar muassasasi tomonidan qabul qilingan ustaviga binoan katta tarbiyachining
ish jarayonida xuquq va vazifalari, xuquqlari aniq belgilab beriladi, ya’ni katta
tarbiyachi, birinchidan, kamida 3 yillik o’rta maxsus va 5 yillik oliy ma’lumotiga
bo’lgan yetakchi metodik jihatdan kuchli ma’naviy siyosiy ongi, dunyoqarashi keng
tadbirkor, kamida 1 ta xorijiy tillarni biluvchi pedagoglardan tayinlanadi.
Kerakli jihozlar va materiallar : daftar, plakat, oddiy va rangli qalamlar.
Ishni bajarish tartibi: Uslubchi va MTM tarbiyachilarining malaka oshirish va
atestatsiyadan o’tkazish va uning faoliyati bilan tanishtirish.Kichik guruhlarda ishlash.
Uslubchi mahorati va madaniyatini o`rganish.”Zaytuncha”MTMga amaliyotga borish.
Nazorat savollari
1. Uslubchi va MTM tarbiyachilarining malaka oshirishi qanday muddatda qanday
amalga oshiriladi?
2. Maktabgacha ta’lim muassasasi kim tomonidan, qanday tartibda atestatsiya va
akreditatsiyadan o’tkaziladi.
Маvzuga oid mustaqil ish topshiriqlar
1. MTM uslubchi va tarbiyachilarining malaka oshirishi qanday muddatda qanday
amalga oshirilishi haqida ma’lumot tayyorlang.
2.Maktabgacha ta’lim muassasasi kim tomonidan, qanday tartibda atestatsiya va
akreditatsiyadan o’tkazilishi haqida ma’lumot tayyorlang
150
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
SEMINAR MASHG’ULOTLARI ISHLANMASI
1-seminar mavzusi:Bolalar faoliyatini tashkil etish va ular hayotini tashkil
etishdagi o`rni
Asosiy savollar:
151
1. Bog`chada bolalar hayotini tashkil etish.
2. Bolalar faoliyatini to`g`ri yo`lga qo`yish.
3.Bola faoliyatini yo`lga qo`yishda dasturning ahamiyati.
Metodik tavsiyalar: Ta'lim-tarbiya ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish
bolalar bog`chasidagi pеdagogik jarayonni, har bir faoliyat turini to`g`ri tashkil etishga
bog`liqdir. Bolalar bog`chasining pеdagogik jarayonida ta'lim muxim axamiyat kasb
etadi va u kundalik xayotda, o`yinda, mеhnatda, mashg`ulotlar orqali amalga
oshiriladi.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
2-seminar mavzusi: “Bolajon”tayanch dasturi – MTMda bolalarga tarbiyabilim berishning vazifalari
Asosiy savollar:
1.Bolajon tayanch dasturi va undagi vazifalar
2. MTMda bolalarga tarbiya-bilim berishning vazifalari
Metodik tavsiyalar: So’nggi yillarda respublikamizda maktabgacha ta’lim
tizimida tub islohotlar amalga oshirilib, Maktabgacha ta’lim kontseptsiyasi, "Bolajon"
tayanch dasturi kabi qator me’yoriy-huquqiy asoslar yaragildiki, bularning barchasi
maktabgacha ta’lim pedagogikasi bo’yicha yaxlit darslik yaratish talabini shart
takidlab qo’ydi.
Nazorat savollari:
• Klaster usuli yordamida Bolajon dasturini izohlash
• Bolajon dasturidagi 2-3 yoshli bolalarning matematik tasavvurlari qanday
yoritilganini ayting.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
3-seminar mavzusi: MTM tizimining vujudga kelishi va rivojlamishning asosiy
bosqichlari.
152
Asosiy savollar:
1. MTM tizimining vujudga kelishi
2. MTM tizimining rivojlamishning asosiy bosqichlari
Metodik tavsiyalar: O’rta Osiyoda XIX asrning 80-90 yillariga kelib, bolalar
maktabgacha ijtimoiy tarbiyasi g’oyalari yetila boshlandi. O’sha davrda
taraqqiyparvarlik kayfiyatidagi mahalliy ziyolilar mehnatkash ayollarning og’ir
ahvolini va bolalar nazoratsizligini ko’rib, ularning qismatni yengillashtirishga inyila
boshladilar. Bu ziyolilar vakillari 1871-yilda Turkistonda tuzilgan “ Jamiyati xayriya”
tarkibiga kirgan edilar. “Jamiyati hayriya”tashkiloti tomonidanmiskinlar uylari,
tunash joylari, tug’ruq joylari bilan bir qatorda ota-onasi bo’lmagan bolalar uchun
yetimxonalarni tashkil etdi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.-“ Tafakkur sarchashmasi”.T:,
2013 y.
2.N.M. Kayumova “ Maktabgacha pedagogika”TDPU nashriyoti T.: “Ilm
ziyo”2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
4-seminar mavzusi: Bolalar o`yiniga, mehnatiga,bayram va ko`ngil ochishlariga
bolalar bilan yakka tartibda ishlashga rahbarlik qilish
Asosiy savollar:
1. MTMda bolalar o’yini, mehnatiga, bayramiga rahbarlik qilish
2. Bolalar bilan yakka tartibda ishlashga rahbarlik qilish
Metodik tavsiyalar: Bolalar ijodini o’rganish metodi. Mazkur metod bolalarning
muayyan yo’nalishlardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, ma’lum fan sohalari
bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash maqsadida qo’llaniladi.
Uni qo’llashda bolalarning ijodiy ishlari - rasmlar, konstruktsiya ishlari, qo’l mehnati
asosida yaratilgan buyumlar muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Metodning afzalligi
shundaki, u ma’lum bolaga xos o’yin individual imkoniyatni ko’ra olish, baholash va
uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
153
5-seminar mavzusi:MTMning yillik ish rejasi
Asosiy savollar:
1. Maktabgacha ta’lim muassasasining yillik ish rejasi
2. Maktabgacha ta’lim muassasasini boshqarish amaliyotida rejalashtirishning
asosiy shakli
Metodik tavsiyalar: Yillik rejalashtirish butun o’quv yilini qamrab oladi.Yillik
rejalashtirish o’quv yili davomida amalga oshiriladi va ta’lim jarayonini tashkil
etilishiga qarab bir necha bosqichlarni o’z ichiga oladi.Yakuniy rejalashtirish
choraklar uchun tuziladi, u bir yillik rejaning aniqlashgan ko’rinishi hisoblanadi.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
6- seminar mavzusi: Uslubchi faoliyati mazmuni
Asosiy savollar:
1. Uslubchi faoliyati mazmuni
2. Ta’lim muassasalarida sog‘lom muhitni yaratish
Metodik tavsiyalar: Pеdаgоgikа kаbinеti bоlаlаr muаssаsаsi аn`аnаlаri
jаmg`аrilаdigаn jоydir. Uslubchining vаzifаsi– jаmg`аrilgаn tаjribаgа «jоn аtо qilib»
tushunаrli qilish, tаrbiyachilаrni bоlаlаr bilаn ishlаshdа ulаrni ijоdiy qo`llаshgа
o`rgаtishdir.
Pеdаgоgikа kаbinеtidа to’g`ri yo`lgа qo`yilgаn ish bаrchа hоdimlаrning mеtоdik
tаyyorgаrligini оshirishgа, xususаn, bоlаlаrni xаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish vаzifаlаrini
xаl qilishgа yordаm bеrаdi. Pеdаgоgikаning kаbinеtining аsоsiy vаzifаsi bоlаlаr
bоg`chаsi tаrbiyalаrigа mеtоdik yordаm ko`rsаtish, ulаrning g`оyaviy-siyosiy vа
ilmiy-mеtоdik sаviyalаrining, pеdаgоgik mаxоrаtlаrining o`sishi uchun shаrоit
yarаtishdir. Bоlаlаr bоg`chаsidаgi pеdаgоgikа kаbinеti, shuningdеk ilg`оr pеdаgоgik
tаjribа to`plаnаdigаn, umumlаshtirilаdigаn vа tаrqаtаdigаn bоshlаng`ich mаrkаz
xаmdir. Kаbinеtning muxim vаzifаlаridаn biri tаrbiyachilаrgа o`z mеxnаtlаrini ilmiy
аsоsdа tаshkil qilishlаridа yordаm ko`rsаtishdir.
Pеdаgоgikа kаbinеti bu vаzifаlаrni xаl etishi uchun mеtоdist kаbinеtdаgi
mаtеriаllаr mаzmunigа оshirilgаn tаlаblаr qo`yishi, uni sistеmаlаshtirish vа puxtа
o`ylаb chiqishi kеrаk.
03-08
03-Uslubchining ish hujjatlari
Uslubchining oylik ish rеjasi
154
3 yil
03-09
03-10
Pеdagogik jarayonni kuzatish daftari
Malaka oshirish kursidan kеyingi faoliyati yuzasidan
uslubchining 3 yilga mo‘ljallangan istiqbol rеjasi va
bajarilishi haqida ma’lumot
1 yil
3 yil
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
7-seminar mavzusi: Bolalar bog`chasi ustavi,”MTM xodimlarining ichki mehnat
tartibi qoidalari”da ko`rsatilgan mudiraning huquq va majburiyatlari
Asosiy savollar:
1. Bolalar bog`chasi ustavi
2. Mudiraning huquq va majburiyatlari
Metodik tavsiyalar: Ta’lim muassasasining Ustavi ta’lim muassasasi
faoliyatiga rahbarlik va boshqarish tizimini aniqlovchi hujjatdir.
Maktabgacha ta’lim muassasasining Ustavida ta’lim muassasasining joylashgan
o’rni, uning turi, ta’lim tili, tarbiyachilarning huquq va burchlari, shuningdek, ta’lim
muassasasining iqtisodiy tuzilishi va xo’jalik faoliyati, boshqarish tartibi aniq
belgilanishi ko’rsatib berilgan.
Ta’lim muassasasining Ustavi quyidagi bo’limlardan tashkil topadi:
Qisqacha ta’lim muassasasi haqidagi ma’lumotlar.
Ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari.
Ta’lim muassasasining boshqarish.
O’quv-tarbiya va ilmiy-uslubiy ishlarni tashkil etish.
Tarbiyachi. Huquq va burchari.
Tarbiyalanuvchi. Huquq va burchlari
Ma’muriy va yordamchi xodimlarning huquq va burchlari.
Ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning huquqlari, majburiyat
va mus’uliyatlari.
Ta’lim muassasasining moddiy va moliyaviy xo’jalik ta’minoti.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
155
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
8-mavzu: Maktabgacha ta`limni tashkil etishning o`ziga xosliklari
Asosiy savollar:
1.Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi.
2. Maktabgacha ta`lim muassasasi faoliyatini tashkil etish.
Metodik tavsiyalar: Maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi
Maktabgacha ta`lim muassasasi muassis tomonidan tashkil etiladi va qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkaziladi.
davlat boshqaruvi organlari;
mahalliy davlat hokimiyati organlari;
davlat korxonalari;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa davlat tashkilotlari davlat maktabgacha
ta`lim muassasasining muassislari bo`lishi mumkin.
Foydalangan adabiyotlar
1.Sh.A.Sodiqova. Maktabgacha pedagogika.-Т., “Tafakkur sarchash.”, 2013 y.
2.N.M. Kayumova. Maktabgacha pedagogika. – Т., TDPU “Ilm ziyo”, 2016 yil
3.Bolajon davlat dasturi.-T.: 2016 yil
MUSTAQIL TA’LIM BO’YICHA MATERIALLAR
( MUSTAQIL ISH TOPSHIRIQLARI)
1. O’zbekistonda maktabgacha ta’limni tashkil etilishi
2. Maktabgacha ta’lim taraqqiyoti
3. Maktabgacha ta’limni boshqarishning maqsad va vazifalari
156
4. ”Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq davlatga qarashli maktabgacha
ta’limni tashkil etish
5. ”Maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom”ga muvofiq nodavlat maktabgacha ta’limni tashkil
etish
6. Maktabgacha ta’limni muassasasini boshqarish usullari va boshqaruvning ilmiy saviyasi
7. Maktabgacha ta’limni muassasasida pedagogic kengash, uning maqsad va
vazifalari.Pedagogik kengash tashkil etish tamoyillari
8. Pedagogik kengashni tashkil etish va boshqarishda uslubchi-mudira hamkorligi.
Maktabgacha ta’limni tizimli va vaziyatli boshqaruv tamoyillari
9. Metodik boshqaruv asosiy boshqaruv funksiyalari, boshqaruv qarorlari va rejalashtirish
10.Xalq xo’jaligini ilmiy asosda rejalashtirish- iqtisodiyotimizning asosi.
11.Reja loyiha tuzishda xalq ta’limi bo’limlarining, qaramogida MTM bo’lgan vazirlikning
tashkilot va korxonalar bilan aloqa o’rnatish
12.Nazorat qilish,davlat nazorati- xalq ta’limi bo’limlari tomonidan rahbarlikning eng muhim
formasi. Nazorat qilishning vazifalari.
13.Maktabgacha ta’limda pedagogik tizim
14.Tarbiyachi ,uslubchi va mudiraning ish xujjatlari
15.Maktabgacha ta’limda mashg’ulotlarni kuzatish, gimnastika va harakatli o’yinlar
mashg’ulotining ko’rigi, nutq o’stirish va tevarak- atrof bilan tanishtirish mashg’ulotlarining
ko’rigi.
16.Maktabgacha ta’lim muassasasida bayram ertaliklari va ularni tashkillashtirish
17.Tasviriy faoliyat mashg’ulotlari uchun materiallar va uskunalari, musiqa ta’limi uchun asbob
va qo’llanmalar
18.Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini tashkil etish haqida tushuncha
19.Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini tashkil etish haqida tushuncha
20.Bolalar faoliyatini tashkil etish va ularni hayotini tashkil etishdagi o’rni
21.Turli yosh guruh bolalar faoliyatini tashkil etish
22.Maktabgacha ta’limni tashkillashtirish, ro’yhatdan o’tkazish
23.MTMda tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning mohiyati va mazmumi
24.Kundalik hayotda va mashg’ulotlarda ta’lim berishni rejalashtirish
25.Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbarining boshqarish mohiyati
26.“Bolajon” tayanch dasturi- MTMda bolalarga tarbiya- bilim berishning vazifalari va
mazmunini belgilab beruvchi davlat hujjati
27.MTM tizimining vujutga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari
28.Ma’naviy boshqaruv, pedagogik jarayonlarni boshqarish
29.Bolalar o’yiniga, mehnatiga,bayram va ko’ngil ochishlariga bolalar bilan yakka ishlashga
rahbarlik qilish
30.MTM ning yillik ish rejasi
31.Mudirani tayinlash va uni bo’shatish tartibi
32.Mudira –tashkilotchi, ma’muriyatchi, yuqori malakali pedagog
33.Uslubchi faoliyati mazmuni
34.MTMda pedagogik jarayonni tashkillashtirishda uslubchi faoliyati mazmuni
35.MTM da uslubchi va unga qo’yilgan kasbiy talablar
36.Uslubchi va MTM tarbiyashilarining malakasini oshirish va atestatsiyadan o’tkazish
37.Bolalar bog’chasi ustavi”, “MTM xodimlarining ichki mehnat tartibi qoidalari”da
ko’rsatilgan mudiraning huquq va vazifalari
157
38.Maktabgacha ta’lim tizimi
39.Maktabgacha ta’limning paydo bo’lishi
40.Xorijiy davlatlarda maktabgacha ta’lim tizimi
41.Maktabgacha ta’limni tashkil etishning huquqiy-me’yoriy asoslari
42.Maktabgacha ta’limni tashkil etish va boshqarish
43.MTMning mudirasi, uslubchisi va tarbiyachisining kasbiy vazifalari
44.MTMning ish hujjatlari
45.MTM ta’lim-tarbiya jarayonlarini rejalashtirish
46.Maktabgacha ta’lim bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari
47.O’zbekistonda maktabgacha ta’limning rivojlanish tarixi
48.Rossiya davlatida maktabgacha ta’limning rivojlanish tarixi
49.Xorijiy davlatlarda maktabgacha ta’limning rivojlanish tarixi
50.O’zbekiston va xorijiy davlatlarda maktabgacha ta’limning rivojlanishning qiyosiy taxlili
51.O’zbekiston va xorijiy davlatlarda maktabgacha ta’limning rivojlanishning qiyosiy taxlili
52.MTMning Ustavi va uning tuzilishi
53.MTMning Nizomi va uning tuzilishi
54.Maktabgacha ta’limni tashkil etishning o’ziga xosliklari
55.Maktabgacha yoshdagi bolalarga qo’yiladigan davlat talablari
56.“Bolajon ”tayanch dasturida ta’lim-tarbiya jarayonining rejalashtirilishi
57.Mudiraning ish hujjatlarini rasmiylashtirish tartibi
58.MTMda metodik kabinetni jihozlashga qo’yiladigan talablar
59.Maktabgacha ta’lim bo’yicha amalgam oshirilgan ilmiy –tadqiqot ishlarining taxlili
60.Pedagogik masalalar tuzish , test tayyorlash
GLOSSARIYA
(Asosiy terminlar o’zbek va ingliz tillarida, asosiy terminlarning qisqacha
mazmuni)
Axloq (lotincha "moralis" - xulq-atvor ma'nosini bildiradi) – ijtimoiy
munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi, muayyan jamiyat
tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo'lgan xulg-atvor qoidalari, mezonlari
yig'indisi.
158
Axloqiy ong - shaxsga axloqiy me'yorlar va xulq-atvor qoidalari to'g'risidagi
nazariy bilimlami berish asosida hosil qilinuvchi ong shakli.
Aqliy tarbiya - shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to' g' risidagi bilimlami
berish. uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkuri va dunyogarashini shakllantirishga yo'
naltirilgan pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismi.
Bilim - bolaning ongida tushunchalar, sxemalar, ma'lum obrazlar ko'rinishida
aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma'lumotlar majmuyi.
Vatanparvarlik (lotincha "patriotes" - vatandosh, "patris" - vatan, yurt) shaxsning o'zi mansub bO'lgan millat, tug'ilib o'sgan vatani tarixidan g'ururlanishi,
buguni to'g'risida qayg'urishi hamda uning porloq istiqboliga bo’lgan ishonchini ifoda
etuvchi yuksak insoniy fazilat.
Verbal - bilim (ma'lumot, axborot)larni so'z yordamida (og'zaki) yetkazib berish,
ifoda etish.
Didaktika (ta'lim nazariyasi) (yunoncha "didaktikos" "o'rgatuvchi", "didasko" "o'rganuvchi") - ta'limning nazariy jihatlari (ta'lim jarayonining mohiyati, tamoyillari,
qonuniyatlari, tarbiyachi va bola faoliyati mazmuni, ta' lim maqsadi, shakl, uslub,
vositalari, natijasi, ta'lim jarayonini takomillashtirish yo'llari va hokazo
muammolari)ni o'rganuvchi fan.
Didaktik tashxis maqsadi - o'guv jarayonining samaradorligini aniqlash,
baholash va tahlil qilish.
Didaktik tizim (yunoncha "systema" - yaxlit. qismlarda tashkil topgan,
birlashtirish) - ma'lum mezonlari asosida ta'lim jarayonining yaxlit holatini beIgilash,
ajratib ko'rsatish.
Jamoa (lotincha "kollektivus" so'zining taJjimasi bo'lib, yig'ilma, omma,
birgalikdagi majlis. birlashma, guruh kabi ma'nolami anglatadi) - bir necha a'zo
(kishi)Iardan iborat bo'lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy maqsad asosida tashkil
topgan guruh.
Idrok - aniq magsadga yo'naltirilgan anglash jarayoni.
Ijtimoiy adaptatsiya (yunonch,l adapto - moslashish) - anmal bolalar individual
yoki guruhli xulqlarining ijtimoiy qadriyatlar \ a xulqatvor qoidalari tizimiga mas
kelishi.
Individ (lotincha "individium" bO'linmas, yagona, alohida degan ma'nolarni
anglatadi) - xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi
biologik mavjudot.
Individuallik - shaxsning o'ziga xos xususiyatlari.
Iqtisodiy ta'lim - bolalarga xo'jalik yuritish tizimi (oila byudjetini shakllantirish,
xo'jalikni yuritish, mayjud moddiy boyliklarni asrash. ko'paytirish, savdo-sotiq
munosabatlarini to'g'ri tashkil etish va hokazolar) to'g'risidagi nazariy bilimlarni
berishga yo'naltirilgan pedagogikjarayon.
Yosh xususiyatlari - muayyan bir yosh davriga xos bO'lgan anatomik, fiziologik
(jismoniy) va psixologik) xususiyatlar.
Ko'nikma - olingan bilimlarga asoslanib qo'yilgan vazifalar va shartlarga binoan
bajariladigan harakatlar yig' indisi.
159
Maktabgacha pedagogika - maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash,
ularni inteilektual ma'naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish
masalalarini o'rganadi,
Malaka - ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi.
Materialni og'zaki bayon qilish uslublari - o'quv materiali mohiyatini og'zaki
(hikoya, tushuntirish, maktab ma'ruzasi kabi shakllarda) yoritishda qo'laniluvchi
usullar.
Mashq va o'rgatish (faoliyatda mashqlantirish) uslublari -)Muayyan mashq
yordamida bolalar faoliyatini oqilona, maqsadga muvofiq va har tomonlama puxta
tashkil qilish, ularni axloq me'yorlari va xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantirish
usullari,
Uslub - yunoncha tarjimasi "tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo'li" kabi
ma'nolarni anglatadi.
Uslubika (fan sifatida) - xususiy fanlarni o'qitishning o'ziga xos xususiyatlarini
o’rganadi,
Mehnat tarbiyasi -shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish. Ularda
mehnatga ongli Illunosabat shuningdek, muayyan ijtimoiyfoydali harakat yoki kasbiy
ko'nikma va malakalarini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni:
ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismi.
Pedagogika (yunoncha "paidagogike" bo'lib. "paidagogos" – bola yetaklayman)
- ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari. Muayyan jamiyatda yagona ijtimoiy
maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda unga ta'lim berishning mohiyati
va muammolarini o"rganadigan fan.
Pedagogik ilmiy-tadqiqot uslublari - shaxsni tarbiyalash. Unga muayyan
yo'nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berish tamoyillari, obyektiv va subyektiv
omillarini aniqlovehi pedagogikjarayonning ichki mohiyati aloqa va qonuniyatlarini
maxsus tekshirish va bilish usullari.
Pedagogik mahorat - bo'lajak tarbiyaehilarning kasbiy mahoratlarini oshirish,
takomillashtirish muammolarini o'rganadi.
Pedagogik talab - turli xatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok etish
jarayonida bola tomonidan amal qilinishi zarur bo'lganijtimoiy xulq-atvor me'yorlari.
Riyojlanish - shaxsning fiziologik va intellektual o'sishida namoyonbo'ladigan
miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon.
Tamoyil (yunoncha "prineipium") - biror-bir nazariyaning asosi,negizi, asosiy
boshlang'ieh qoidasi: boshqaruvehi g'oya, faoliyatning asosiy qoidasi:
umumlashtirilgan talab.
Tarbiya - muayyan, aniq maqsad haqida ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni
har tomonlama o'stirish. uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayoni.
Tarbiya jarayoni - pedagog va bola (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o'rtasida
tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo' naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni.
Tarbiya mazmuni - shaxsning shakllanishiga qo’yiluvchi ijtimoiy talablar
mohiyati.
160
Tarbiya uslubi (yunoncha "uslubos" - yo'l) - tarbiya maqsadiga erishish yo'li;
tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg'ulari va xulqiga ta 'sir etish usullari.
Tarbiya nazariyasi - pedagogikaning muhim tarkibiy qismi: tarbiyaviy jarayon
mazmuni. shakl, uslub. vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini
o’rganadi.
Tafakkur - ijtimoiy voqea-hodisalarning ongda to'laqonli aks etishi inson aqliy
faoliyatining yuksak shakli.
Tashxis didaktik jarayon keehadigan bareha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.
BASIC HANDBOOK (GLOSSARY)
Ethics (Latin, "moralis") means the combination of social behaviors and
behaviors that govern the behavior of a person, acknowledged and respected by a
particular society.
Ethical consciousness - the form of consciousness that is formed on the basis of
theoretical knowledge of the moral principles and conduct of a person.
Mental education is a knowledge of the nature of the nature and the development
of society. a pedagogical process designed to formulate his / her intellect, ability, and
outlook; is an important component of social education.
Knowledge is a set of systematic scientific data on the child's mind that reflects
the concept of consciousness, schemes, and the appearance of certain images.
Patriotism (patriot, patriot, patriot, patriot, patriot, patriot, patriot, patriot,
homeland, homeland) a manifestation of his confidence in his glorious future.
Verbally - to deliver verbal (verbal) information (informative, informative).
Didactics (Theory of Education) (Greek "didactic" "tutor", "didasko" - "learner")
- the theoretical aspects of education (essence, principles, educational principles,
learning objectives, shape, style, tools, outcomes, ways to improve the learning
process, etc.).
The purpose of didactic diagnosis is to identify, evaluate and analyze the
effectiveness of the learning process.
Didactic system (Greek "systema" - a combination of integral parts) - to define
the whole process of learning process on the basis of certain criteria.
The team (the Latin word collective word, collective, common, such as
association, group, etc.) is a combination of several members (individuals) who are
socially significant a team based on a common purpose.
Understanding is the process of perceiving the mind.
Social adaptation (Greek, adaptation) - a system of self-sacrificing rules of social
values of individual children or group behaviors.
Individ (Latin, "individium" means uninterrupted, single, separate) is a
biological being created by conditional reflex only.
Individuality - personality traits.
Economic education is a theoretical framework for children's economic
development (family budgeting, economics, conservation, growth of wealth, proper
161
organization of trade relations, etc.) pedagogical process aimed at teaching
knowledge.
Age characteristics - anatomical, physiological (physical) and psychological)
characteristics inherent to a particular age.
Skill is the index of activities performed based on the tasks and conditions that
are based on the knowledge gained.
Pre-school pedagogy - studying the issues of upbringing of children of preschool
age, their intellectual spiritual and moral and physical well-being,
Qualification is an automated component of conscious behavior.
Methods of verbal expression - Methods used to cover the essence of the
teaching material in oral (story, narration, school report).
Exercise and Learning Methods - Using a specific exercise to create a rational,
consistent and comprehensive child-friendly organization, to adapt them to comply
with ethical standards and conduct standards,
Style - Greek Translation means "research, method, way to achieve goals."
Stylistics (as a science) - learns the peculiarities of teaching private subjects,
Labor education is a profound expression of the essence of labor. In them, the
Illunosabat, a labor-conscious worker, is also a pedagogical process focused on the
formation of certain social skills or professional skills: a component of social training.
Pedagogy (Greek "paidagogike", "paidagogos" - lead a child) - general laws of
social education. It is a science that teaches the essence and problems of educating
and educating the younger generation, which is the only social goal in a particular
society.
Pedagogical research methods - personality education. Methods of studying and
learning the essence of the inner nature of the pedagogical process, revealing the
principles, objective and subjective factors of deeply and accurately scientific
knowledge in certain directions.
Pedagogical skill - learning the problems of improving the professional skills of
future educators.
Pedagogical requirement is the standards of social behavior that must be
followed by the child in the conduct of various activities and participation.
Development is a complex process that expresses the essence of quantitative and
qualitative changes in the physiological and intellectual growth of an individual.
Principle (yunoneha "prineipium") is the basis, the basis, the basic principle of
any theory: the idea of management, the basic principle of activity: the generalized
requirement.
Education is a comprehensive, personalized, purposeful way of life based on
socio-historical experience. the process of creating consciousness, behavior and
outlook.
The educational process is a productive process of collaboration between a
teacher and a child (educator and disciple).
The meaning of education is the essence of the social demands put on the person.
162
Methods of teaching (Greek "style" - way) - a way of achievement of the
educational purpose; the methods of secreting the minds, wills, emotions and
behaviors of the pupils.
Pedagogical Theory - An Important Component of Pedagogy: The Purpose of
Educational Process. shape, style. methods and methods of its creation.
Thinking is a great form of human mental activity that reflects the social
phenomena in the mind.
Clarification of the diagnostic process, identifying its results.
Tayanch so’zlar lug’ati
O’zbek tilida
maktabgacha
ta'lim
pedagogika
an'analari
axloq
oila
madaniyat
Rus tilida
дошкольного
образование
педагогический
традиции
поведение
семья
культура
163
Ingliz tilida
pre-school
education
pedagogy
traditions
morality
family
culture
qiymatlar
o'quvchi
sinf
shakllantirish
mafkura
sabrsiz
mustaqillik
maqsadi
ma'naviyat
meros
uslub
mohiyat
dunyoqarash
xususiyat
samarador
ongi
kamol
tuyg'u
madaniyat
bunyodkorlik
kelajak
porloq
faxr
o'tmish
milliy
anglash
odamlardek
qadriyatlar
boylik
asos
urf-odat
xullas
daxldor
barcha
g'oya
namuna
tanishish
kuzatuv
ajoyib
qobiliyat
orzu
umid
intilish
ценности
читатель
класс
образование
идеология
нетерпеливый
независимость
Цель
духовность
наследие
стиль
позвоночник
прогноз
особенность
эффективный
осознание
Камол
чувство
культура
творческий
будущее
яркий
гордость
прошлое
национальный
понять
как люди
ценности
богатство
основы
обычай
во всех отношениях
относящиеся к
все
идея
образец
навстречу
наблюдение
замечательный
способность
мечтать
надежда
стремление
164
values
reader
class
forming
ideology
patient
independence
purpose
spirituality
inheritance
style
essence
worldview
feature
efficient
consciousness
perfection
emotion
culture
creativity
the future
bright
proud
past
national
consciousness
as people
values
wealth
the basis
tradition
in all respects
inclusive
all
idea
sample
acquaintance
surveillance
great
skill
dreams
hope
aspiration
qalb
ezgulik
xulq
yo'naltirish
ayniqsa
xolis
talqin
tushunish
o'zlashtirish
ta'sir
muruvvat
tasavvur
ijtimoiy
siyosiy
sadoqat
nazariya
asosiy
tamoyil
obyektiv
yondashuv
baholash
tadqiqot
jarayon
душа
гуманизм
поведение
перенаправление
в частности
беспристрастный
интерпретация
понимание
разработка
эффект
благоприятствовать
воображение
социального
политическая
верность
теория
главный
принцип
цель
подход
оценка
исследование
процесс
165
heart
goodness
behavior
redirect
especially
neutral
interpretation
understand
mastering
effect
kindness
imagination
social
political
loyalty
the theory
basic
principle
objective
approach
evaluation
research
process
TEST
1. Kattalar mehnati bilan tanishtirish qanday usullarda amalga oshiriladi?
A.Kattalar mehnati bolalarga yaqinlashtariladi
V. Kattalar mehnatiga bolalar yaqinlashtariladi
S. Suratlar orqali tanishtiriladi
D. A va V javoblar to’g’ri
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarga estetik tarbiya berish mazmuiiga nimalar kiradi?
A.Tabiatga estetik munosabatni tarbiyalash
B.Mehnat va ijtimoiy hayotga estetik munosabatni tarbiyalash kiradi
S.Turmushga estetik munosabatni tarbiyalash, san’atta estetik munosabatni tarbilash kiradi
D.Barcha javoblar to’g’ri
3. Estetik ehtiyoj nima?
A.Borliqni idrok etishga undovchi sub’ektiv omil
B.Badiiy faoliyatni idrok etishga undovchi ob’ektiv omil
S.Biror narsani chuqurroq o’rganishga intilish
D.Estetik go’zal tuyg’ularga intilish
4. Badiiy tarbiya nima?
A.Badiiy filmlar orqali tarbiyalash
B.Amaliy san’at asarlari orqali tarbiyalash
S.San’at asarlari orqali tarbiyalash
D.Badiiy adabiyotlar orqali tarbiyalash
5. O’zbekistondagi maktabgacha ta’lim sohasi bilan shug’ullangan olimlar qaysi qatorda
to’g’ri ko’rsatilgan?
A.Krupskaya
B.Ushinskiy
S.Rajabov, X.Komilov
D.Yusupova, D.Jumaniyazova, S.Bichurina
6. Mehnat tarbiyasi masalalari MTMning qanday rejasiga kiritiladi?
A.Haftalik
B.Oylik
S.Choraklik
D.Yillik
7. Navbatchilarning ish natijalari qachon tahlil qilinadi?
A.Tushlikdan keyin
B.Kechqurun
S.Ertasiga ertalab
D.Uyga ketishdan oldin
8. Bolaning qo’l mehnati deganda nimani tushunasiz?
A.Qo’lda bajariladigan ishlar
B.Turli faoliyat uchun zarur bo’lgan uyinchoq va qurilmalarni tayyorlash
S.Qog’oz qiyqimlarini qiyish
D.Bog’cha maydonchasidagi bajariladigan qul ishlari
9. Axloq qanday xususiyatga ega?
A.Siyosiy-ijtimoiy
B.Ijtimoiy-psixologik
S.Tarixiy
D.Pedagogik
10. Insonning barkamolligi nima bilan belgilanadi?
A. Bilimi bilan
166
V. Odobi bilan
S. Adolatli va mehnatsevarligi bilan
D. Ma’naviy dunyosi bilan
11. Qaysi asarda axloq-odob masalalari keng yoritilgan.
A."Qobusnoma"da
B."Qutadg’u bilig" va "Hibatul Haqoyiq"da
S."Al-Adab Al-Mufrad"da
D.Barchasida
11."Odob - oltindan qimmat" hikmati kimga ta’lluqli?
A.A.Navoiyga
B.Yusuf xos Xojibga
S.Axmad Yugnakiyga
D.Koshifiyga
12. Bola necha yoshga kirganda uyatchanlik, mustaqillik. xudbinlik va g’amxurlik kabi qator
shaxsiy xususiyatlar namoyon bo’ladi.
A.5 yosh
B.3 yosh
S.2 yosh
D.2-3 yosh
13. Ahloqiy tarbiyaning bola rivojlanishga ta’siri kanday?
A.Bola ahloqiy kamolga etadi
B.Bola jismoniy kamolga etadi
S. Bola ruhiy kamolga etadi
D.Bolaning ahloq -odobi tarbiyalanadi.
14. Bolaning ahloqiy rivojlanishidagi muhim omil nima?
A.Ta’lim-tarbiya
B.Tevarak-atrof
S.Jamoa
D.Ota-ona
15. Necha yoshda bolaning ijobiy xulq-atvori barqarorlashadi?
A.3 - 5 yoshda
B.6 - 7 yoshda
S.8- 10 yoshda
D.10- 15 yoshda
16. Ahloqiy tarbiya qanday jarayon?
A.Ahloqiy tasavvur va bilimlarni singdirishga qaratilgan jarayon
B. Ahloqiy his-tuyg’uni tarbiyalashga qaratilgan jarayon
S.Ijobiy munosabatlarni tarbiyalaydi, xulq madaniyatini tarbiyalaydi.
D.Yuqoridagilarning barchasi to’g’ri
17.Uzluksiz ta’lim iima?
A.Jamiyatning ustuvor sohasi
B.Kadrlar tayyorlash tizimining asosi
S.Ta’lim tizimi bosqichlari
D.Ta’lim tizimi uzluksizligini ta’minlovchi soxa
18. Ta’limning demokratlashuvi deganda nimann tushunasiz?
A.Ta’limda erkinlik
B.Ta’limda-shaxsga nisbatan hurmat
S.Ta’lim-tarbiya uslublarini tanlashda o’quv yurtlarining mustaqilligi
D.Ta’lim - tarbiya uslublarining erkin tanlanishi
19. Uzluksiz ta’lim turlari nechta?
167
A.11 ta
V. 7 ta
S. 9 ta
D. 8 ta
20Maktabgacha ta’lim qaerda amalga oshiriladi?
A. Davlat maktabgacha tarbiya muassasalarida
B.Nodavlat maktabgacha tarbiya muassasalarda
S.Oylalarda, maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida
D.Barcha javoblar to’g’ri
21.Maktabgacha ta’limning asosiy maqsadi nima?
A.Maktab ta’limiga tayyorlash, o’qishga qiziqishini uyg’otish
B.Bolaning cog’lom, har tomonlama kamol topishini ta’miilash
S.Bolaning har tomonlama rivojlanishini ta’minlash
D.Barcha javoblar to’g’ri
22.Maktabgacha ta’lim mazmuni qanday belgilanadi?
A.Maktabgacha ta’lim mazmunini belgilahda jamiyatning ustuvor yo’nalishga asoslaniladi
B.Ta’lim soxasidagi islohatlarga asoslaniladi
S.Maktab ta’lim mazmunidan kelib chiqib belgilanadi.
D.Jamiyatning ma’naviy mafkurasi, ilg’or g’oyalari, uning asosiy maqsadi va ustuvor yo’nalishdan
kelib chiqib belgilanadi.
23.Maktabgacha ta’lim muassasalari davlatning qanday ta’minotida?
A.Qisman
B.To’liq
S..Sharoitga qarab
D.Muassasaning imkoniyatiga ko’ra
24. Bolalarni mustaqil ravishda kiyinish, echinish, soch turmaklash, oyok kiyimining
kiyinishga o’rgatish bu qaysi mehnat turi?
A.Maishiy mehnat
B.O’z - o’ziga xizmat
S.Xo’jalik - maishiy mehnati
D.Tabiatdagi mehnat
25. Davlat ta’lim standartlari nima?
A.Jahon andozalariga mos ta’lim - tarbiya berish
B.Davlat talablariga muvofiq o’qitishini tashkil qilish
S.Ta’lim mazmuni va sifatiga quyiladigan talab
D.Ta’lim mazmunining jahon standartlariga mos kelishi
26.Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishdan asosiy maqsad nima?
A.Ta’lim tizimida islohatlarni amalga oshirish
B.Kadrlar tayyorlashni yaxshilash
S."Ta’lim to’g’risida"gi Qonunning ijrosini ta’minlash
D.Ta’lim sohasida jahon hamjamiyatiga qushilish
27. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi nechta bo’limdan iborat?
A.6 ta
B.5 ta
S.3 ta
D.7 ta
28.Kadrlar tayyorlash milliy modeli qaysilar?
A.Shaxs, davlat va jamiyat
B.Uzluksiz ta’lim
S.Fan va ishlab chiqarish
168
D.Barchasi to’g’ri
29. Bolalar kattalar mehnati bilan qanday yo’llar orqali tanishtiriladi?
A.Ekskursiya orqali
V.Mashg’ulotlarda, mashg’ulotdan tashqari vaqtda
S. Kattalar bilan birgalikdan mehnat
D. Yuqoridagilarning barchasi to’g’ri
30.Bolalar kattalar mehnati bilan qanday usullar orqali tanishtiriladi ?
A.Bevosita
B.To’g’ridan-to’g’ri
S.Suratlar orqali
D.Bevosita, bilvosta
31.Maktabgacha yoshdagi bolalar mehnati qanday turlarga bo’linadi?
A.O’z-o’ziga xizmat, xo’jalik-mayishiy mehnat
B.Tabiatdagi mehnat, qo’l mehnat
S.O’z-o’ziga xizmat, xo’jalik-maishiy mehnat, tabiatdagi mehnat, qo’l mexnat
D.Ijtimoiy mehnat
32. O’z - o’ziga xizmat qaysi yosh guruhidan boshlanadi?
A.Tayyorlov guruhdan
B.Katta bog’cha yoshidan
S.Ilk yoshdan
D.3-5 yoshdan
33. Maktabgacha ta’lim muassasasnda mehnatin tashkil etish shakllariga nimalar kiradi?
A.O’z- o’ziga mehnat qilish
B.Topshiriq va ommaviy mehnat
S.Navbatchilik, qo’l mehnati bo’yicha mashg’ulotlar
D.Barchasi to’g’ri
34. Yosh guruhlarda topshiriqlar qanday shaklda bo’lishi mumkin?
A.Yakka tartibda
B.Gruppani
S.Jamoaga berilgan
D. Kraska muddatli
35. Navbatchilik qaysi guruhdan boshlanadi?
A.Ikkinchi kichik guruh yil oxiridan
B.Ikkinchi kichik guruhdan
S.O’rta guruhdan
D.Katta guruh yil boshidan
36. Bolalar navbatchiligi qaerdan boshlanadi?
A.Oshxonadan
B.Guruh xonasidan
S.Tabiat burchagidan
D.Mashg’ulotga navbatlikdan
37. Tabiat burchagidagi navbatchilikda nechtadan bola tayinlanadi?
A.1 tadan
B.2 tadan
S.3 tadan
D.4 tadan
38.Kichik yoshli bolalar mehnati qancha vakt davom etishi kerak?
A.5-10 daqiqa
B.10-20 daqiqa
S.10- 12 daqiqa
169
D.12 - 15 dakika
39.Katta guruh bolalari mehnati qancha vaqt davom etadi?
A.15-20 daqiqa
V.20-20 daqiqa
S.18-20 daqiqa
D.10-15 daqiqa
40. Maktabgacha ta’lim muassasasida mehnat qanday tashkil qilinadi?
A.Yosh hususiyatini hisobga olib
B.Bog’chaning sharoitini hisobga olib
S.Bolalarnnng o’ziga mos hususiyatlarni hisobga olib
D.Tarbiyachining malakasini hisobga olib
41. Tarbiyachi mehnat tarbiyasini berishdan oldin nimalarni bilishi kerak?
A.Mehnatning maqsadini qo’yish, natijasini belgilash
B.Kerakli materiallarni tanlab olish
S.Kerakli asboblarni tanlay olish, mehnat harakatlarini bajarish
D.Yuqoridagilarning barchasi to’g’ri
42. Bolalar mehnati necha bosqichda amalga oshiriladi?
A.2 ta
B.4 ta
S.5 ta
D.6ta
43. Maktabgacha ta’lim muassasasnda mehnat tarbiyasn vazifalari necha guruhga ajratiladi?
A.2
B.3
S.4
D.6
44. Maktabgacha ta’lim muassasasnda mehnat tarbiyasn qanday yo’nalishida amalga
oshiriladi?
A.Bolalar mehnatga o’rgatiladi
B.Kattalar mehnati bilan tanishtiriladi
S.O’z-o’ziga mehnat qilish o’ratiladi
D..Bolalar mehnatga o’rgatiladi, kattalar mehnati bilan tanishtiriladi
45.Mehnat - bu...
A.Tarbiya metodi
B.Tarbiya usuli
S.Tarbiya vositasi
D.Tarbiya omili
46.Maktabgacha ta’lim muassasasnda keng qo’llaniladigan o’qitish metodlariga nimalar
kiradi?
A.Ko’rgazmali,og’zaki
B.Amaliy
S.Uyin
D.Barcha javoblar to’g’ri
47.Tushuntirish - bu...
A.Axloqiy tarbiya metodi
B.Og’zaki metod usuli
S.Ko’rsatmali, og’zaki metod usuli
D.Metodlar yig’indisi
48.Jamoa nima?
A.Bir maqsadga qaratilgan kishilar guruhi, bir. xil yoshdagi kishilar guruhi
170
B.Ma’lum maqsadga intilgan, ijtimoiy faol kishilar guruhi
S.Ijtimoiy-foydali maqsadda ish olib boradigan kishilar guruhi
D.Yuqoridagi javoblarning barchasi to’g’ri
49. Jamoa shaxsni shakllantirishning muhim A.Omili
V.Vositasi
S.Metodi
D.Usuli
50. Xarakter nima?
A.Kishi xulqi
B.Hayot ta’sirida hosil bo’lgan munosabat usuli
S.Shaxsiy xususiyat
D.Tarbiya ta’sirida hosil bo’lgan munosabat usuli
51.Vatan deganda nimani anglash mumkin?
A.Vatan - arabcha ona yurt degani, odam to’g’ilib o’sgan joy
V.Vatan - ko’pqirrali tushuncha
S.Vatan - bu yuksak tuyg’u
D. Vatan - ko’pqirrali tushuncha, bu yuksak tuyg’u
52. Abdulla Avloniy o’z asarida insonlarni necha toifaga ajratadi?
A.1 toifaga: xushxulq kishilar
B.2 toifaga: yaxshi xulqli va yomon xulqli kishilar
S.3 toifaga: yaxshi xulqli, yomon xulqli, odobsiz kishilar
D.5 toifaga
53.Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar qanday mehnat qurollari bilan tanishadilar?
A.Eng oddiy mehnat qurollari
B.Eng sodda mehnat qurollari
S.Kattalar mexnatida ishlatiladigan mehnat qurolalari
D.Maktabgacha ta’lim muassasasidagi mehnat jarayonida ishlayotiladygan mehnat qurollari
54.Aqliy tarbiya mazmuni qanday xujjatda belgilab beriladi?
A."Bolajon" tayanch dasturida
B.Maktabgacha ta’lim muassasasida o’tiladigan mashg’ulotlar matnida
S.Tarbiya jarayonida
D.Ta’lim jarayonida
55. Ahloqiy tarbiya vazifalari to’g’ri ko’rsatilgai javobni toping.
A. Ahloqiy his - tuyg’ularni tarbiyalash
B. Ijobiy munosabatlarni talash, tasavvurlarni tarbiyalash
S. Xulqdagi salbiy hislarni barham toptirish
D. Barcha javoblar to’g’ri
56. Ahloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari nechta?
A.8
B.9
S.10
D.14
57. G’oyaviy va tarbiyaviy ishning ma’lum maqsadga qaratilganligi bu...
A. Ta’lim tamoyili
B. Ahloqiy tarbiya tamoyili
S. Tarbiya printsipi
D.Ta’lim-tarbiya maqsadi
58.Ahloqiy tarbiya berish vositalariga nimalar kiradi?
A.Turli faoliyat, kattalar mehati bilan tanishtirish
171
B.Mashg’ulot. mashg’ulotdan tashqari vaqt
S.Maishiy faoliyat, badiiy faoliyat, ko’ngil ochishlar
D.Barcha javoblar to’g’ri
59.Kichik yoshln bolalar ahloqiy tasavvur va bilimlarni qaysi faoliyatda yaxshi egallaydi?
A.Mehnat faoliyatida
B.Uyin faoliyatida
S.Mashg’ulotlarda
D.V va S javob to’g’ri
60.Metod nima?
A.Usul
B.Vosita
S.Yo’nalish
D.Maqsadga erishish yo’li
172
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Karimov I.A . Barkamol avlod orzusi tuzuvchilar: Sh.Qurbonov, H.Saidov,
R.Ahliddinov. Nashr uchun mas ' ul: TRisqiev. - 1.: «S harq» NMK Bosh tahririyati,
1999. - 182 b.
2. Karimov. I.A. Barkamol av lod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.:
«O·zbekiston ». 1997. - 62 b.
3. Karimov. I. A Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi. O'zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo' llari va choralari. - T.: «O' zbekiston». 2009. - 56 b.
4. Karimo\ I. A. Yuksak malakali mutaxassislar - taraqqiyot omili. - T.:
«O’zbekiston ». 1995. - 24 b.
5. KarimovI.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. T.:«Ma'naviyat», 2008. 173 b.
6. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. - T.: «O'zbekiston»,
1997. -138 b.
7. Mirziyoyev SH. M . Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliaytining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T.:
«O'zbekiston», 2017. – 102 b
8. Mirziyoyev SH. M . Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: «O'zbekiston», 2016. – 56 b
9. Mirziyoyev SH. M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: «O'zbekiston», 2017. – 488 b
10. Mirziyoyev SH. M . Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: «O'zbekiston», 2017
O'zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. Barkamol avlod
- O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: «Sharq» nashriyot-matbaa konserni.
1997. - 20-29-b.
11. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni Barkamol avlod O' zbekiston taraqqiyotining poydevo ri. - T.: «O'zbekiston1997. - B. 31-61.
12. O'zbekiston Respublikasining Maktabgacha ta'lim konsepsiyasi .T.: "Fan va
texnologiya" nashriyoti, 20 II. - 40 b.
13. «Bolajon» tayanch dasturi. - T.: «Sano-standart». 2010. -229-b.
14. Abdurahimova D. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni axloqiy ruhda
tarbiyalashda xalq ertaklaridan foydalanish: Ped.fan .nom .... diss. avtoref - T.: 1998. 18 b.
15. Azizova Z. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda qo' g' irchoq teatri
vositasida axloqiy-estetik sifatlarni shakllantirish. - 1.,2010. - 90 b.
16. Boboyeva D.R. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o'stirish
jarayonida ertaklar asosida atrof-muhit bilan tanishtirish. llmiy to’plam. - T.: Nizomiy
nomidagi TDPU. 2000. - 103-1 05-b.
17. Boboyea D.R. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasining asosiy mezonlari
Pedagogik ta’lim. - T.: 2001. 2-son. 65-66-b
18. Boboyeva D.R. Tevarak-atrofni o'rganishda maktabgacha katta yoshdagi
bolalarning bog'lanishli nutqini rivojlantirish: Ped.fan.nomz . - T.: 2001. - 25 b.
173
19. Bolalar bog'chasida tarbiyaning mazmuni. Maktabgacha pedagogika. Ikki
qismli. l-qism IV.I.Loginova va P.R.Samorukova tahr. ostida. - T.: «Tarbiyachi»,
1991. - 256 b.
20. Komilova G.O. Maktabgacha yoshdagi (5--6 yosh) bolalarga ekologik
tarbiya berishda xalq topishmoqlaridan foydalanishningpedagogik imkoniyatlari. Ped.
fan. nomz .... dis. avtoreferati. - T.,O'zPFITI 2005. - 22 b.
21 . Maktabgacha yoshdagi bolalar ta'lim-tarbiyasiga qO'yiladigan davlat
talablari . - T.: O' zPFITI, 1999. - 23 b.
22. Maktabgacha pedagogika. - T.: «Tarbiyachi», 1991. - 256 b.
23. Maktabgacha ta'limning davlat standal1i. - T.: O'zPFITI 1995. - 39 b.
24. Mahkamova M.Yu. Bo'lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqot
madaniyatini shakllantirish: Ped.fan.nomz .... diss. avtoref. - T.: 2002. - 22 b.
25. Mahmudova D.Y. Maxsus ta'lim muassasalari tarbiya-Ianuvchilariga
psixologik xizmat kO'rsatishning amaliy jihatlari (Uslubik tavsiyanoma). - T. : Qori
Niyoziy nomidagi O'zPFITI 2007 . - 9-21-b.
26. Oila pedagogibsi O.Hasanboyevaning umumiy tahriri ostida. - T: Aloqachi,
2007. - 384 b.
27. Ochilov.M. Muallim - qalb me’mori. - T: «Tarbiyachi», 2001.- 429 b.
28. Ochilov M. Tarbiyachi odobi. - T.: «Tarbiyachi». 1997.-132 b.
29. Umarova M. Bolalarda atrof-muhitga mas'uliyatli munosabatni shakllantirish
(Uslubiy qo"llallma). - TDPU. 2007. - 95 b. 2006. - 20 b.
30. Yusupova P. Maktabgacha pedagogika. - T.:«Tarbiyachi». 1993.–264 b.
31. Yusupova P. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ekologik tarbiya berish. - T.:
«O'zbekiston», 1995. - 224 b.
32. G'oziyev E. Tafakkur psixologiyasi. Dorilfununlar talabalari uchun
qo'llanma. - T.: «Tarbiyachi», 1990. - 184 b.
33. Hasanboev J., Turopova M., Hasanboyeva O. Ma'naviy-axloqiy tarbiya
asoslari. - T.: «G'. G'ulom nomidagi Adabiyot nashriyoti». 2000. -110 b.
34. Hoshimov K., Inomova M., Nishonova S., Hasanov R. Pedagogika tarixi. T.: «Tarbiyachi», 1996. -447 b.
Elektron ta’lim resurslari
1. www. tdpu.uz
2. www. pedagog.uz
3. www. Ziyonet.uzp
4. www. edu.uz
5. www.google.com
6. www.ndpi.uz
7. www.referat.arxiv.uz
174
