ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ГУЛИСТОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
ЎҚИТУВЧИ НУТҚ МАДАНИЯТИ ФАНИДАН
(ўқув - услубий мажмуа)
:
ГУЛИСТОН
О. Сувонов. Я. Нурумбекова «Ўқитувчи нутқ маданияти» фанидан ўқув – услубий
мажмуа (ўқув қўлланма). - Гулистон. 2012-2013. - 102 б.
Ушбу ўқув-услубий мажмуа замонавий педтехнология талабларига мос
равишда тайёрланиб, унда ўқув мақсадлари, мавзуда кўриб чиқиладиган муаммолар,
назорат саволлари ва мустақил иш топшириқлари келтирилган. Ўқув қўлланмада
талабалар томонидан бажарилиши лозим бўлган амалий
машғулотларини ўтказиш
тартиблари баён қилинган. Ҳар бир мавзу охирида мустақил иш топшириқлари
келтирилган.
Ўқув – методик мажмуа Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қошидаги Олий ва
ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ўқув-методик бирлашмалар фаолиятини
Мувофиқлаштирувчи Кенгаши томонидан (10 октябр 2007 йил, 1-баённома) нашрга
тавсия қилинган.
Масъул муҳаррир:
Х. Мирхайдаров.
Тақризчилар: доцент Х.Абдукаримов
катта ўқитувчи М.Камбаров
Сувонов О., Нурумбекова Я.
Культура речи учителя. Учебно-методическое
пособие для студентов дневного отделения. Гулистан. 2012-2013. 112 стр.
Данное учебно-методическое пособие раскрывает научные и практические основы
«Культуру речи учителя».
В нём отражены основные компоненты культуры речи учителя, её формирование и
внедрения в практическую деятельность педагогов.
Ответственный редактор: профессор Х. Мирхайдаров.
Рецезенты:
доц. Х.Абдукаримов
М.Қамбаров
Нурумбекова Я. . A methodical elaborotion in “ Культура речи учителя”. Gulistan.
2012-2013. 112 pg.
This educational - and - methodical elaboration inthended to study the theoretical bases
thoroughly, analize, tasks for the comparing analysis, sel-directed works, use gained
knowledges in practice.
This methodical elaboration is recommended for printing by educational-methodic
committee of Gulistan state university.
Chief editor: X. Mirhaydarov.
Reviewers: X.Abdukarimov.
2
МУНДАРИЖА
Кириш.…………...................................................................................................3
1.Мавзу:«Нутқ маданияти асослари» курсининг мақсад ва вазифалари.........8
2.Мавзу: Адабий норма ва нутқ маданияти......................................................16
3.Мавзу: Ўқитувчи нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи..................21
4.Мавзу: Тил ва нутқ. Нутқ одоби…………………………………………......26
5.Мавзу: Нутқнинг коммуникатив хусусиятлари.............................................32
6.Мавзу: Ўқитувчи нутқ маданияти ва услубшунослик..................................41
7.Мавзу: Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқ шакллари............................47
Амалий машғулотлар..........................................................................................51
Талаба мустақил иш топшириқлари...................................................................85
Назорат саволлари...............................................................................................95
Нутқ маданияти фанидан тест саволлари.........................................................87
Ўтилган мавзулар бўйича якуний хулосалар....................................................100
Фан бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар.........................................101
Асосий ва қўшимча адабиётлар рўйхати..........................................................
3
КИРИШ
Нутқ маданияти жамият маданий тараққиёти, миллат маънавий камолотининг
муҳим белгисидир. Мамлакатимизда маънавий-маърифий ислоҳатлар давлат
"Сиёсатининг устувор йўналиши деб эълон қилган бугунги кунда нутқ маданияти
масалалари ҳар қачонгидан ҳам долзарблик касб этмокда. Республикамизнинг «Давлат
тили»
ҳақидаги Қонуни, «Таълим тўғрисида»ги Қонуни, Кадрлар тайёрлаш
миллий дастури
ва бошқа
ҳужжатларда маънавий-маърифий тарбияга, тил
масалаларига алоҳида эътибор берилган. Ҳар бир кадр, энг аввало ўз она тилининг
чинакам соҳиби бўлмоғи лозим. Президентимиз И.Каримов Ўзбекистон Республикаси
Олий мажлисининг 1997 йил 29 августдаги IX сессиясида сўзлаган нутқида:
«Ўз фикрини мутлақо мустақил, ўз она тилида равон,
гўзал ва лўнда
ифода
эта
олмайдиган мутахассисни,
авваламбор,
раҳбар
курсисида
ўтирганларни бугун тушиниш ҳам оқлаш ҳам қийин» - деб таъкидлайди.
Таълим муассасаларида ўқувчи – талабалар нафақат аниқ ва гуманитар фанларнинг
асосларини балким одамийлик, инсонийликнинг қонун-қоидаларини ҳам ўрганадилар.
Болаларга уни сингдиришда ўқитувчининг ўрни ниҳоятда каттадир. Шу сабабга кўра
узлуксиз таълим тизимида ўқитувчи шахсига катта эътибор берилган.
Талабаларнинг ўқитувчи сифатида такомил топишида ўқитувчининг ўрнини ҳеч
қайси фан боса олмайди. Айниқса, талабаларнинг нутқий малакаларини шакллантиришда,
дунёни англатишда ўқитувчи нутқининг ҳам ўзига хос ўрни мавжуд.
1999-2000 ўқув йилидан оилй ўқув юртларининг барча факултетлари ушбу фан 14соат маъруза, 16-соат амалий машғулот 27- соат мустақил иш ҳажмидаги ўқув
соатларини ўз ичига олади, ўқув курси бўйича Т.Қудратовнинг “Нутқ маданияти
асослари”, Р.Қўнғуровнинг “Нутқ маданияти ва услубияти асослари” қўлланмалари
асосида маъруза ва амалиёт машғулотлари олиб борилмоқда.
Миллий дастурнинг қабул қилинишда ҳар бир ўқитувчига алоҳида масъулият
юкланади. Шу жумладан, ҳар бир ўқитувчи ўз нутқи устида ҳам мукаммал ишлаши
зарурияти туғилди. Баркамол ҳамда ҳар тарафлама етук инсонни тарбия қилиш учун
ўқитувчи нафақат пухта билимли, балки ўз фикрини чиройли, равон, пухта нутқ
маданияти қонуниятларини чуқур эгаллаган ҳолда ифода қила билиш зарур.
Ушбу ўқув-услубий мажмуа педагогик технологиялар асосида тузилган маъруза
матнлари, амалий машғулотларни бажариш тартиби, мустақил равишда ўрганиладиган
мавзулар ва уларни бажариш учун методик тавсиялар, ўз-ўзини назорат қилиш учун
топширқлар, рейтинг ишланмаси, оралиқ ва якуний назорат саволлари берилган. Мазкур
ўқув-услубий мажмуа таълим тизими ходимлари, педагогик технология муаммоси бўйича
изланишлар олиб бораётган тадқиқотчилар ҳамда педагогика олий ўқув юртларининг
талабалари учун мўлжалланган.
“Ўқитувчи нутқ маданияти” ўқув- услубий мажмуа замонавий педтехнология
талабларига мос равишда қайта ишланиб, унда мавзуга оид муаммолар, ўқув мақсадлари,
назорат саволлари ва мустақил иш топшириқлари келтирилган. Лекциялар курсини
тайёрлашда «таълимнинг илмийлиги» ёки «илм орқали билим эгаллаш» тамойили асосида
шу соҳага оид монографиялар, журналлардаги илмий мақолалар ҳамда интернетдан
олинган материаллардан кенг фойдаланилди. Амалий машғулотлании ўтказиш
тартибларини баён қилишда ушбу машғулот ўтказишдан кутилаётган ўқув мақсадлари,
керакли жиҳозлар ва материаллар, ишни бажарилиш кетма-кетлиги батафсил ёритилди.
Ўқув- услубий мажмуа охирида якуний хулосалар, билимини синаб кўриш учун
назорат саволлари, тегишли адабиётлар рўйхати ва фанда ечимини кутаётган асосий
илмий муаммолар мавзулари келтирилган.
Ўқув- услубий мажмуа ҳақидаги фикр-мулоҳаларини билдирган ҳамкасбларига
муаллиф ўз миннатдорчилигини билдиради.
Манзилимиз: 707012. Гулистон шаҳри, IV мавзе, Университет,
«Педагогика ва психология» кафедраси.
4
I.
“ЎҚИТУВЧИ НУТҚ МАДАНИЯТИ” ФАНИИНИНГ МАҚСАДИ ВА
ВАЗИФАЛАРИ
“Ўқитувчи нутқ маданияти” фанининг асосий мақсади бўлажак
мутахассисларга педагогик нутқ ҳақида тўла билим бериш, уларда адабий нутқ
малакаларини шакллантиришдан иборат.
Мазкур мақсаддан келиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифалар ҳал этилади:
ўқитувчининг нутқ маданиятини ўрганиш тарихига оид маълумотлар бериш;
- ўқитувчининг маданий нутқи, унга қўйиладиган талаблар ҳақида тўла маълумот
бериш;
- ўқитувчи нутқининг асосий сифатлари (аниқлиги, тўғрилиги, бойлиги,
ифодалилиги, мантиқийлиги, софлиги, таъсирчанлиги) тўғрисида маълумот
бериш;
- олинган назарий билимлар асосида педагогик нутқ малакаларини шакллантириш.
- талабада педагогик нутқ ҳақида билим, кўникма ва малакаларини
шакллантириш.
Мазкур курсни ўрганиш натижасида талаба қуйидагиларни билиши зарур:
- ўқитувчи нутқ маданияти тарихи, Шарқ ва Ғарб олимлари, адиблари, жамоат
арбобларининг бу борадаги қарашлари;
- адабий тил норма (меъёр)лари;
- ўқитувчининг маданий нутқига қўйиладиган талаблар;
- ўқитувчининг нутқ услублари ва нутқ маданияти масалалари;
- ўқитувчи нутқининг коммуникатив сифатлари;
- ўқитувчи нутқ маданияти ва нотиқлик санъати.
Мазкур курс маъруза ва амалий машғулотлар шаклида ўрганилиши назарда
тутилган. Маърузаларда талабаларга бу фанга оид назарий маълумотлар берилса,
амалий машғулотлар давомида педагогик-маданий нутқ кўникмаларини ҳосил
қилишга эътибор қаратилади.
“Ўқитувчи нутқ маданияти” курсини ўқитишда талабаларнинг ўзбек тилшунос
лиги, фалсафа, мантиқ, услубшунослик каби фанлардан эгаллаган билимларига
асосланади.
Таълим сифатини ошириш учун техник воситалар: аудио-видео, кино
материаллари, компьютерлар, видеопроектор, слайтлар, бадиий асарлардан
парчалар; замонавий педагогик технологиялардан, хусусан интерфаол
методлардан ўринли фойдаланилса мақсадга мувофиқ бўлади. “Мия ҳужуми”,
“Карточканинг яримини топ”, шунингдек, “Венн халқачалари”, “Инсерт”,
“Кластер”, “ФСМУ””Т-СХЕМА”,каби методлардан фойдаланиш тавсия этилади.
Маърузалардада:
1. Тақдимот – қоидалар, жадваллар, асосий тушунчалар намойиш этилади ва
изоҳланади.
2. Мунозара (бахс) – эркин ва ҳар хил фикр билдириш асосида билим эгаллаш.
3. Муаммоли савол ва вазифалар – илмий-назарий маълумотлар баён этилишида
муаммоли савол ва вазифалар таҳлил этилади..
4. БхБхБ – маъруза (охирида) сўнгида билган, билиб олган ва билишни ҳохлаган
маълумотлар жадвали тўлдирилади.
5. Тезкор савол-жавоб (Блиц - сўров) - асосий савол тушунтирилганда ёки мавзу
охирида аниқ саволларга қисқа ва лўнда жавоблар олиш.
Семинар машғулотларида:
1. Ақлий ҳужум – тез ва ҳар хил фикрларни жамлаш ва тўғрисини аниқлаш.
2. Муаммоли вазиятлар – кўникмаган, ҳар бир талабанинг ўзига хос билим ва
дунёқараши, топқирлиги аниқланади.
3. Иерархия – оддийдан-мураккабга, аниқдан ноаниққа ва уларнинг тескарисини
амалга ошириш орқали мантиқий, танқидий, ижодий фикрлашга ўргатиш.
5
4. Мулоқот – тингловчиларнинг диққатини ўзига жалб этиш, ҳамкорликда фаолият
кўрсатиш, эркин ва мустақил фикр алмашинади.
5. Муҳокама – бирор назарий қараш, ғоя, фикр, таълимот ҳақида ҳар ким ўз
қарашларини баён этади.
6. Шахсий фикр – аниқ вазият, жараён ва олинган хулоса тўғрисида фикр
билдиради, ўзгалар фикри билан солиштиради ва ютуқ-камчиликларни аниқлайди.
7. Кластер – асосий тушунча тармоқларга бўлиб чиқилади.
8. Пинборд – тахтада ёзиб, ютуқ-камчиликлар таҳлил қилинади.
9.Бошқарув – маълум фаолиятни ташкил этиш жараёнида иштирокчиларни
бошқариш кўникмалари аниқланади.
10. Кейс – стади – аниқ вазият, ходисаларнинг моҳиятини таҳлил этиш ва аниқлаш.
Фанни ўқитиш семестрлари ва услубий кўрсатмалари.
Нутқ маданияти курси 5-семестрда ўтилади.
Умумий ва ўкув ишлари бўйича ҳажми. 57 соат
Маъруза:
14 соат
Амалий машғлуот
16 соат
Мустақил иш:
27 соат
6
Фан бўйича бажариладиган маърузалар мазмуни
1.1. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсади: бўлажак мутахассисларга
педагогик нутқ ҳақида тўла тушунча бериш, уларда адабий нутқ малакаларини
шакллантириш.
1.2. Фаннинг вазифалари: ўқитувчи нутқ маданиятини ўрганиш тарихига оид
маълумотлар, педагогик нутқ, унга қўйиладиган талаблар ҳақида, нутқнинг асосий
сифатлари тўғрисида маьлумот бериш; олинган назарий билимлар асосида адабий нутқ,
педагогик нутқ малакаларини шакллантириш.
1.3. Ўқитувчи нутқ маданияти фани якунида: талабалар педагогик нутқ, унга
қўйиладиган талаблар, ўқитувчи нутқининг асосий сифатлари ва унга қўйиладиган
талаблар ҳақида тушунчага эга бўладилар. Шу билан бирга педагогик нутқ малакалари
шаклланади.
1.4. Фанни ўрганишда: талабалар ўзбек тили, адабиёт, педагогика, психология
фанларидан олган билимларига таянади.
II. ЎҚИТУВЧИ НУТҚ МАДАНИЯТИ ФАНИНИНГ МАЗМУНИ
Маъруза мавзулари, кўриладиган масалалар ва вақти
№
Мавзулар
1.
Ўқитувчи нутқ маданияти
курсининг мақсади
ва
вазифалари.
2.
Ўқитувчи нутқ маданияти
ва нотиқлик санъати тарихи.
3.
Ўқитувчи нутқ
маданиятида адабий меъёр
4.
Ўқитувчи иш фаолиятида
фикрни ифодалаш шакллари
5.
Ўқитувчи нутқ
маданиятида: тил ва нутқ,
тил маданияти, нутқ
маданияти, нутқ одоби
6.
Ўқитувчи нутқ
маданиятида грамматик
стилистика
Кўриладиган масалалар
1. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсади,
текшириш объекти, вазифалари.
2. Нутқ маданияти фанининг ҳаётий зарурлиги.
3.Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг бошқа
фанлар билан боғлиқлиги.
1.Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик
санъатини пайдо бўлиши ва ривожланиши
2.Қадимги Шарқда нотиқлик санъати ва унинг
ўзига хос хусусиятлари.
3.Ўқитувчи нутқ маданияти фанини асосланиши.
1.Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий меъёр .
2. Педагогик фаолиятда адабий меъёрни ўзига хос
хусусиятлари.
3.Ўқитувчининг нутқ техникаси, уни ўзига хос
хусусиятлари ва уларга қўйиладиган талаблар.
1.Ўқитувчи иш фаолиятида фикрни оғзаки баён
қилиш шакллари.
2.Ўқитувчи иш фаолиятида фикрни ёзма баён қилиш
шакллари.
3.Фикрни баён қилиш шаклларининг афзаллик ва
фарқли тамонлари
1.Педагогик фаолиятда тил ва нутқ .
2.Тил ва маданият
3.Нутқ маданияти.
4.Нутқ одоби.
1. Педагогик фаолиятда грамматик стилистиканинг
аҳамияти.
2. Педагогик фаолиятда нутқнинг услубий
турларининг ўзига хос хусусиятлари .
7
Вақт,
соат
2
2
2
2
2
2
1.Ўқитувчи нутқининг аниқлиги ва унга
қўйиладиган талаблар.
2.Ўқитувчи нутқининг тўғрилиги ва унга
қўйиладиган талаблар.
3.Ўқитувчи нутқининг бойлиги ва унга қўйиладиган
талаблар.
4.Ўқитувчи нутқининг софлиги ва унга қўйиладиган
талаблар.
5.Ўқитувчи нутқининг мантиқийлиги ва унга
қўйиладиган талаблар.
6.Ўқитувчи нутқининг ўринлилиги ва унга
қўйиладиган талаблар.
7.Ўқитувчи нутқининг изчиллиги ва унга
қўйиладиган талаблар.
7.
Ўқитувчи нутқнинг
фазилатлари ва унга
қўйиладиган талаблар
Жами
2
14
2.2 Амалий машғулотлар мавзулари, кўриладиган масалалари, вақти
№
Мавзулар
1
1.
2
Ўқитувчи нутқ маданияти.
Педагогик нутқ.
3
1. Педагогик нутқ моҳиятини ўрганади.
2. Педагогик мулоқот турларини аниқлайди.
3. Педагогик нутқни мақсад ва вазифаларини
таҳлил қилади.
2.
Ўқитувчининг
маданияти ва
санъати
1. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъатининг
ўзига хос хусусиятлари.
2.Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик
санъатини ривожланиши.
3.Шарқда нотиқлик санъатини вужудга келиши ва
ривожланиши.
1. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда
халқ оғзаки ижодининг ўрни.
2. Педагогик фаолиятда халқ оғзаки ижоди
намуналарининг ўзига хос хусусиятлари.
1.Юсуф Хос Ҳожибнинг
“Қутадғу билик”
асарида нутқ одоби ( маданияти) масалалари
2.Кайковуснинг
“Қобуснома”
асарида
сухандонлик хусусида.
3.Алишер Навоийнинг ижодида нутқ одоби
(маданияти) масалалари талқини.
4. Абдулла Авлонийнинг “ Туркий гулистон ёхуд
ахлоқ” асарида
нутқ одоби ( маданияти)
масалаларига оид ҳикматли сўзлари.
Кўриладиган масалалар
Соат
миқ.
4
2
3.
нутқ
нотиқлик
Ўқитувчи
нутқ
маданиятини
шакллантиришда
халқ
оғзаки ижодининг ўрни
4.
Шарқ мутафаккирларининг
нутқ маданиятига оид
қарашлари
5.
Адабий
норма
ўқитувчининг
маданияти
ва
нутқ
1.Адабий норма
2.Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий меъёрнинг
ўзига хос хусусиятлари
3.Ўқитувчи нутқ маданиятида узус
8
2
2
2
2
1.Ўқитувчи иш фаолиятида фикрни оғзаки баён
қилиш шакллари.
2.Ўқитувчи иш фаолиятида фикрни ёзма баён
қилиш шакллари
3.Нутқий малака.
7.
Ўқитувчи нутқ
1.Ўқитувчи нутқ маданиятида грамматик
маданиятида грамматик
стилистика.
стилистика
2. Нутқнинг услубий турлари ва уларнинг ўзига
хос хусусиятлари.
8.
Ўқитувчи
нутқининг
1. Нутқнинг коммуникатив сифатлари
коммуникатив
2. Ўқитувчи нутқини тўғрилигига қўйиладиган
хусусиятлари
талаблар.
3. Педагогик
фаолиятда
тўғри
нутқнинг
аҳамияти.
Жами
6.
Ўқитувчининг
иш
фаолиятида
фикрни
ифодалаш шакллари
III.
МУСТАҚИЛ ИШ ТОПШИРИҚ
2
2
2
16
МАВЗУЛАРИ
3.1.1. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг обьекти ва предметига аниқлик киритинг.
3.1.2. Педагогик фаолиятда адабий меъёр кўринишларини ўрганиб, таҳлил қилинг.
3.1.3. Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий тил меьёрлари ва қонун-қоидалари.
3.1.3. Ўқитувчи нутқ маданиятида услубшунослик.
3.1.4. Ўқитувчи фикрини ёзма баён қилиш шакллари.
3.1.5. Педагогик фаолиятда тилнинг бадиий тасвир воситалари.
3.1.6. “Ўзбек тили тўғрисида”ги Қонун.
3.1.7. Ўз нутқингизда шева таъсирида келиб чиққан хатоларни бартараф этиш
йўлларини ишлаб чиқинг.
3.1.8. Адабий тил нормаларида сўзлашиш ва ёзишни ўрганинг.
3.1.9. Иш қоғозларидан фойдаланишни ўрганиб, намуна тайёрланг.
3.1.10. Доноларнинг тил, сўз қудрати ва нутқ одоби борасидаги ўгитларидан намуналар
тайёрлаш.
* Эслатма: Мустақил иш топшириқлари тегишли мавзулар бўйича лекция
матнининг охирида келтирилмоқда
9
II - ФАН БЎЙЧА РЕЙТИНГ ИШЛАНМА ВА БАҲОЛАШ МЕЗОНИ
«Ўқитувчи нутқ маданияти» фанидан р е й т и н г ишланмаси
т\р
I.
II.
III.
Назорат турлари
ЖН
1.1. Амалий машғулотларда
1.2. ёзма,
1.3. оғзаки бажарган ишлари учун
1.4.
1.5.
ОН
2.1.
2.2.
Сони
Балл
Жами балл
8
8
2
2
16
16
ТМИ (уйга вазифа)
Колеквиум
7
2
2
4
14
4
Оралиқ баҳолаш
ТМИ (Пономаревнинг
классик ишини тахлил
қилиш) – ёзма
реферат тайёрлаш
2
10
10
1
10
10
1
30
30
ЯН
3.1. Якуний баҳолаш
3.1.1. Ёзма иш (3 та савол) ёки оғзаки
3.1.2. Тест (30 та савол)
Жами
Баҳолаш мезони:
100
Максимал балл
Ўтиш бали
«Аъло»
«Яхши»
«қониқарли» «қониқарсиз»-
100 балл.
55 балл.
86 дан 100 гача (86-100%)
71 дан 85,9 гача (71-85%)
56 дан 70,9 гача (56-70%)
55 % дан паст.
3.2. «Ўқитувчи нутқ маданияти» фанидан баҳолаш мезони
1.1. ЖН бўйича амалий машғулотда қатнашиб, унинг топшириқларини тўла
сифатли бажарган талабага 1,5-2 балл берилади, агар тўла бўлмаса бажариш даражасига
қараб 1-1,4 баллгача берилади.
1.2. Лаборатория иши топшириқларини тўла мустақил бажарган ва амалда қўллай
оладиган талабага 4,5-5 балл, тўла бажармаган талабага бажарилган иш ҳажмига ва
сифатига қараб 2,5-4,4 баллгача берилади.
1.3. Талабалар мустақил ишларининг бажарилиши ҳажми ва сифатига қараб 1,5 дан
2 баллгача бериш мумкин.
2.1. Оралиқ назорат ёзма ёки оғзаки ўтказилиб, ундан 2 та саволга жавоб бериши
сўралади.
ҳар бир ёзма саволга 5 балл ажратилади.
агар савол моҳияти тўла очилган бўлиб, мавзу бўйича талабанинг танқидий
нуқтаи назари баён қилинган бўлса – 4,6-5 балл
саволнинг моҳияти тўла очилган, асосий фактлар тўғри баён қилган бўлса – 4,14,5 балл
саволга тўғри жавоб берилган, лекин айрим жузий камчиликлари бор бўлса – 3,64 балл
10
берилган саволда жавоблар умумий, аммо асосий фактлар тўғри баён этилган
бўлса - 3 - 3,5 балл берилади
саволга жавоб берилган, аммо камчиликлари кўпроқ бўлса 2,5-3 балл
саволга жавоб беришга ҳаракат қилинган, аммо фактларнинг кўпчилиги нотўғри
бўлса – 1,5 - 2,4 балл берилади.
2.2. Талабанинг мустақил иши- А.Н. Пономаревнинг классик ишини тадқиқ қилишга
бағишланган бўлиб, берилган мавзу бўйича реферат тайёрланади:
рефератда мавзу тўлиқ очилган, тўғри хулоса чиқарилган ва амалий таклифлари
бўлса – 4,6 -5 балл
мавзу моҳияти очилган, фақат хулосаси бор – 4,1-4,5 балл
мавзу моҳияти ёритилган, аммо айрим камчилиги бўлса – 3,6-4 балл берилади.
3.1. Якуний назоратда талаба 5 та саволга ёзма ёки 30 та тест саволига жавоб
бериши лозим.
ҳар бир ёзма саволга 5 балл ажратилади.
агар савол моҳияти тўла очилган бўлиб, мавзу бўйича талабанинг танқидий
нуқтаи назари баён қилинган бўлса – 4,7-5 балл
саволнинг моҳияти тўла очилган, асосий фактлар тўғри баён қилган бўлса – 4,14,6 балл
саволга тўғри жавоб берилган, лекин айрим камчиликлари бор бўлса – 3,5-4 балл
берилган саволда жавоблар умумий ва камчиликлар кўпроқ бўлса - 3 - 3,4 балл
берилади
тест саволининг ҳар бири 1 баллик тизимида баҳоланади.
Эслатма: *Талабанинг умумий бали ҳисобланганда яхлитлаб олинади.
**Реферат иши якуний назоратда баҳоланади.
Ўзлаштириш кўрсаткичи:
86-100 балл – «аъло», 71-85 балл – «яхши», 55-70 балл- «қониқарли» ҳисобланади.
Саралаш бали -55.
11
“ЎҚИТУВЧИ НУТҚ МАДАНИЯТИ” ФАННИ БЎЙИЧА ТАЪЛИМ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ
Билим олиш жараёни билан боғлиқ таълим сифатини белгиловчи ҳолатлар:
дарсни юқори илмий-педагогик даражада ташкил этилиши, муаммоли машғулотлар
ўтказиш, дарсларни савол-жавоб тарзида қизиқарли ташкил қилиш, илғор педагогик
технологиялардан ва мультимедиа қўлланмалардан фойдаланиш, тингловчиларни
мустақил фикрлашга ундайдиган, ўйлантирадиган муаммоларни улар олдига қўйиш,
талабчанлик, тингловчилар билан индивидуал ишлаш, ижодкорликка йўналтириш, эркин
мулоқотга киришишга, илмий изланишга жалб қилиш ва бошқа тадбирлар таълим
устуворлигини таъминлайди. Таълим самарадорлигини орттиришда фанлар бўйича
таълим технологиясини ишлаб чиқишнинг концепцияси аниқ белгиланиш ва унга амал
қилиши ижобий натижа беради. “Ўқитувчи нутқ маданияти” фанни ўқитишнинг
мақсади ва таълим бериш технологиясини лойиҳалаштиришдаги асосий концептуал
ёндашувлар қуйидагилардан иборат.
“Ўқитувчи нутқ маданияти” фанининг асосий мақсади бўлажак
мутахассисларга педагогик нутқ ҳақида тўла билим бериш, уларда педагогик нутқ
малакаларини шакллантиришдан иборат.
“Ўқитувчи нутқ маданияти” фанни ўқитишнинг вазифалари:
ўқитувчининг нутқ маданиятини ўрганиш тарихига оид маълумотлар бериш;
педагогик нутқ , унга қўйиладиган талаблар ҳақида тўла маълумот бериш;
ўқитувчи нутқининг асосий сифатлари (аниқлиги, тўғрилиги, бойлиги,
ифодалилиги,
мантиқийлиги, софлиги, таъсирчанлиги) тўғрисида маълумот бериш;
олинган назарий билимлар асосида педагогик нутқ малакаларини
шакллантириш.
талабада педагогик нутқ ҳақида билим, кўникма ва малакаларини
шакллантириш.
Шахсга йўналтирилган таълим. Ўз моҳиятига кўра таълим жараёнининг барча
иштирокчиларини тўлақонли ривожланишларини кўзда тутади. Бу эса таълимни
лойиҳалаштирилаётганда, албатта, маълум бир таълим олувчининг шахсини эмас, аввало,
келгусидаги мутахассислик фаолияти билан боғлиқ ўқиш мақсадларидан келиб чиққан
ҳолда ёндошишга эътибор қаратишни амалга оширади. Ҳар бир талабанинг шахс
сифатида касбий такомиллашувини таъминлайди. Таълимнинг марказига билим олувчи
қўйилади.
Тизимли ёндашув. Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини ўзида
мужассам этмоғи лозим: жараённинг мантиқийлиги, унинг барча бўғинларини ўзаро
боғланганлиги, яхлитлиги билим олиш ва касб эгаллашнинг мукаммал бўлишига ҳисса
қўшади.
Фаолиятга йўналтирилган ёндашув. Шахснинг жараёнли сифатларини
шакллантиришга,
таълим
олувчининг
фаолиятини
жадаллаштириш
ва
интенсивлаштириш,
ўқув
жараёнида
барча
қобилият
ва
имкониятларни,
ташаббускорликни очишга йўналтирилган таълимни ифодалайди. Эгалланган
билимларнинг кўникма ва малакага айланиши, амалиётда татбиқ этилишига шароит
яратади.
Диалогик ёндашув. Бу ёндошув ўқув жараёни иштирокчиларининг психологик
бирлиги ва ўзаро муносабатларини яратиш заруриятини билдиради. Унинг натижасида
шахснинг ўз-ўзини фаоллаштириши ва ўз-ўзини кўрсата олиши каби ижодий фаолияти
кучаяди. Ўқитувчи ва талабанинг ҳамкорликдаги таълимий фаолият юритишига замин
яратади.
Ҳамкорликдаги таълимни ташкил этиш. Демократлилик, тенглик, таълим
берувчи ва таълим олувчи ўртасидаги субъектив муносабатларда ҳамкорликни, мақсад ва
фаолият мазмунини шакллантиришда эришилган натижаларни баҳолашда биргаликда
12
ишлашни жорий этишга эътиборни қаратиш зарурлигини билдиради. Таълим жараёнида
“субъект-субъект” муносабатлари таркиб топади.
Муаммоли таълим. Таълим мазмунини муаммоли тарзда тақдим қилиш орқали
таълим олувчи фаолиятини активлаштириш усулларидан бири. Бунда илмий билимни
объектив қарама-қаршилиги ва уни ҳал этиш усулларини, диалектик мушоҳадани
шакллантириш ва ривожлантиришни, амалий фаолиятга уларни ижодий тарзда қўллашни
таъминлайди. Муаммоли савол, вазифа, топшириқ ва вазиятлар яратиш ва уларга ечим
топиш жараёнида онгли, ижодий, мустақил фикрлашга ўргатилади.
Ахборотни тақдим қилишнинг замонавий воситалари ва усулларини қўллаш ҳозирги ахборот коммуникация технология васиталари кучли ривожланган шароитда
улардан тўғри ва самарали фойдаланиш, ахборотларни танлаш, саралаш, сақлаш, қайта
ифодалаш кўникмалари ҳосил қилинади. Бу жараёнда компьютер саводхонлиги алоҳида
аҳамият касб этади.
Ўқитиш методлари ва техникаси. Маъруза (кириш, мавзуга оид, визиуаллаш),
муаммовий усул, кейс-стади, пинборд, парадокслар, лойиҳа ва амалий ишлаш усуллари.
Интерфаол усулларни мавзу мазмунига мос ҳолда танлаш ва улардан самарали
фойдаланишга ўргатади.
Ўқитиш васиталари: ўқитишнинг анъанавий воситалари (дарслик, маъруза
матни, кўргазмали қуроллар, харита ва бошқалар) билан бир қаторда – ахбороткомуникация технология воситалари кенг кўламда татбиқ этилади.
Коммуникация усуллари: тингловчилар билан оператив икки ёқлама (тескари)
алоқага асосланган бевосита ўзаро муносабатларнинг йўлга қўйилиши.
Тескари алоқа усуллари ва воситалари: кузатиш, блиц-сўров, жорий, оралиқ
ва якунловчи назорат натижаларини таҳлили асосида ўқитиш диагностикаси амалга
оширилади. Таълим жараёнида кафолатланган натижага эришиш таъминланади.
Бошқариш усуллари ва тартиби: ўқув машғулоти босқичларини белгилаб
берувчи технологик харита кўринишидаги ўқув машғулотларини режалаштириш,
қўйилган мақсадга эришишда ўқитувчи ва тингловчининг биргаликдаги ҳаракати, нафақат
аудитория машғулотлари, балки аудиториядан ташқари мустақил ишларнинг назорати
ҳам тартибли йўлга қўйилади.
Мониторинг ва баҳолаш: бутун курс давомида ҳам ўқитиш натижалари
рейтинг тизими асосида назорат ва таҳлил қилиб борилади. Курс охирида ёзма, оғзаки
ёки тест топшириқлари ёрдамида таълим олувчиларнинг билимлари баҳоланади.
13
Фанни ўқитиш технологияси:
1- мавзу. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг
мақсад ва вазифалари
мавзусидаги маъруза машғулотининг технологик харитаси
Т/р
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
Тайёрлов босқичи:
1.1. Дарс мақсади:
Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг моҳиятни мақсад ва
вазифаларини ёритиб бериш.
Талабаларда фанни ўрганишга қизиқишнги тарбиялаш.
Педагогик нутқни ўрганиш, шакллантириш, тарғиб қилиш, ҳиссини
ўйғотиш
1.2. Идентив ўқув мақсадлари.
1
2
3
4
Ўқитувчи нутқ маданиятининг мақсад ва вазифалари моҳиятини
айтади.
Мустақилликдан кейинги адабий тилга, педагогик нутқга
эътиборнинг моҳиятини изохлайди.
Ўз нутқини тахлил қилиб, нутқ маданиятини тарбиялаш
хусусиятларига.
1.3. Асосий тушунча ва иборалар: Ўқитувчинининг умуммааний
савияси, педагогик нутқ малакаси, нутқ фазилатлари,
нотиқлик
санъати,
Ақл калити – тил.
Сўзнинг пири – тил.
Юзнинг кўрки – кўз.
Тилнинг кўрки – сўз.
1.3. Дарс шакли: кириш-ахборотли маъруза
1.4. Фойдаланиладиган метод ва усуллар: суҳбат, маъруза-ҳикоя,
бахс, видеоусул.
1.5. Керакли жиҳоз ва воситалар: Кўргазмали маъруза, намойиш
этиш, савол-жавоб, суҳбат, тушунтириш, ФСМУ, тақдимот.
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради (ЎНМ.1.1) .
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
4.1. Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
Берилган маълумотни талабалар томонидан
ўзлаштирилганини аниқлаш учун қуйидаги саволлар
берилади:
Ўқитувчи нутқ маданияти курсини асосий текшириш объекти
нима?
Ўқитувчи нутқ маданияти курсини ўқитишдан мақсад нима?
Бу курснинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?
14
Ўқитувчи
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
15 минут
5
Ўқитувчи нутқ фазилатларига нималар киради?
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади (Антэкология, 14-бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
Ўқитувчи,
10 минут
1- мавзу. “Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари”
Асосий саволлар.
1. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсади, текшириш объекти, вазифалари.
2. Нутқ маданияти фанининг ҳаётий зарурлиги.
3.Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг бошқа фанлар билан боғлиқлиги.
II. Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар:
Ўқитувчинининг умуммаданий савияси, педагогик нутқ малакаси, нутқ фазилатлари,
нотиқлик санъати,
Ақл калити – тил.
Сўзнинг пири – тил.
Юзнинг кўрки – кўз.
Тилнинг кўрки – сўз.
III.Мавзуга оид муаммолар:
1 «Санъат» ва «маданият» тушунчаларига таъриф беринг. Билдирилган фикрлар асосида
ўқитувчи нутқ маданияти тушунчасини изоҳланг. Фикрингизнинг тўғрилигини исботланг.
2.Ўқитувчи нутқ маданиятининг асосий текшириш объекти -педагогик нутқ меъёрлари.
Сизнингча, ўқитувчи нутқ маданияти фанининг асосий вазифаси нималардан иборат
бўлади? Фикрингизнинг тўғрилигини изоҳланг.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти курсининг мақсад ва вазифалари, ўрганиш объекти,
предметлар орасидаги боғлиқликни, ўхшаш томонларини ва ўзига хос хусусиятларини
аниқланг.
4. Тил маданияти ва ўқитувчи нутқ маданияти тушунчаларига таъриф беринг. Уларни
ўхшаш ва фарқли томонларини кўрсатинг.
Биринчи савол бўйича дарснинг мақсади: Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг
моҳиятни ёритиб бериш. Мақсад ва вазифаларини тушунтириш. Талабаларда фанни
ўрганишга қизиқиш уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқ маданиятининг мақсад ва вазифалари моҳиятини айтиб беради.
2. Ўқитувчи нутқ маданияти курсининг мақсадини таърифлаб беради.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти курси вазифаларини изоҳлаб беради.
Биринчи саволнинг баёни.
Ўқитувчи нутқ маданияти асослари курсининг асосий мақсади ўқитувчини
умуммаданий савиясини юксалтириш, педагогик нутқни шакллантириш.
Вазифаси – талабаларда «маданий нутқ» малакасини шакллантириш, педагогик нутқни
ўрганиш, баҳолаш ва тарғиб қилишдир.
Ўқитувчи нутқ маданияти – педагогик нутқда тил меъёрларини (талаффуз, урғу, сўз
ишлатиш) гап тузиш қонунларини, тил воситаларидан шароитга мос ва мақсадга мувофиқ
фойдалана билмоқ маданиятини эгалламоқдир. Ўқитувчи нутқ маданияти дейилганда,
нутқнинг фазилатлари, яъни унинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, ифодалилиги,
бойлиги, тозалиги тушунилади.
15
Ўқитувчи нутқ маданиятининг асосий текшириш объекти унинг нутқида адабий тил
меъёрлари, асосий вазифаси эса ушбу меъёрдаги иккиланишларни бартараф этишдир.
Ҳозирги ўзбек адабий тилининг тўлиқ шаклланганлиги ва улкан ижтимоий вазифани
бажараётганлиги ҳеч биримизга сир эмас. Нутқимизда учраб турадиган нуқсон ва
камчиликларни бартараф қилиш, нутқ маданиятини ҳар қачонгидан ҳам яхшироқ
ривожлантириш умумдавлат аҳамиятига эга бўлган сиёсий ва ижтимоий масаладир. Бу
масала билан шуғулланиш ишига фақат тилшуносларгина эмас, балки республикамизда
истиқомат қилувчи барча соҳа вакиллари эътибор беришлари мақсадга мувофиқдир.
Жумладан, ўқитувчининг нутқи унинг асосий қуроли ҳисобланади.
2- асосий савол учун назорат топшириқлари:
1. Ўқитувчи нутқ маданияти курсининг асосий текшириш объекти нима?
2. Ўқитувчи нутқ маданияти курсини ўқитишдан мақсад нима?
3. Бу курснинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?
4. Ўқитувчи нутқ фазилатларига нималар киради?
Тил маданияти нима?
А.Тил бирликларининг ишланганлиги
Б.Ҳар қандай хабарни тингловчига тўғри етказиш
С.Нутқнинг коммуникатив сифатлари
Д.Ёзма нутқни таъсирли қилиб етказиш
Тил бу ?
А.Ахлоқ кураш, ҳаёт кўзгуси, маънавият белгиси
Б.Фикр билдириш воситаси
С.Сўзлашиш воситаси
Д.Маънавият белгиси
2-асосий савол бўйича дарснинг мақсади: Ҳозирги ўзбек адабий тилининг улкан
ижтимоий вазифани бажараётганлиги ҳақида маълумот бериш. Мустақиллик муносабати
билан тилга эътибор кучайтирилганлигини тушунтириш. Талабаларда ўқитувчи нутқ
маданиятини шакллантириш ҳаётий зарурат эканлигига ишонч ҳосил қилиш.
Идентив ўқув мақсадлари:
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий тилнинг аҳамиятини изоҳлайди.
2. Мустақилликдан кейин адабий тилга эътиборнинг моҳиятини ёритади.
3. Мустақил фикрлашнинг аҳамиятини тушунтиради.
Иккинчи асосий саволнинг баёни:
Ҳозирги ўзбек адабий тилининг тўлиқ шаклланганлиги ва улкан ижтимоий вазифани
бажараётганлиги ҳеч биримизга сир эмас. Бу тил мамлакатимиз вакиллари учун умумий
тил сифатида шаклланди. Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши давлат
ишларининг, ўқиш-ўқитиш, таълим-тарбия, тарғибот-ташвиқот ишларининг шу тилда
олиб борилиши учун жуда катта имконият яратди. Тилга бўлган муносабат тубдан
ўзгарди, унинг барча имкониятларини ўрганиш ишлари кенг кўламда олиб бориляпти.
Лекин, шуни ҳам эслаш жоизки, тилнинг ижтимоий вазифасини, бажарилиш даражасини
белгиловчи омиллардан бири бўлмиш нутқ маданияти етарли тараққий этмаганлиги
ачинарли бир ҳолдир. Шу боис нутқ маданияти соҳасини чуқурроқ ўрганиш олдимизга
қўйилган муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Чунки нутқимизда учраб турадиган
нуқсон ва камчиликларни бартараф қилиш, нутқ маданиятини ҳар қачонгидан ҳам
яхшироқ ривожлантириш умумдавлат аҳамиятига эга бўлган сиёсий ва ижтимоий
масаладир. Чунки, нутқ маданияти умуминсон маданиятининг таркибий қисми бўлиб,
кишиларни юксак маданиятли бўлишларини белгилайди.
16
Нутқ тадбиркорлигини сингдириш мактабда ўқитувчининг бош вазифасидир. У
биринчи соатдан бошлаб то охирги машғулотгача ўқувчиларда нутқ маданияти
(тадбиркорлиги)ни тарбиялашга хизмат қилиши керак. Шу ўринда таниқли тилшунос
олим Низомиддин Маҳмудовнинг куюнчаклик билан айтган фикрларини келтириб ўтиш
лозим: «Айни пайтда нутқий маданият тарбияси билан мактабдаги, ҳеч бир истисносиз,
барча ўқув фанлари ҳам билвосита шуғулланиши керак. Математика бўладими, физика
ёки тарих бўладими, ўқитувчи ўз нутқий маданияти билан намуна кўрсатиши, тегишли
фан соҳасининг тугал тилини намойиш этиши ва шу йўл билан ўқувчидаги сўз сезгисига
куч бериши мақсадга мувофиқ. Таълим амалиётида кўргазмалилик азалдан энг зарурий
омил сифатида қараб келинади, шунинг учун ўқитувчи жуда кўп вақтини турли
кўргазмали қуроллар тайёрлашга сарфлайди. Бу маъқул, аммо, унутмаслик керакки,
нутқий маданиятни ўргатиш, чиройли сўз завқини ўстириш, умуман, тил эстетикаси
тарбиясида асосий, жонли кўргазмали қурол ўқитувчининг ўзидир» («Маърифат
манзиллари» Н. Маҳмудов).
Кейинги
йилларда олий
ўқув
юртларининг
барча факультетларида
«Ўқитувчи
нутқ
маданияти»
фанининг ўқитилаётганлиги
қувонарли
ҳолдир. Ёш авлодни тарбиялашдек ўта масъулиятли вазифани бўйнига олаётган
талабанинг
ўз
фанини
чуқур
ўрганаётганининг ўзи етарли эмас. Чунки
«ўқитувчининг нутқи ўтмас, ночор бўлса, унинг билими қанчалик чуқур ва тугал
бўлмасин, ўзига ҳам азоб, ўқувчи шўрликка ҳам азоб. Она тилида пухта, лўнда
ва ширадор нутқ туза олиш малакаси ва маҳорати математика ўқитувчиси учун ҳам, она
тили ўқитувчиси учун ҳам бирдай зарурий фазилатдир, Ўқитувчи
ўзни ҳам, сўзни
ҳам қийнамайдиган равон ва ифодаларга бой нутқи билан ўқувчиларни маҳлиё
этиб, бермоқчи бўлган билимини ёш инсон шурурига осонлик билан олиб киради.
Зотан, она тили миллий маънавиятимизнинг, дунёни теран идрок этишимизнинг
заминидир.
2- асосий савол учун назорат топшириқлари:
1. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишининг аҳамияти.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари.
3. Ҳозирги кунда мактабларда адабий тилдан фойдаланиш қай даражада? Фикрингизни
исботланг.
4. Ўқитувчи нутқ маданиятининг ҳаётий зарурлиги нимада?
5.Мактабда ўқитувчининг бош вазифаси ўқувчиларга нимани сингдиришдан иборат?
А. Нутқ тадбиркорлигини сингдириш
Б. Нутқий фазилатларни
С. Тил маданиятини сингдириш
Д. Нутқ маданиятини сингдириш
6.«Айни пайтда нутқий маданият тарбияси билан мактабдаги, ҳеч бир истисносиз, барча
ўқув фанлари ҳам билвосита шуғулланиши керак” сатри кимнинг қаламига мансуб?
А. Н.Маҳмудов
Б. И.А. Каримов
С. П.Носиров
Д. Р.Қўнғиров
3-асосий савол бўйича дарснинг мақсади:
Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқ жиҳатларини
тушунтириш, ўз касбига нисбатдан масъулиятни ошириш.
Идентив ўқув мақсади:
1. Ўқитувчи нутқ маданияти фани билан боғлиқ фанларни санаб ўтадилар.
2. Ўз нутқини таҳлил қилиб, нутқ маданиятини тарбиялаш хусусиятларига аниқлик
киритади.
Учинчи асосий саволнинг баёни:
17
Ҳар қандай нутқда тилнинг фонетикаси ҳам, лексикаси ҳам, сўз ясалиши,
морфологияси ҳам, синтаксис ва стилистикаси иштирок этган бўлади. Шундай экан,
объекти нутқ бўлган “Ўқитувчи нутқ маданияти” фани ҳам тилшуносликнинг ҳамма
тармоқ фанлари билан бевосита боғлангандир.
Ўқитувчи нутқ маданияти фани ўз хусусиятларига кўра услубшуносликга яқиндир.
Услубшунослик тил услубларини ўрганади.
Ўқитувчи нутқ
маданияти
фани
тилшуносликнинг тил меъёрларига алоқадор ҳамма соҳалари билан боғлангандир.
Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг асосий таянчи ҳозирги ўзбек адабий тилининг
грамматикасидир, чунки нутқнинг тўғрилиги унинг асосий фазилати бўлиб, у грамматик
меъёрларга асосланади. Ўқитувчи нутқ маданияти фани лексикология билан ҳам
боғлангандир. Чунки нутқнинг алоқавий фазилати ҳисобланган аниқлик, тўғриликни
сўзнинг луғавий маъноларининг аниқ тавсифисиз тушуниб бўлмайди. Ўқитувчи
нутқининг мантиқийлиги сўз маъноларининг маъно ва мазмуний боғланишларига
асосланади. Ўқитувчи нутқининг софлик, ифодавийлик, ўринлилик каби алоқавий
фазилатлари ҳам “Ўқитувчи нутқ маданияти” фанини лексикология билан боғлайди.
“Ўқитувчи нутқ маданияти” фани ҳамма вақт мантиқ, нафосат ва руҳшуносликка
суянади. Логикага мурожаат қилмасдан туриб, аниқлик ва мантиқийликни тайинлаш ҳам,
баҳолаш ҳам мумкин эмас. Мантиқ сўзлар ва бутун бир гапдан чиқадиган тушунчаларни
маъноси ва ифодаланаётган тушунча ўртасидаги муносабатни мантиқ текширади.
Мантиқ сўзлар, бирикмалар ва гаплар орасидаги маъно алоқани тайинлайди. Миллий
мустақиллик мафкурасининг таркибий қисми ҳисобланмиш давлат тили сиёсати ва унга
оид ҳуқуқий ҳужжатлар нутқ маданиятининг асосий ашёларидандир. Нотиқлик ва воизлик
санъатига оид асарлар, ўзбек маданий нутқига асос бўлган миллий адабий мерос
намуналари, ўзбек миллий ҳужжатчилиги ҳамда давлат тилида иш юритиш қонун қоидалари мажмуаси билан узвий боғлиқ.
3- асосий савол учун назорат топшириқлари:
1. “Ўқитувчи нутқ маданияти” фани тилшуносликнинг ҳамма тармоқ фанлари
билан бевосита боғлиқлигини қандай тушуниш мумкин?
2. “Ўқитувчи нутқ маданияти” фани нафосат, руҳшунослик фани билан қандай
алоқада?
3.Ўқитувчи нутқ маданияти фани ўз хусусиятига кўра қайси фанларга яқин?
а) услубшунослик
в) руҳшуносликка
с) педагогикага
д) мантиққа
4. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг асосий таянч фани қайси фан ҳисобланади?
Фикрингизни тўғрилигини исботланг.
Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар:
1. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг ўқитувчи фаолиятидаги ўрнини аниқлаш.
2. Ўқитувчи нутқини шакллантиришнинг қулай тизимини ишлаб чиқиш.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантириш юзасидан амалий тавсиялар яратиш.
4. Курс давомида талабаларда маънавият қирраларини эгаллашга эришиш.
5. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда педагогик амалиётнинг ўрнини аниқлаш.
Мустақил иш ва топшириқлар:
1. Интернет ва оммавий ахборотдан ўқитувчи нутқ маданиятига оид мақолаларни
ўқиб, таҳлил қилиш.
2. Ўзининг нутқини таҳлил қилиб, баҳо бериш.
3. Ўзининг нутқи устида ишлаш усулларини ишлаб чиқиш.
4.“Тилга эътибор - элга эътибор” мавзусида ижодий иш ёзиш.
Мавзу бўйича асосий хулосалар:
18
1. Ўқитувчи нутқ маданияти ўқитувчиларнинг умуммаданий савиясини юксалтиришга
ҳисса қўшиш. Асосий текшириш объекти адабий тил меъёрлари, асосий вазифаси эса
ушбу меъёрдаги иккиланишларни бартараф этиш.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятининг асосий эътибори ўқитувчи нутқининг коммуникатив
сифатларини шакллантиришга қаратилади. Улар қуйидагилардир:
-тўғрилиги
-аниқлиги
-мантиқийлиги
-ифодалилиги
-бойлиги
-софлиги
3. Нутқ маданияти қадимги Рим ва Юнонистонда шаклланган бўлса ҳам Ўрта Осиё
маданиятида ҳам ўзига хос мавқега эга.
Адабиётлар.
1. «Нутқ маданияти ва услубият асослари». Р. Қунгўров. Э. Бегматов. Ё. Тожиев.
2. «Нутқ маданияти асослари» Т. Қудратов.
3. «Ўзбек нутқи маданияти ва услубияти асослари»
ИНТЕРНЕТ МАТЕРИАЛЛАРИ
1. http:// W W W . guldu/ uz /.
2. http:// W W W . gulduportal.uz /.
3. http:// W W W . ziuonet. uz /.
4. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
Фанни ўқитиш технологияси:
2-мавзу: “Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий меъёр” мавзусидаги маъруза
машғулотининг технологик харитаси
Т/р
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
Тайёрлов босқичи:
Дарс мақсади: Норма ва адабий норма ҳақида умумий тушунча ва
таърифларни баён этиш. Адабий тил ҳусусиятларини ўзлаштиришга
қизиқтириш. Нутқ маданияти ва фикрлар маданиятини эгаллаш
йўлларини мунтазам машқ қилиш ҳиссини тарбиялаш.
1
1.2. Идентив ўқув мақсадлари.
Норма ва адабий норма моҳиятини сўзлаб беради.
Норма турлари ва уларнинг ўзига ҳос ҳусусиятларини
тушунтиради.
Адабий тил нормаларини яъни кодланган нормани ўқитувчи
нутқ маданиятидаги аҳамиятини изоҳлайди.
1.3. Асосий тушунча ва иборалар: Меъёрнинг шаклланиши. Аниқ.
равшан ифодали нутқ туза олиш. Тўлиқ ва теран фикрлаш.
Мақсадга мувофиқ сўзлаш. Фикрлаш маданияти. Морфологик
ва синтаксистик меъёр. Пунктуацион меъёр.
1.4. Дарс шакли: гуруҳ ва микрогуруҳларда.
1.5. Фойдаланиладиган метод ва усуллар: Маърузалар матни,
ўқув қўлланма, проектор, тарқатма материаллар, слайдлар
Керакли жиҳоз ва воситалар: Проектор, компьютер билан
19
Ўқитувчи
2
3
4
5
жиҳозланган аудитория
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради .
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
4.1. Берилган маълумотни талабалар томонидан ўзлаштирилганини
аниқлаш учун қуйидаги саволлар берилади:
1.Педагогик фаолиятда система, тил системаси, норма, адабий
норма, умумий норма, кодланган норма тушунчаларининг
моҳиятини ўрганиш.
2.Кодланган норманинг ўқитувчи фаолиятидаги ўрнини айтиб
беринг.
3. Адабий норма ҳусусиятларини ўрганиб ўқитувчи нутқ
маданиятини шакллантиришдаги аҳамиятини аниқланг.
4. Ўзбек адабий тил меъёрий илмий асарда қандай таснифини
ўрганади.
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади ( 23 -бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчи,
10 минут
2-мавзу: ЎҚИТУВЧИ НУТҚ МАДАНИЯТИДА АДАБИЙ МЕЪЁР
Асосий саволлар.
1. Педагогик фаолиятда Узус, адабий меъёр.
2.Ўқитувчи нутқ фаолиятида адабий меъёрнинг ўзига хос хусусиятлари.
3. Нутқий фаолият ва нутқ малакаси.
Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар.
Меъёрнинг шаклланиши. Аниқ. равшан ифодали нутқ туза олиш. Тўлиқ ва теран
фикрлаш. Мақсадга мувофиқ сўзлаш. Фикрлаш маданияти. Морфологик ва синтактик
меъёр. Пунктуацион меъёр.
III.Мавзуга оид муаммолар:
1. Норма –тилнинг яшаш шаклидир. Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий тил нормаси
иборасини изоҳланг. Адабий тилнинг ўзига хос ҳусусиятларини санаб беринг.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида қўлланган тил, тил бирлиги тўғри ёки нотўғри
дейилишида, албатта, маълум бир ўлчов (мезонга) асосланади. Сизнингча, мана шу мезон
нима дейилади? Унинг “Ўқитувчи нутқ маданияти” фанида тутган ўрнини аниқлаб,
изоҳланг.
3. Нутқ бу тил деб аталувчи ўта муҳим вазифани бажарувчи ноёб қуролдан фойдаланувчи
жараёндир. Нутқий фаолият ва нутқ маданияти, деганда нимани тушунасиз? Нутқий
малакага қандай эришиш мумкин?
20
1- савол бўйича дарснинг мақсади:
Норма ва адабий норма ҳақида умумий тушунча ва таърифларни баён этиш. Адабий
тил хусусиятларини ўзлаштиришга қизиқтириш. Нутқ маданияти ва фикрлар маданиятини
эгаллаш йўлларини мунтазам машқ қилиш ҳиссини тарбиялаш.
Идентив ўқув мақсади:
1. Норма ва адабий норма моҳиятини сўзлаб беради.
2. Норма турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини тушунтиради.
3. Адабий тил нормаларини, яъни кодланган нормани, ўқитувчи нутқ маданиятидаги
аҳамиятини изоҳлайди.
Биринчи саволнинг баёни.
УЗУС: Бирор тил жамоасида тил системасида мавжуд бўлган имкониятларнинг
фойдаланиб келинаётган қисми узус дейилади. Якка нутқда, жамоа нутқида ҳам тил
воситаларидан маълум кўникма малакага кўра фойдаланилади. Бундай кўникмалар тилдан
фойдаланишнинг асрлар давомида пайдо бўлган, аммо ушбу тилда гаплашувчи жамоа
ўртасида олдиндан одат тусига кирган қоидалардир.
Узус бир тилни бошқасидан ажратиб турадиган шартларни ҳам, тилнинг ички
нормаларини ҳам ўз ичига олади. Демак, ўзбек тилини қардош ва қардош бўлмаган
тиллардан ажратиб турадиган нормалар, шунингдек, ички нормалар ўзбек тилининг узусини
ташкил этади. Адабий норма маълум бир ҳудудда тарқалган узус имкониятлари ўша
ҳудудда яшовчи аҳоли учун истисносиз тушунарли бўлади, яъни алоқани енгил амалга
ошишига имкон беради. Бу тилнинг ўзи нормадан иборатлигини кўрсатади. Норма –
тилнинг яшаш шаклидир. Ўқитувчининг асосий иш қуроли, унинг нутқи ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам ўқитувчи адабий меъёр қонуниятларини, адабий тил меъёрларининг ўзига
хос хусусиятларини яхши ўзлаштирган бўлиши лозим.
Адабий норма узусга асосланади, ундан олинади. Адабий норма адабий тил билан
бирга туғилади, бадиий адабиётнинг, халқ маданиятининг тараққиёти билан ривожланиб, ўз
қонун-қоидаларини мустаҳкамлаб боради.
Ўзбек адабий тили нормалари қуйидагича тасниф қилинади.
1.
Лексик-семантик нормалар.
2.
Талаффуз (орфоэпик) нормаси.
3.
Ёзув (орфографик) нормаси.
4.
Фонетик норма.
5.
Акцентологик (урғуни тўғри қўллаш) норма.
6.
Грамматик норма (морфологик ва синтактик)
7.
Сўз ясаш нормалари
8.
Имловий норма
9.
Услубий норма
10.
Пунктуацион норма
21
Ўзб
ек
адабий
тили
нормал
ари
қуйида
гича
тасниф
қилина
ди.
Лексик-семантик нормалар.
Талаффуз (орфоэпик) нормаси.
Ёзув (орфографик) нормаси.
Фонетик норма.
Акцентологик (урғуни тўғри қўллаш) норма
Грамматик норма (морфологик ва синтактик)
Сўз ясаш нормалари
Имловий норма
Услубий норма
1.
Пунктуацион норма
Пунктуацион
норма
Сравнительная
психология
Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий норманинг оғзаки ва ёзма кўринишлари мавжуд
бўлиб, оғзаки адабий норманинг ривожланишига ўқитувчилар, халқ қизиқчилари,
аскиячилари, латифагўй халқ шоир-бахшилари катта ҳисса қўшсалар, ёзма адабий
норманинг шаклланишида белгиланган ёзув шакли асосида ёзиб қолдириладиган ёзма
адабиётнинг хизмати чексиздир. Умуман олганда, адабий тил нормасини ўрганиш янги
ҳодиса эмас. Тил нормаси ва адабий норма муаммо сифатида ўқитувчи нутқ маданияти
илмий соҳа деб тан олингунга қадар ҳам ўрганилиб келинган. Педагогик фаолиятда
адабий тил нормаси, унинг шаклланиши, ривожланиши, стабиллашув қонуниятлариўқитувчи нутқ маданияти соҳасининг текшириш объекти ҳисобланади.
Назорат саволлар:
1.
Педагогик фаолиятда система, тил системаси, норма, адабий норма, умумий норма,
кодланган норма тушунчаларининг моҳиятини ўрганиш.
1.
Кодланган норманинг ўқитувчи фаолиятидаги ўрнини айтиб беринг.
2.
Адабий норма хусусиятларини ўрганиб, ўқитувчи нутқ маданиятини
шакллантиришдаги аҳамиятини аниқланг.
3.
Урғуни тўғри қўллаш қоидалари қайси нормада ўрганилади?
А. Фонетик норма
Б. Акцентологик норма.
С. Грамматик норма
Д. Пунктуацион норма
22
4.
Тўғри ёзиш қоидалари қайси нормада ўрганилади?
А. Фонетик норма
Б. Акцентологик норма
С. Грамматик норма
Д. Орфографик норма
2- асосий савол бўйича дарснинг мақсади:
Адабий меъёр тушунчасининг моҳиятини тушунтириш, адабий меъёр ва ўқитувчи
нутқ маданиятини уларнинг узвий боғлиқлигини аниқлаш. Адабий меъёрни
шакллантиришга қўйиладиган талабларни ишлаб чиқиш.
Идентив ўқув мақсади:
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида меъёрий ва меъёр тушунчасини сўзлаб беринг.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий меъёрнинг аҳамиятини тушунтиринг.
3. Адабий меъёр ва унинг ўзига хос хусусиятларини изоҳланг.
4. Ўз нутқ маданиятингизни қай ҳолда эканлигини таҳлил қилинг.
5. Ўқитувчи нутқ маданиятининг шакллантиришнинг йўлларини айтинг.
Иккинчи асосий савол баёни.
Педагогик фаолиятда нутқ ўқитувчининг асосий иш қуроли ҳисобланади. Нутқ- бу
тил деб аталувчи, ўта муҳим вазифаларни бажарувчи ноёб қуролдан фойдаланиш
жараёни, тил бирликлари имкониятларининг борлиқ, тафаккур, онг ҳамда вазият каби
ҳодисалар билан муносабатда номоён бўлишидир. Нутқ ҳаракатдаги тил бўлиб, нутқ
аъзоларининг ҳаракати жараёнида пайдо бўлади ва сўз шакллари, эркин бирикмалар, сўз
тартиби ва гаплардан ташкил топади. Шундай экан, ўқитувчи, албатта, нутқ аъзоларини
ҳар доим авайлаб, парваришлаши лозим.
Ўқитувчи нутқ маданияти соҳасининг адабий тил нормасига ёндашуви қуйидаги
ҳусусиятлари билан грамматик муносабатда фарқ қилади:
а) ўқитувчи нутқ маданияти педагогик фаолиятда адабий нормадаги ўзгариб, бузилиб
турувчи нутқий нуқсонларни юзага келтирувчи хусусиятларни топиши ва уларни
тузатишга интилиши лозим;
б) ўқитувчи нутқ маданияти адабий тил нормасини доимий ривожланиб, ўзгариб
турувчи ҳодиса сифатида текшириши ва тил нормаси системасидаги янги ҳолатларни,
ўзгараётган, ўзгарган ҳолатларни, шунингдек, «ўлган» истеъмолдан чиққан ҳолатларни
ҳисобга олиши керак;
в) ўқитувчи нутқ маданияти тил нормаси системасидаги қарама-қарши ҳолатларни
белгилаши лозим ҳамда барча яруслари бўйича текшириши керак.
Ўқитувчи нутқ маданияти адабий нормани маълум мақсад билан, аниқроғи, маданий
нутқнинг чегараси ва воситаларини аниқлаш мақсадида ўрганади. Шу сабабли, ўқитувчи
нутқ маданияти соҳаси адабий тил ва унинг норматив системасини баҳолайди ва назорат
қилади. Ўқитувчи нутқ маданияти фани адабий тилга фаол ёндашади, яъни адабий тил
ривожига онгли аралашади.
Назорат саволари
1. Ўзбек адабий тилининг илмий асарлардаги меъёрий таснифини ўрганинг.
2. Ҳар бир турни таҳлил қилинг.
3. Улар ўртасидаги боғлиқликни таҳлил қилинг.
4. Берилган нутқ парчасини услубий ва пунктуацион меъёрлар асосида таҳлил
қилинг.
Бой ариқдан тетик ҳатлаб, олдинда юрди. Унинг янги амиркон кавуши юмшоқ
ғичирлар, шоҳи яктаги қуёшда живир-живир товланиб, учқунланиб ялтирар эди. У
боғнинг ташқарига қаратилган кичкина эшигига кирди. Йўлчининг кўзига
«жаннатдай» катта боғ манзараси очилди, томоша қилиб, кекса тоғанинг орқасидан
23
юраверди. Орасидан Қўқон арава бемалол юрадиган кенг, узун ишкомлар икки
танобдан мўлроқ ерни ишғол этган. Кўм-кўк ток барглари қуёшда
жилваланади...(Ойбек. «Қутлуғ қон»)
3-савол асосий бўйича дарснинг мақсади:
Нутқ фаолиятини ва нутқ малака моҳиятини очиб беринг. Талабалардан нутқий
малакани шакллантириш йўл - йўриқларини кўрсатиш ва шунга йўналтириш.
1.
2.
3.
4.
Идентив ўқув мақсади:
Нутқий фаолият ва нутқий малака моҳиятини аниқлайди.
Нутқий фаолият кўринишларини изоҳлайди.
Талабалар нутқини ривожлантириш йўл-йўриқларини ўрганади.
Ўз нутқини ривожлантириш дастурини тузади.
Учинчи асосий саволнинг баёни
Маълумки, тилнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жамият тараққиёти билан узвий
боғлиқдир. У жамият тараққиёти, меҳнат фаолияти жараёнида юзага келадиган, фақат
жамиятда, одамлар орасида мавжуд бўладиган ижтимоий ходисадир. Жамият
ривожлангани сари тил ҳам шаклланиб боради. Демакки, шу тилда сўзлашувчи
миллатнинг маънавияти юксалиб, нутқий малакаси ортиб боради. Акс ҳолда тил
таназзулга юз тутади. Бу эса нутқий малакани сўнишига, маънавиятини
қашшоқлашишига олиб келади.
Жамиятда яшаётган ҳар бир шахс алоҳида нутқ эгаси саналади. Лекин уларнинг
ҳаммаси учун умумий бўлган нутқий қурол – ягона шу жамиятнинг тили ҳисобланади.
Ўқитувчи нутқий фаолиятга адабий тил маданияти қоидаларини мукаммал билгани
ҳолда мустақил шуғулланиши, айниқса, бадиий адабиётларни, газета ва журналларни
ўқиш, касбий билимларни пухта ўзлаштириш, радио ва телевидениени тинглаш орқали
эришади ва тинимсиз шуғулланиши натижасида нутқий малакага эга бўлади.
Адабий тил маданиятини чуқур эгаллаган ўқитувчигина нутқ маданиятига эга бўлади.
Адабий тил маданиятини эгаллашда тилга бўлган эътибор, унга чинакам муҳаббат ва
ҳурмат муҳим роль ўйнайди. Адабий тил ва нормаларини шунчаки қизиқиш ва у билан
номигагина шуғулланиш билан эгаллаб бўлмайди.
Педагогик фаолиятда нутқий фаолият уч кўринишда намоён балади:
Булар – сўзлаш, мутолаа ва эшитиш. Сўзлаш дейилганда, ўқитувчининг маълумоти,
маслаҳат бериши, тушунтириши, буюриши киради. Сўзлаганда ўқитувчининг билими,
маданияти, ахлоқ-одоби юзага чиқади. Сўзлашнинг монологик ва диалогик
кўринишлари мавжуд.
Мутолаа қилиш- ўқувчининг ёзма нутқ орқали асар муаллифи, образлари билан
мулоқотидир. Мутолаа туфайли ёзма нутқда акс этган воқеа-ҳодисадан хабардор бўлади.
Ўрта мактабда таълим олаётган ёшларни яъни, жамиятнинг янги ижтимоий
кучларини етиштиришда ўқитувчи масъул ҳисобланади. Жамият ўқитувчининг қўлига
ёш авлодни, яъни ўз келажагини ишониб топширади. Унинг камол топишида,
ўқитувчининг нутқи ўта муҳимдир. Демак, ўқитувчилик касби инсонпарварлик,
ватанпарварлик, юксак маданиятлилик билан бирга, юқори даражадаги нутқий малакага
ҳам эга бўлиш кераклигини талаб қилади.
Назорат саволлари:
1. Нутқий фаолият кўринишларининг моҳиятини аниқлаб беринг.
Сўзлаш
Мутолаа
Эшитиш
2. Ўқитувчилар билан мулоқат ва нутқий фаолиятини ўрганиб, таҳлил қилиш.
3. Ўқитувчи нутқини ривожлантириш дастурини ишлаб чиқиш.
24
4. Нутқий фаолиятни ривожлантириш
Натижасини қайд қилиб боринг.
машқларини
тайёрланг
ва
бажаринг.
Мавзу бўйича ечимни кутаётган муаммолар:
1. Ўқитувчида нутқий фаолиятнинг шакллантириш йўлларини яратиш.
2. Чиройли сўзлашиш, яхши мутолаа қилиш, эшитишни билиш технологиясини
ишлаб чиқиш.
3. Нутқий фаолиятнинг кўринишларидан камчиликларни аниқлаш, тузатиш ва
ўзлаштириш методикасни илмий асослаш.
Мустақил иш топшириқлари:
Нутқий фаолият кўринишларини ўрганиб чиқинг.
Нутқий фаолият кўринишларини ўзаро боғлиқлигини таҳлил қилиб чиқинг.
Ўзингиз билан бирор дўстингизнинг нутқини таҳлил қилиб чиқинг.
Ўз фаолиятингизда нутқий фаолиятга қанчалик эътибор беришингизни текширинг.
Ўз нутқингизни шакллантириш юзасидан машқларни бажариб, натижани қайд
қилиб боринг.
Мавзу бўйича асосий хулосалар:
1. Норма – тилнинг яшаш шаклидир. Адабий тил ўзига хос нормаланган тил. Ўқитувчи
нутқ маданияти фани адабий тил нормаларини, янги кодланган нормаларини ўргатади ва
тарбиялайди.
2. Адабий меъёр адабий тил билан бирга тузилади. Бадиий адабиётнинг халқ адабиёти
тараққиёти билан ривожланиб, ўз қонун-қоидаларини мустаҳкамлаб боради. Адабий
меъёр ва нутқий маданият ўқитувчи фаолиятида муҳим вазифаларни бажаради, юксак
мақсад сари интилади.
3. Нутқий фаолият ва нутқий малакани эгаллаш ўқитувчи учун жуда муҳимдир.
4. Нутқий фаолиятни шаклантириш шартларидан бири сўзлаётган кишини тўғри эшита
билишдир.
Асосий адабиётлар рўйхати:
1. Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
2. Р.Расулов, Н.Ҳусанов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати». Т., 2006й.
3.Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
Қўшимча адабиётлар.
1. Р.Расулов., Н.Ҳусанов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати».
1.
2.
3.
4.
5.
Фанни ўқитиш технологияси:
3-мавзу.Ўқитувчи нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи
мавзусидаги маъруза машғулотининг технологик харитаси
Т/р
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
1
Тайёрлов босқичи:
Дарс мақсади: Қадимги Юнонистон ва Римда, Шарқда нотиқлик
санъатини пайдо бўлиши ривожланиш тарихини тушунтириш.
Нотиқлик санъатини ўрганишга қизиқишни уйғотиш.
1.6. Идентив ўқув мақсадлари.
1.Нотиқлик санъатини пайдо бўлиш сабабларини айтиб беради.
2.Қадимги
Юнонистон
ва
Римда
нотиқлик
санъатини
ривожланишига ҳисса қўшган олимлар ижодидан гапириб беради.
3.Шарқда воизхонлик санъатини пайдо бўлиши сабабларини
асослайди.
4.Воизхонлик санъатини ривожига ҳисса қўшган мутафаккирлар
Ўқитувчи
25
2
3
4
5
ҳақида сўзлаб беради.
Асосий тушунча ва иборалар:
Нутқ маданияти ва маданий нутқ, нотиқлик санъати, риторика,
логографлар, снегорлар, воизлар, сшзга чечанлик, нутқ одоби.
1.7. Дарс шакли: Ахборот маъруза, биргаликда ўқиш усули ва
“Б.Б.Б” жадвали
1.8. Фойдаланиладиган метод ва усуллар: Кўргазмали маъруза,
намойиш этиш, савол-жавоб, суҳбат, тушунтириш, тақдимот,
Блиц – сўров
1.9. Керакли жиҳоз ва воситалар: Маъруза матни, ўқув қўлланма,
компьютер технологиялари, слайдлар проектор, қоғоз,
маркер, китоб, доска, бўр
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради( слайд -.1) .
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
4.1. Берилган маълумотни талабалар томонидан ўзлаштирилганини
аниқлаш учун қуйидаги саволлар берилади:
1. Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъати
ривожланишига ҳисса қўшган мутаффаккирларнинг асарлари
ҳақида маълумот беринг.
2. Ўрта Осиёда нотиқлик санъати ривожланишига ҳисса қўшган
нотиқлар ҳақида маълумот беринг.
3. Мавароуннаҳрда воизхонлик санъатининг пайдо бўлиши.
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади (30-бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчи,
10 минут
3-мавзу. Ўқитувчи нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи
1.
2.
3.
Асосий саволлар.
Нотиқлик санъатини пайдо бўлиши ва ривожланиши.
Шарқ нотиқлик санъатини ривожланиши ва ўзига хос хусусиятлари.
Нутқ маданияти тарихида “Ўқитувчи нутқ маданияти” муаммосининг асосланиши.
Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар:
Нутқ маданияти ва маданий нутқ, нотиқлик санъати, ўхшаш ва фарқли томонлари,
оммавий маърузаларда маданий нутқ белгилари, таҳлили жараёнида, ўқиш-ўқитишда нутқ
маданияти, сўзларни ва атамаларни ўринли қўллаш.
Мавзуга оид муаммолар:
26
1. Нутқ маданияти асосий меъёрга амал қилишни назарда тутади. Нутқ маданиятибу ҳали нотиқлик санъати эмас. Нотиқлик санъати нимани ўргатади? Нотиқлик санъатини
«Ўқитувчи нутқ маданияти»даги аҳамиятини аниқланг.
2.Нутқ маданияти – бу ҳали нотиқлик санъати эмас. Шунга кўра иккаласини ҳам ўз
тарихи мавжуд. Сиз уларни ўхшаш ва фарқли томонларини ёритинг. Фикрингизни
тўғрилигини исботланг.
3. Шарқда нотиқлик санъатини кириб келишини нима учун ислом маданияти
билан боғлаймиз? Воизхонлик санъатини нотиқлик санъатида фарқли ва ўхшаш
томонларини ВЕНН технологияси асосида изоҳлаб беринг.
4. Нутқимизда учраб турадиган нуқсон ва камчиликларни бартараф қилиш, нутқ
маданиятини ҳар қачонгидан ҳам яхшироқ ривожлантириш умумдавлат аҳамиятига эга
бўлган сиёсий ва ижтимоий масаладир. Унинг сиёсий ва ижтимоий характери ва
моҳиятини ёритинг. Хулосалардан келиб чиқиб, “Ўқитувчи нутқ маданияти” фанини
ўрганиш ҳаётий зарурат эканлигини исботланг.
Биринчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
Нотиқлик санъатини пайдо бўлиши ва ривожланиши ҳақида тушунча бериш. Қадимги
Юнонистон ва Римда нотиқлик санъатини вужудга келиши ва уни ривожланишига ҳисса
қўшган мутафаккирлар ҳақида аниқ маълумот бериш. Педагогик нутқ маданиятни
шакллантириш ҳиссини уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Нотиқлик санъатини пайдо бўлиш сабабларини айтиб беради.
2.Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъатини ривожланишига ҳисса қўшган
олимлар ижодидан гапириб беради.
3.”Брунт” , “Риторика” , “Нотиқ” асарларида изоҳлайди.
Биринчи асосий саволнинг баёни.
Нотиқлик қадим даврлардан бери алоҳида маҳорат, санъат, инсондаги махсус
ноёб қобилият сифатида қабул қилиб келинган. Шунинг учун нотиқликни нутқ
маданиятидан фарқлаш лозим. Ҳар қандай оғзаки нутқ шакли нутқий маҳорат
маъносидаги нотиқлик бўлавермайди.
Юнонистонда демократия тузумининг ўрнатилиши натижасида давлат ишларида,
халқ
мажлисларида,
сенат кенгашлари ва суд жараёнларида мамлакатнинг ҳар бир
эркин фуқароси иштирок этиш, кўрилаётган масала юзасидан эркин муҳокама юритиш
ҳуқуқига эга бўлган.
Бу ҳол кенг омма орасида ҳам нотиқлик санъатининг
ривожланиши учун жуда қулай шароит яратди. Чунки нотиқлик санъати ҳар бир
фуқаро учун зарурий эҳтиёжга айланган эди. Шу боис барча давлат арбобларидан
тортиб, халқ мажлисларининг иштирокчиси
бўлган
эркин
фуқаролар
оммаси
нотиқлик санъатининг асосларини эгаллаш учун курашар ва мақсадга эришиш учуи
махсус устоз - ўқитувчилардан дарс олишарди. Юнонистонда нотиқлик санъатини
эгаллашга бўлган эҳтиёж кучайса-кучайганки, асло сусаймаган. Шу боис қадимги
Грецияда бу санъат юксак даражада тараққий топди, жаҳонга машҳур нотиқлар етишиб
чиқди.
Суд ишларида ўрнатилган тартиб нотиқлик санъатининг юксалишига катта бир
туртки бўлади. Суд жараёнида даъвогар ҳам, ҳимояланувчи ҳам - ҳар бири ўз манфаатини
ҳимоя қилиш учун курашарди. Суд ҳукмининг қайси томон фойдасига ҳал бўлиши
кўпинча судланувчи шахс ёки даъвогарнинг нотиқлик санъатидаги маҳоратига боғлиқ
эди. Қай томон ўзининг мантиқий, асосли далил ва маълумотлари билан суд ҳайъатини
ишонтира олса, ҳукм ўшанинг фойдасига чиқарилар эди. Лекин ҳамма судланувчи ёки
даъвогарлар ҳам етук нотиқ бўлган рақибларининг тазйиқига дош беришлари қийин эди.
Шунинг учун ҳам антик суд тизимининг қоидаларига кўра бундай кишиларга у ёки бу
киши номидан сўзловчи нотиқлардан ёрдам олишга рухсат бериларди. Суд жараёнида
27
бошқа биров манфаатини кўзлаб, нутқ сўзловчи ана шу тоифадаги нотиқларга
синегорлар дейилиб, уларнинг нутқи синегория деб аталарди. Логографлар ҳам
синегорларга жуда ўхшаш кишилар бўлиб, аслида уларни ҳам синегорлардан ажратиб
чикқан муайян ихтисосли кишилар, деб айтиш мумкин.
Логографлар нутқ матнларини тузувчи ёки ёзиб берувчи шахслар эди. Синегорлар
ҳам ёзиб, ҳам ҳимоя қилган бўлсалар, логографлар кўпроқ ёзиб бериш билан
шуғулланардилар. Бироқ, бу уларнинг шахсан нутқ сўзлашларини истисно қилмасди.
Бу касб эгалари ўз ихтисосликлари тақозасига кўра ҳуқукшунослик, нотиқлик ва
нутқ матнини ёзишда иқтидорли кишилар бўлганлар. Чунки улар қонуншунос мутахассис,
таъсирчан, мантиқий изчил ва ишонтирувчи нутқларнинг ёзувчиси, ўрни келганда нотиқ
сифатида ўз ҳимояларидаги кишиларни кенг омма олдида, демократик суд олдида оқлаб
чиқишлари керак эди. Забардаст нотиқлар нутқига ўрганиб қолган афиналиклар ва суд
ҳайъати олдида бу ишни бажариш жуда мушкул бўлган. Шунинг учун ҳам логография
билан энг билимдон, зеҳни ўткир, тадбиркор кишиларгина шуғулланганлар. Шунинг учун
ҳам логография билан муваффақиятли шуғулланиб келган кишиларнинг кўпчилиги борабора ё йирик давлат арбоби даражасига кўтарилган ё яхшигина бадиий ижодкор-ёзувчи
бўлиб етишган.
Афина тупроғида нотиқлик санъатига жуда қизиқиш натижасида унинг янги-янги
кўринишлари юзага кела бошлади. Ана шулардан бири эпидейктик нотиқлик, яъни
тантанали нотиқликдир.
Маълумки, шу давргача маълум бўлган нотиқлик кўринишлари муайян амалий
зҳтиёж учун хизмат қиларди. Эпидейктик (тантанали) нутқ кўриниши эса нотиқлик
санъатига бўлган катта қизиқишнинг маҳсули бўлиб, фақатгина суханпардозлик
мақсадини кўзда тутарди. Бундай нутқдан кўзланган; мақсад ўз нотиқлик маҳоратини
намойиш этиш, нотиқлик санъатининг барча имкониятларини ишга солиб,
тингловчиларга эстетик завқ бағишлашдан иборат эди.
Эпидейктик нутқ мавзусига кўра турлича эди. Масалан: худолар ҳақидаги
афсоналар, халқ қаҳрамонлари (Ахилл, Геракл ва ҳ.к.) мадҳияси, машҳур кишилар ҳаётига
оид маълумотлар (Гомер, Лристид) ва б.
Грек нотиғи Демосфен ва Рим нотиқлари Цицерон, Квинтилиан, Аристотель каби
назариётчиларнинг ҳаётлари бунга мисолдир. Улар кишилик жамиятида риторика ва
нотиқлик санъатининг ўзига хос мактабини яратдилар. Цицероннинг «Нотиклиқ
ҳақида», «Нотиқ», «Брут» асарлари, Марк Фабий Квинтилианнинг «Нотиқ билими
ҳақида», Аристотелнинг «Риторика» каби асарлари ҳам қадимги Римда маданий нутқ,
нотиқлик назарияси ривожланганлигини кўрсатувчи бир омилдир.
Нотиқлик санъатининг ижтимоий мавқеи шу қадар кенг ва сертармоқки, уларни ҳар
бир жабҳада меъёри, мазмуни ва шакли, ўзига хослиги таъсир кучи ва томонлари
жиҳатидан алоҳида - алоҳида кўриб чиқиш учун маълум бир вақт, имконият талаб
қилинади, нотиқлик санъати тарихига назар ташлайдиган бўлсак, бу ҳолатни қуйидагича
тармоқланади.
I. Нотиқлик турлари. Нутқ кўринишлари:
I. Сиёсий-ижтимоий нотиқлик:
1.Сиёсий-ижтимоий ва сиёсий иқтисодий мавзудаги нутқ.
2.Сессия, конференциядаги нутқ.
3.Сиёсий нутқ.
4.Дипломатик нутқ.
5.Сиёсий шарҳ.
6.Ҳарбий ватанпарварлик нутқи.
7.Митинг нутқи.
8.Илмий-оммабоп нутқ.
II. Академик нотиқлик:
1.Ўқув юртлари маърузалари.
2. Илмий нутқ (маърузалар).
28
3.Илмий шарҳ.
4.Илмий ахборот.
III. Суд нотиқлиги:
1.Қораловчи (прокурор) нутқи.
2.Жамоатчи-қораловчи нутқи.
3.Оқловчи (адвокат) нутқи.
4.Жамоатчи-оқловчи нутқи.
5.Ўз – ўзини ҳимоя килиш
IV. Ижтимоий-маиший нотиқлик;
1.Мадҳия (юбилей ёки мақтов нутқи).
2.Таъзия (мотам) нутқи.
3.Табрик нутқи (тост).
V. Диний нотиқлик:
1.Хутба.
2.Ваъз.1
Нотиқлик санъати тур ва кўринишлари жиҳатидан ана шундай шаклларда намоён
бўлади. Бироқ бу тасниф нотиқлик санъатининг бутун борлиғини ҳар томонлама акс
эттиради, деган гап эмас. Чунки, нотиқлик санъати ҳам борлиқ билан ҳамнафас яшайди,
замон талабига мослашади, не-не янги кўринишларни вужудга келтиради. Ўқитувчи нутқ
маданияти курсида «Академик нотиқлик»нинг ўзига хос жиҳатлари ўрганилади.
Назорат саволлар:
4. Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъати ривожланишига ҳисса қўшган
мутаффаккирларнинг асарлари ҳақида маълумот беринг.
5. Ўрта Осиёда нотиқлик санъати ривожланишига ҳисса қўшган нотиқлар ҳақида
маълумот беринг.
6. Мовароуннаҳрда воизхонлик санъатининг пайдо бўлиши.
4.Логографлар кимлар?
А.Нутқ матнларни тузувчи ёки ёзиб берувчилар
Б.Нотиқлик билан шуғулланувчилар
С.Таниқли файласуфлар
Д.Тўғри жавоб йўқ
5.Римда нечта нотиқлик тури бўлган?
А.3 та: Суд, сиёсий ва ва мақтов нотиқлиги
Б.2 та: Сиёсий нотиқлик ва суд нотиқлиги
С.1 та: Суд нотиқлиги
Д.4 та: Суд, сиёсий, мақтов, ҳуқуқий нотиқлик
6. Римдаги нотиқлик мактабининг асосчиси ким?
А. Цицерон
Б. Марк Антоний
С.Тиберий
Д. Квинтиллиан
7. Нотиқлик санъати ҳақидаги таълимот қаерда пайдо бўлган?
А. Рим ва Афинада
Б. Оссурияда, Вавилон ва Ҳиндистонда
С. Рим ва Оссурияда
Д. Вавилон, Ҳиндистонда
8. Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъатини ўзига ҳос жиҳатларини
ўрганиб чиқинг.
29
9. Нотиқлик санъатини пайдо бўлиши сабабларини таҳлил қилинг.
10. Ўқитувчи нутқ маданияти курсида нотиқлик санъатини тутган ўрнини аниқланг.
Иккинчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
Шарқ нотиқлик санъатини пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихини тушунтириш.
Нотиқлик санъатини ўрганишга қизиқишни уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Шарқда воизхонлик санъатини пайдо бўлиши сабабларини асослайди.
2.Воизхонлик санъатини ривожига ҳисса қўшган мутафаккирлар ҳақида сўзлаб беради.
Иккинчи асосий савол баёни.
Нотиқлик маҳорати оғзаки ва ёзма нутқни тингловчиларга жонли, ифодали ва
таъсирли етказиш малакасини эгаллашдир. Ўрта Осиё халқлари, жумладан, ўзбек халқи
ҳам қадимдан сўзга чечан, бадиий дидли кишиларни қадрлаб келган. Ўша даврда
нотиқлик санъати - воизлик, нотиқлар – воиз, унинг нутқи эса ваъз деб аталган.
Ўрта Осиё халқлари, хусусан, IX-XV асрларда дунё маданияти тараққиётининг энг
олдинги, етакчи сафларида туриш даражасига кўтарила олди. Ўрта аср фани, маданияти
Хоразмий, Фарғоний, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Кошғарий, Жомий, Навоий, Бобур
каби улуғ сиймоларнинг номлари билан характерланади.
Бу мутафаккир, шоир, санъаткорлар яшаган давр Шарқ тарихида Уйғониш даври деб
аталган. Бу даврда маданият, санъат, илм - фан равнақ топди. Фан ва маданият
тарғиботчилари - воизлар етишиб чиқди. Воизликни қадрловчи фикрлар вужудга
келди.Ўрта Осиёнигина змас, балки Яқин ва Ўрта Шарқнинг машҳур мутафаккири Абу
Наср Форобий шундай деди: “Мантиқ шундай бир санъатки, киши нотиқликдан адашиб
қоладиган бўлса, тўғри фикрлашга олиб келувчи ва ақл ёрдамида бирор ҳулоса
чиқариладиган бўлса, хатоларнинг олдини олувчи нарсаларни ўз ичига олади. Унинг
ақлга муносабати грамматика санъатининг тилга муносабати кабидир.
Форобий ахлоқли кишиларнинг ўн икки муҳим сифатини кўрсатади ва шундан
бешинчиси сифатида нотиқлик ҳақида гапириб: «сўзлари аниқ бўлсин, фикрини ва
айтмоқчи бўлган мулоҳазаларини равон ва равшан баён эта олсин», - дейди. Форобийнинг
чиройли, тартибли, таъсирчан қилиб сўзлаш масалалари ҳақидаги баъзи мулоҳазалари
риторика, поэтикага оид асарларида учрайди. Форобийнинг ўзи эса, манбаларда зикр
этилишича, ширин сўз, ҳозиржавоб, ҳар қандай қийин масалани ҳам бир зумда ҳал этиб
берувчи файласуф - нотиқ бўлган.
Кайковуснинг XI аср Шарқ педагогикаси тарихида ғоят қимматли асарлар қаторида
турувчи «Қобуснома»сида ҳам нотиқлик шарҳлари учун алоҳида боб ажратилганлиги - бу
уни нотиқлик
санъатига бўлган қизиқишининг ортиб борганлигини кўрсатади.
«Қобуснома»нинг «Сухандонлик билан баланд мартабага эга бўлиш ҳақида» деб
номланган еттинчи бобида ва ҳунарни эгаллашга бағишлангаи олтинчи бобида нотиқлик
сирларига доир билдирилган мулоҳазалар нафақат ўша даврда, балки ҳозирда ҳам катта
аҳамиятга эга.
Умуман мусулмон шарқи маданиятининг салмоқли зарварақларини ташкил этувчи
нотиқлик санъати тарихига оид талайгина манбалар бор бўлса-да, улардан ҳеч бири
Алишер Навоий қолдирган мерос каби қимматли ва бой эмас.
Алишер Навоий ўз даврининг буюк мутафаккири, сўз устаси бўлиш билан бирга
кишиларга яхши сўз билан таъсир эта билиш санъатини жуда ҳам қадрловчи, улуғловчи,
бундай санъат усталарига эътибор қилиб, эҳтиром кўрсатувчи буюк шахс эди. Навоий
омма ўртасида яхши нутқнинг таъсири ва тарбиясини ҳам чуқур ҳис этади. Алишер
Навоий «Маҳбуб ул-қулуб» номли фалсафий асарининг 24-фаслини «Насиҳат аҳли ва
воизлар зикрида» деб атайди ва бунда воизлик санъатига, ваъзга, воизга ўз муносабатини
билдиради.
Алишер Навоийнинг мухлиси, шогирди ва дўсти бўлган Ҳусайн Воиз Кошифий
Шарқнинг машҳур алломаларидан бири бўлган. Унинг нутқлари ўзининг жозибадорлиги
30
билан ҳар қандай кишини жалб қила олган. Айтишларича, унинг бундай сўз санъатидаги
маҳоратини Алишер Навоий билан бирга Султон Ҳусайн Бойқаро ҳам юксак баҳолаган ва
улар ўз ҳукмларини аҳоли ўртасида расмий ижро этиш лозим бўлган пайтларда бу ишга
Ҳусайн воизни муносиб кўрганлар. Алишер Навоий ўзининг «Мажолис ун-нафоис» асарида
Хўжа Муайяд Меҳнагий, Мавлоно Риёзий, Муин воиз каби яна бир қанча воизлар ҳақида ҳам
атрофлича фикр билдиради.
Шунингдек, мумтоз меросимизда ахлоқ-одоб ўргатувчи воизнинг сўз одоби ҳақида кўп
фикр юритилади. Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Муҳаммад ал - Ғаззолийнинг «Охиратнома»
асарида ҳам воизнинг сўз одобига алоҳида тўхталади. Ғаззолий воизларнинг воизи бўлиб,
воизларга дастур ул-амал тариқасида панд-насиҳат айтади. У воизнинг тили - нутқига,
воизнинг услубига алоҳида эътибор каратган.
Назорат саволлари.
1.Шарқда воизхонлик санъатини ривожлантиришда ислом таълимотининг аҳамиятини
ўрганиб чиқинг.
2.Нотиқлик санъати ва воизхонлик санъатини таққосланг. Уларни ўхшаш ва фарқли
томонини ўрганиб чиқинг.
3. Бугунги кунда ўқитувчи нутқ маданиятини ривожида воизхонлик санъатини
аҳамиятини кўрсатинг.
4. Алишер Навоий қайси асарида Хўжа Муайяд Меҳнагий, Мавлоно Риёзий, Муин воиз
каби воизлар ҳақида атрофлича фикр билдиради.
А. “Мажолис ун-нафоис”
В. “Хамса” достонида
С. “Маҳбуб ул-қулуб”
Д. “Чор девон”
5.Шарқда воизларнинг воизи деган унвон кимга тегишли?
А. Ал – Ғаззолий
В. А. Навоий
С. Воиз Кошифий
Д. Абу Наср Форобий
Учинчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқ маданияти ҳаётий зарурат эканлигини тушунтириш. Ўқитувчи нутқ
маданияти курсини ўзлаштириш иштиёқини ҳосил қилиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқ маданиятини бугунги кун учун, ҳаётий зарурат эканлигини асослайди.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятини эгаллаш йўл-йўриқларни ишлаб чиқади.
Учинчи асосий савол баёни.
Ўқитувчи нутқ маданиятининг тарихига назар ташлайдиган бўлсак, қадимдан
бу соҳага «Нутқ одоби» номи остида кенг эътибор берилди. Нутқ одоби деб
юритилган қоида ва кўрсатмаларда содда ва ўринли гапириш, қисқа ва мазмундор
сўзлаш, эзмалик, лақмаликни қоралаш, кексалар, устозлар олдида нутқ одобини
сақлаш, тўғри, рост ва дадил гапириш, ёлғончилик, тилёғламачиликни қоралаш ва
бошқалар ҳақида фикр юритилди.
Ўқитувчи нутқ маданияти, нутқ маданияти ёки нутқ одоби ҳодисасини ушбу
тушунчанинг илмий муаммо сифатида ўртага қўйилиши билан аралаштирмаслик
лозим. Бу соҳанинг илмий муаммо сифатида ўртага қўйилиши ва унинг ўз ўрганиш
объектига эга бўлган алоҳида таълимот сифатида шаклланиши алоҳида масала
ҳисобланади.
31
Ўзбек тилшунослигида нутқ маданияти масаласи 70-йилларнинг охирларида
тилшуносликнинг алоҳида бўлими сифатида махсус ўрганила бошланди. Ўзбек
тилшунос олимларидан А. Ғуломов, Б.Ўринбоев, Р. Қўнғуров, Т. Қудратов, С.
Иномхўжаев, Ё. Тожиев, Э.Бегматов, И. Иброҳимов, А. Аҳмедов, А.Бобоева,
М.Асомиддинова, Б. Умурқулов, Ҳ. Жалилов, Н.Ҳасановаларнинг бу йўналишдаги
ишлари ўзбек нутқи маданияти масалалари билан боғлиқ муаммоларнинг ечимига
муҳим ҳисса бўлиб қўшилди.
Ҳозирда « Ўқитувчи нутқ маданияти» фани ўзбек тилшунослигининг ўзига хос
амалий соҳаси сифатида ўқув дастурларидан ўрин олган. Бу фан тилшуносликнинг
назарий курсларидан олинган билимларга суянган ҳолда педагогик фаолиятда тўғри,
аниқ, мантиқли, ифодали нутқ тузиш йўлларини ўрганади.
«Ўқитувчи нутқ маданияти» курси педагогик фаолиятда адабий тил меъёрлари,
нутқ, нутқнинг коммуникатив сифатлари, нутқ услублари, нутқда учраши мумкин
бўлган камчилик ва хатолар, нутқнинг талаффузига доир муаммолар юзасидан баҳс
юритади.
Назорат саволлари.
1. Нима учун “Ўқитувчи нутқ маданияти”ни ўрганишга алоҳида ёндашилмоқда?
Фикрингизни тўғрилигини исботланг.
2. Ўз нутқингизни шакллантириш режасини ишлаб чиқинг.
3. Ўқитувчи нутқининг коммуникатив сифатларини шакллантриш юзасидан тавсиялар
ишлаб чиқинг.
4. Ўқитувчи нутқ маданиятида қандай педагогик билим ва кўникмалар зарур?
5. Олий ўқув юртларида нутқ маданияти нима учун махсус ўрганилади?
6.Нутқ маданияти ҳақидаги таълимот қаерда пайдо бўлган?
А.Рим ва Афинада
В.Оссурияда Вавилон ва Ҳиндистонда
С.Рим ва Оссурияда
Д.Вавилон, Ҳиндистон
7.Тил нима?
А.Тил - алоқа қуроли
В.Тил - ҳаёт кўзгуси
С.Тил - маънавият белгиси
Д.Тил - билимларнинг тўплами
Мустақил иш топшириқлари:
1.Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантириш бўйича тавсиялар беринг.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантириш тизимини ишлаб чиқинг.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантириш методикасини яратинг.
Мавзу бўйича илмий хулосалар:
1. Нотиқлик санъати қадимги Юнонистон ва Римда жуда катта ижтимоий ва сиёсий
мавқеига эга бўлган.
2. “Қомусий усмоний” номли луғатда ваъз – кишиларни қалбини юмшатадиган панднасиҳатдир” дея таърифлайдилар. Ҳақиқатдан ҳам, Воиз ҳар бир сўзга чиқишда
маълум бир ғояни илгари суришни мақсад қилиб олади.
3. Ўқитувчи ўз товушларини эҳтиёт қилиши, парваришлаши талаб қилинади. Акс
ҳолда товуш аппарати тез шикастланиши мумкин.
Мавзу бўйича ечимини кeтаётган илмий муаммолар.
1. Нотиқлик санъатини “Ўқитувчи нутқ маданияти”даги тутган ўрнини аниқлаш.
32
2. Ўқитувчи нутқ маданиятини ривожлантиришда шарқ мутафаккирларини
қарашларининг аҳамиятини илмий асослаш.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти шакллантириш юзасида ишланмалар тайёрлаш.
Асосий адабиётлар рўйхати:
Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
Р.Расулов, Н.Ҳусанов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати». Т.,
2006й.
Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
1.
2.
3.
Қўшимча адабиётлар.
5.
Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
2.
И. А. Каримов “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”. Т.,
Шарқ, 1998 й.
Фанни ўқитиш технологияси:
4-мавзу.Педагогик фаолиятда тил ва нутқ. Нутқ одоби. Тил ва маданият. Нутқ
маданияти мавзусидаги маъруза машғулотининг технологик харитаси
Т/р
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Тайёрлов босқичи:
1.10. Дарс мақсади: Антэкология фани шаклланиши ва ҳозирги
кундаги ўрни ҳақида талабаларга тушунчалар бериш.
1.11. Идентив ўқув мақсадлари.
Тил
ва
нутқ
тушунчаларига
таъриф
беради.
Тил
ва
нутқни
ўзаро
муносабатини
ёритади.
Ўқитувчи фаолиятида тил ва нутқни ўзига хос томонларини
изоҳлайди.
Ўз нутқидаги нутқий фаолият кўринишларини қай даражада
шаклланганлигини айтиб беради
1
2
3
4
1.12.Асосий тушунча ва иборалар:
Тил, нутқ, нутқ маданияти, тил маданияти, нутқ маҳорати, оғзаки,
ёзма, фикр, шакл, руҳий, моддий, ўқитучининг умуммаънавий
савияси, сўзлаш, эшитиш
1.13. Дарс шакли: гуруҳ ва микрогуруҳларда.
1.14. Фойдаланиладиган метод ва усуллар: суҳбат, маъруза-ҳикоя,
бахс, видеоусул.
1.15. Керакли жиҳоз ва воситалар: Маъруза матни, ўқув қўлланма,
компьютер технологиялари, слайдлар проектор, қоғоз,
маркер, китоб, доска, бўр
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради ( 32 бет) .
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
33
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
Ўқитувчи
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
5
4.1. Берилган маълумотни талабалар томонидан ўзлаштирилганини
аниқлаш учун қуйидаги саволлар берилади:
1. Тил ижтимоий ходиса сифатида жамият тараққиётида қандай
ўрин тутади?
2. Тил ва нутқ ўртасидаги боғлиқлик нимадан иборат?
3. Ўқитувчи фаолиятида тил ва нутқ қандай аҳамиятга эга?
4. Сизни ўқитган ўқитувчилар нутқини эсланг? Нутқни қайси
кўринишларини яхши ўзлаштирган. Таҳлил қилиб ёзиб
чиқинг.
5. Ўқитувчи нутқ маданияти ва нутқ одоби тушунчаларини
ижтимоий характерга эга эканлигига изоҳ беринг.
6. Нутқ одобини эгаллашнинг йўл-йўриқларини ишлаб чиқинг.
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади (37-бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
15 минут
Ўқитувчи,
10 минут
4- мавзу: Педагогик фаолиятда тил ва нутқ. Нутқ одоби.
Тил ва маданият. Нутқ маданияти
Асосий саволлари
1. Тил ва нутқ, уларнинг ўзаро муносабати.
2. Ўқитувчининг иш фаолиятида фикрни ифодалаш шакллари.
3. Нутқ одоби.
II. Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар:
Ўқитувчининг умуммаънавий савияси. Педагогик нутқ малакаси, нутқ
фазилатлари. Юзнинг кўрки кўз – тилнинг кўрки сўз.
III. Мавзуга оид муаммолар:
1.Ўқитувчи фаолиятида нутқ қандай вазифани бажаради, деб ҳисоблайсиз. Фикрингизни
асосланг. Инсон фаолиятида тил борлиқни билиш ва фикр алмашиш воситаси вазифасини
бажаради. Тилнинг ижтимоий вазифаси нутқий фаолиятда, яъни нутқ сифатида, кишилар
ўртасида алоқа, фикрлаш, сўзлашишни амалга оширишда яққол кўринади.
2. Нутқ тилдаги мавжуд ифода воситаларидан фойдаланган ҳолда ҳақиқатга айланган
фикрдир. Нутқ нутқ аъзоларининг ҳаракати жараёнида пайдо бўлади. Демак, нутқ нутқий
фаолиятнинг маҳсулотидан, маълум шаклга киритилишидан иборат. У ҳолда нутқий
фаолиятни кўринишлари қандай шаклда намоён бўлади? Фикрингизни асосланг.
3. Ўқитувчи нутқининг шаклларини аниқланг. Ўқитувчи нутқида айнан нима эътиборга
олиниши лозим? Нутқингизни ўқитувчининг нутқ талабларига мос деб ўйлайсизми?
Нималарни ўзлаштиришингиз лозим?
Биринчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
1.Тил ва нутқни ижтимоий ҳодиса сифатида ўқитувчи фаолиятидаги аҳамиятни очиб
бериш. Тил ва нутқ ўзаро муносабатини тушунтириш. Нутқ одобини тарбиялашга
қизиқиш уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Тил ва нутқ тушунчаларига таъриф беради.
2.Тил ва нутқни ўзаро муносабатини ёритади.
3.Ўқитувчи фаолиятида тил ва нутқнинг ўзига хос томонларини изоҳлайди.
34
Биринчи асосий саволнинг баёни.
Тил ва нутқ бир-бирига боғлиқ ҳодисадир. Тил нутқ учун моддий материалдир. Шу
материал асосида нутқ ташкил топади. Тилда руҳий ва моддий материал мавжуд. Сўз,
морфема, фонемаларнинг киши хотирасидаги образлари руҳий материал ҳисобланади.
Нутқ яратиш жараёнида маълум товуш тўпламида намоён бўладиган сўз шакллари,
морфемалар, товушлар моддий материалдир. Бундан тил бир томондан моддий ҳодиса
бўлса, иккинчи томондан руҳий ҳодисадир, деган хулоса келиб чиқади. Тилнинг руҳий
ҳодисалигини унинг онгда сақланиши кўрсатади. Унинг моддийлигини эса нутқ
жараёнида юзага келувчи мавжуд товушлар белгилайди.
Нутқ тилдаги мавжуд ифода воситаларидан фойдаланган ҳолда мавжудликка
айланган фикрдир. Нутқ нутқ аъзоларининг ҳаракатлари жараёнида пайдо бўлади. Руҳий
ҳодиса бўлган тилнинг ифода воситалари нутқ ихтиёрига ўтгач, ҳақиқатга айланади.
Демак, нутқ фаолиятининг маҳсулотидан маълум шаклга киришдан иборат.
Тил хатосида сўз маъноси бузилади, масалан: соф-соп, тиф-тип, дил-тил ва ҳоказо.
Тил хатоси фақат акустик томондан ўрганилади. Масалан: фикр-пикр, фабрика-пабрика,
сафар-сапар.
Тилнинг маданияти унинг сўз бойлиги, синтаксиснинг тараққиёти ва бойиш
даражаси, сўз маъноларининг ўткирлиги, нутқий оҳангнинг ранг-баранглиги билан
тушунилади. Нутқнинг маданияти эса, унинг алоқавий фазилатлари йиғиндиси ва тизими
бўлиб, улар тил маданияти, фаолиятида қийналмаслик, матннинг мазмуни вазифаси ва
имконияти каби ҳар хил шароитларга боғлиқ. Тил ва нутқ бир-бирига. боғлиқ ходисалар
экан, уларни бир-биридан ажратиб қараш асоссиздир. Тил нутқ учун “хом ашё”дир,
имкониятдир: нутқ эса воқеликдир. Яъни нутқ тил материали асосида ташкил топади.
Жамоа аъзолари учун умумийдир. Тил руҳий ва моддий материалдан иборатдир.
Биз хотирамизда сақланадиган қоидалардан тезкорлик билаи фойдаланиб, бирор
фикрни юзага чиқариш учун сўзлар грамматик маъно ташувчи морфемалар ва сўз
шакллари, асосан, гапларни ҳосил қиламиз. Масалан, миямизда китобнинг қаердан
олинганлигини билиш ҳақидаги фикр туғилди, дейлик. Уни қуйидаги савол кўринишида
юзага чиқарамиз: Сен китобни қаердан олдинг?
Бунда биз сен, китоб, қаер, ол лексемаларидан; -ни, -дан, -динг морфемаларидан ва
сўроқ гап моделидан - қоидасидан фойдаландик. Бу гапни айтиш жараёнида онгимиздаги
лексемалар алоҳида аффикс морфемаларни олиб, сўз шаклларига айланди ва юқоридаги
тартибни эгаллади. Тил руҳий ҳодисадан моддий ҳодисага айланади. Нутқ тилдаги ифода
воситаларидан фойдаланган ҳолда воқеликка айланган фикрдир. Нутқ нутқ аъзоларининг
ҳаракати сабабли пайдо бўлади. Нутқ ҳаракатдаги тилдир. Нутқ тилга тегишли бирликлар
маълум вақт бўлишида бир-бирига қўшилади, ҳаракатга келтиради. Нутқ сўз шакллари,
сўз бирикмалари, сўз тартиби ва гаплардан ташкил топади.
Назорат саволлари.
7. Тил ижтимоий ҳодиса сифатида жамият тараққиётида қандай ўрин тутади?
8. Тил ва нутқ ўртасидаги боғлиқлик нимадан иборат?
9. Ўқитувчи фаолиятида тил ва нутқ қандай аҳамиятга эга?
10. Сизни ўқитган ўқитувчилар нутқини эсланг? Нутқни қайси кўринишларини яхши
ўзлаштирган? Таҳлил қилиб, ёзиб чиқинг.
Иккинчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Ўқитувчи фаолиятида фикрни ифодалаш усуллари ҳақида тушунча бериш.
Ўқитувчи фаолиятида фикрни ифодалаш усулларини, ўзига хос хусусиятларини
ёритиш. Ўз нутқи устида шуғулланиш ҳиссини тарбиялаш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Фикрни ифодалаш шаклларини айтиб беради.
2. Фикрни ёзма баён қилиш шаклларига изоҳ беради.
35
3.Ўз нутқидаги нутқий фаолият кўринишларини қай даражада шаклланганлигини айтиб
беради.
Иккинчи асосий савол баёни.
Нутқ- тилдаги мавжуд ифода воситаларидан фойдаланган ҳолда мавжудликка
айланган фикрдир. Нутқ нутқ аъзоларининг ҳаракати жараёнида пайдо бўлади. Нутқ
икки хил бўлади: ички нутқ ва ташқи нутқ. Нутқ киши онгида ҳам ҳосил бўлиши мумкин.
Бу ички нутқдир. Кишиларнинг оғиз очмасдан фикрлаши, мунозара юритиши, ўйлаши
ички нутққа мисол бўлади. Ўпкадан келган ҳавонинг нутқ аъзоларига таъсири, шу таъсир
натижасида уларнинг ҳаракати билан аниқ товушлар сифатида юзага келадиган нутқ
ташқи нутқдир. Нутқ ҳаракатдаги тилдир. Нутқ тилга тегишли нарсаларни маълум
бўлагида бир-бирига қўшади, ҳаракатга келтиради. Нутқ сўз шакллари, эркин
бирикмалари, сўз таркиби ва гаплардан ташкил топади. Нутқ жараёни тугаб, фикр
тингловчига етиб боргач, нутқ ҳам тугайди. Ўқитувчи нутқий фаолияти икки кўринишда
бўлиб, оғзаки ва ёзма. Булар - сўзлаш, мутолаа, эшитиш ва сўзлаш. дейилганда
сўзловчининг маълумоти, маслаҳат бериши, буюриши, ўзига номаълум нарсалар ҳақида
сўраши англашилади. Сўзлаганда сўзловчининг билими, маданияти, ахлоқи, одоби юзага
чиқади.
Сўзлаш монологик ва диалогик кўринишда бўлиши мумкин. Монологик нутқда
бир кишининг мулоҳазалари қарши саволларсиз ёки жавобларсиз юзага чиқади,
суҳбатдош томонидан бўлинмайди. Диалогик нутқда мулоқот қилувчи шахслар навбат
билан гоҳ тингловчи, гоҳ сўзловчи бўлиб туради.
Мутолаа ўқувчининг ёзма нутқ орқали асар муаллифи,
образлари билан
мулоқотидир. Мутолаа туфайли ўқувчи ёзма нутқда акс этган воқеа - ҳодисалардан
хабардор бўлади, улар таъсирида хулқда қандайдир ўзгариш пайдо бўлади. Мутолаа
маълумот олишни энг муҳим йўлидир. Киши ўқиш орқали маънавий етукликка эриша
боради.
Мутолаа оддий ўқиш ва илмий ўқиш (муҳим нарсаларнинг тагига чизиб ўқиш,
парчалар кўчириб олиш, қисқа конспект қилиб олиш, асар устида мулоҳаза қилиб ўқиш)
дан иборат. Оддий ўқиганда ўқувчи учун ёзма нутқ мазмуни билан танишувнинг ўзи
мақсад килиб қўйилади. Илмий ўқишдан ўқувчи асарни таҳлил килишни, ундан бошқа
бирор мақсад учун фойдаланишини, унинг мазмунини қайта баён қилиш кабиларни
мақсад қилиб қўяди.
Жамиятнинг янги ижтимоий кучларини етиштиришда ўқитувчи масъул
хисобланади. Жамият ўкитувчининг қўлига ёш авлодни, яъни ўз келажагини ишониб
топширади. Унинг камол топишида ўқитувчининг дунёқараши, онги, маданияти, нутқи
белгиловчи воситалар саналади.
Педагогик нутқий мулоқотнинг ўзига хослиги ўкитувчининг ҳамма ерда ҳар
қандай шароитда ҳам тарбиячи эканлиги билан характерланади. Педагог ўз
тарбияланувчилари билан кўпроқ аудиторияда, дарсда нутқий мулоқотда бўлади. Унинг
нутқи илмий - педагогик мазмун касб этади. Бундай нутқда илмнинг турли соҳаларига
хос қоидалар атамалар, хулосалар акс этади. Маълумки,
нутқ оғзаки ва ёзма
кўринишларга эга. Оғзаки нутқ сўзловчи гапириб турган вақт бирилигидагина мавжуд
бўлиб, бу жараён тугаши билан нутқ ҳам тугайди. Аммо нутқ таъсирида уйғонадиган
ҳаяжон, берилган ахборот маълум вақтгача тингловчи онгида сақланиши, унинг хулқига
таъсир этиши мумкин.
Оғзаки нутқ хусусиятлари сифатида қуйидагиларни кўрсатса бўлади:
1. Оғзаки нутқ тезкорлик билан (автоматик тарзда) амалга ошади. Тушунчалар
билан "унинг либоси" бўлган сўз биргаликда "яшин тезлигида" тилга кела бошлайди.
Баъзан тушунчани ифодаловчи сўзни ўша тезликда сўзловчи топа олмай қолади. Унга
яқин ёки ўйланган тушунчани ифодалай олмайдиган сўзларни ишлатиб юборади.
36
Натижада, айтилган нутқ (гап, гаплар) кўзланган мақсадни (фикрни) тўлиқ
рўёбга
чиқармайди. Бунда тингловчи ҳам сўзловчи ҳам зарар кўради.
Оғзаки нутқда сўз бирикмалари ва гапларнинг моделлари айтилмоқчи бўлган фикрга
монанд ҳолда тезкорлик билан танланади. Гап қурилишини, моделларини ақл назорат
қилиб боради. Фикрни айтилганларни ушлаб кўрган ҳолда ривожлантиришга тўғри
келади. Агар хотира озгина "дангасалик" қилса, гап тузилиши, сўз бирикмалари ўзаро
мантиқан ва грамматик боғланмай қолади. Чунки янги қисм аввалги қисм унутилгани
учун у билан мослаша олмайди. Масалан, "Устоз, сизни...халқ олдида қилган улкан
хизматларингиздан биз миннатдормиз!". Мисолда сўзловчи нутқнинг "Устоз, сизни..."
қисмини айтгандан сўнг уни қандай ривожлантириш устида қилган
мулоҳазаси
жараёнида аввалги қисмини, аввал ўйланган моделни унутиб қўйган. Шу сабабли тушум
келишигида келган сўз кейинги қисмлар билан грамматик ва мантиқан боғланмай
қолган.
3. Оғзаки нутқ таҳрир имкониятидан маҳрум. У қандай шаклда борлиқга келган бўлса,
шундайлигича тингловчига ҳавола килинади.
4. Оғзаки нутқда, одатда мулоқот учун энг зарур нарсаларгина зуҳур этилади. Бу бир
томондан вақт иқтисоди билан, иккинчидан нутқни кучли тежаш билан боғлиқ. Шунга
кўра унга узундан-узоқ кириш, кенг изоҳлар кам учрайди. Аксинча, ҳодисаларнинг,
нарсаларнинг ўзаро боғлиқлик даражалари, уларнинг тингловчи ва сўзловчига
равшанлиги даражаси ҳисобга олинади. Фақат зарурат ҳис этилгандагина аввалдан
маълум нарсаларга изоҳ берилади.
5. Оғзаки нутқ сўз бойлиги жиҳатидан ёзма нутққа нисбатан анча камбағал бўлади.
Унда бир хил сўзлар бир хил шакллар бир қадар кўпроқ такрорланади. Бу ҳол тил
воситаларини танлаш, қийинчиликлар билан боғлиқдир.
6. Оғзаки нутқда сўзловчининг фаол нутқий ҳаракати тўхтам (пауза) оҳанг, урғу,
турли хил имо-ишоралар фикрнинг тингловчига етиб боришида аҳамият касб этади.
Ёзма нутқ оғзаки нутқдан қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: нутқни
ёзаётганда муаллиф вақт жиҳатидан бемалол фикрлаш имкониятига эга бўлади. У ўз
нутқи қисмларини ва бутун
нутқни қайта-қайта таҳрир қилиши учун энг мос
имкониятларни танлаши, гап тузилишини қулайлаштириши мумкин. Шунинг учун ҳам
ёзма нутқ оғзаки нутқдан равондир.
Кишиларнинг нутқий фаолияти монолог, діалог, полилог кўринишида амалга ошади.
Монолог. Монолог - сўзловчининг ўзига ёки тингловчиларга қаратилган нутқдир.
Монологик нутқда сўзловчи ўзига маълум бўлган воқеа-ҳодисалар ўз ички кечинмалари
ҳақида маълумот беради. Монологик нутқ тингловчиларни суҳбатга фаол аралашувга
ундамайди; улардан айтилганларга жавоб талаб қилмайди. Синтактик жиҳатдан
монологик нутқ мураккаб тузилган бўлиб, кенг қамровлидир.
Монологик нутқ ўз хусусиятларига қараб бир неча кўринишда бўлиши мумкин: ички
монолог ва ташқи монолог: ташқи монологнинг драматик монолог, лирик монолог,
хабар монологи каби турлари бор.
Ички монолог бадиий адабиётда қўлланувчи услубий усуллардан биридир. Бу усул юз
берган аниқ воқеаларни уларнинг таъсирида қаҳрамон ички кечинмаларида пайдо
бўлган фикрлар сифатида баён этиши имконини беради. Ички монолог сўзловчининг
ички нутқидир.
"Аросат яланглигида йигит ёлғиз ўзи".
Йигит.
Умрим ўтди сарсонликда, саргардонликда
Яхши-ёмон замонларни кўриб келдим мен
Баъзан маъно топа олдим чин инсонликда
Баъзан эса уни ерга уриб келдим мен
Мана ўша тарозибон у-ку фаришта
Инсонлардан кўра юксак туражак-ку у
У зотга ҳам қийин экан бунақа ишда
37
Кўзларида алланечук норизо туйғу
Қийин ахир уларга ҳам бордир кўзлари
Фақатгина фармон берар оллоҳи қодир
Лекин қалбин англамайди қизлар сингари
Энди қайга борсам экан бу дашт сахрода
Қайга бориб падаримни кимдан сурасам
Билолмасам ким дузахда ким арш-аълода
(А.Орипов "Жаннатга йўл")
Ташқи монолог сўзловчининг ташқи нутқидир. Унда тил имкониятлари ҳақиқатга
айланади. Сўзловчининг нутқ мазмунини етказишга кўмаклашувчи турли хил ҳаракатлари
ёрдамида баён этиладиган монологик нутқ драматик монолог дейилади. Драматик
монолог сўзлаётган шахснинг қўли, гавдаси, қоши боши, кафти каби аъзолари зарурати
туғилганда ҳаракат қилади. Турли тарздаги маъноли ҳаракатлар фикрнинг тингловчи
томонидан яхши тушуниб олинишига кўмаклашади.
Сўзловчининг ички ҳис-туйғуларини, руҳий кечинмаларини ифодаловчи ташқи
монологик нутқ лирик монолог дейилади. Лирик монологда шахснинг орзу-умидлари
ташқи дунёдан олган таассуротлари келажак режалари акс этади. Масалан: Уч кунда
жадал билан битта дўппи битказаман. Мен бу дўппимнинг нусхасини толеимдан чиздим,
гуллари юрак қонимдан япроқлари сариқ чехраларидан намунадир.
Сўзловчининг юз берган воқеа-ҳодисалари ҳақида ҳикоя қилиб берилиши хабар
монологи ҳисобланади. Хабар монологида воқеалик равий тилида баён этилади. Хабар
монологи ҳикоячилик, қиссачиликда кўпроқ қўлланилади. Маса лан: Туш пайти махсус
автобусда ишга бораяпман. Диалог нутқ шаклларидан бири бўлиб, унда ҳар бир фикр
тўғридан-тўғри суҳбатдошга қаратилган бўлади. Диалогик
нутқнинг
синтактик
қурилиши монологик нутққа қараганда содда қилиб тузилади. Диалог фикрларнинг
қисқалиги билан ажралиб туради. Унда суҳбатни давом эттириш учун энг зарур
нарсаларгина ифодаланади. Воқеалар кенг изоҳланмайди. Шу жиҳатдан ҳам диалог
монологга ўхшамайди. Диалог сўроқ, буйруқ, дарак гаплардан ташкил топади.
Полилог. Иккидан ортиқ иштирокчиларнинг нутқидан тузилган суҳбат
полилогдир. Полилог ҳамма тил хусусиятлари жиҳатидан
ўзидир. Фақат унда
суҳбатдошларнинг сони кўпроқ бўлади. Сўзловчи ўртага ташлаган муаммога бирдан
ортиқ иштирокчи ўз фикрини билдириши мумкин.
Ўкитувчи синфда оғзаки нутқнинг турли шаклларидан фойдаланади. Қуйи синфларда
кўпроқ нутқнинг диалогик ва полилог шакли ўринлидир. Ўқитувчи ҳар бир дарсда оғзаки
нутқнинг ҳамма шаклларидан фойдаланиши лозим.
Ўқитувчи ўрганилаётган мавзу ва материал ўқувчиларга тўла етиб бориши, уларнинг
хулқига таъсир этишини кўзда тутган ҳолда айтилаётганларга мос ҳаракатлар қилади:
кўз, қош, юз, бош, кафт ҳаракатларини ишга солади. Ҳаракат ўз ўрнида бўлса, ёқимли
кечса фойда келтиради. Аммо ҳадеб ўринли, ўринсиз харакатлар қила бериш ўқувчини
зериктиради.
Назорат саволлари.
1.Билим эгаллашда нутқ қандай вазифани бажаради?
2.Фикрлаш ва сўзлаш ўртасидаги боғлиқлик ва фарқини тушунтиринг?
3.Нутқий фаолият кўринишларига таъриф беринг.
4.Ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқоти ва нутқий фаолияти.
5.Ўқитувчи нутқининг шаклларини ўрганиб чиқинг.
6.Ҳар бир нутқ шаклларини таҳлил қилинг. Улар ўртасидаги боғлиқликни изоҳланг.
Учинчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқ маданиятида нутқ одобини тутган ўрнини талабаларга тушунтиради.
Нутқ одобини моҳиятини тушуниб етишга ёрдам беради ва қизиқиш уйғотади.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Нутқ одоби моҳиятини тушунтиради.
38
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида нутқ одобини аҳамиятини изоҳлайди.
3.Нутқ одоби сифатларини тавсифлайди.
Учинчи асосий савол баёни.
Нутқ одоби инсоннинг маънавиятини-маърифатини белгиловчи асосий мезондир.
Кишининг одоби, энг аввало, унинг нутқида кўринади. Нутқ одоби нима? Нутқ
одоби, деганда, айтилиши зарур бўлган хабарларни, тингловчини ҳурмат қилган ҳолда,
унииг қалбига мос
ҳолда
адабий
нормадаги
ифодалар
билан
етказиш
тушунилади. Ҳар қандай хунук хабарни ҳам тингловчига беозор етказиш мумкин.
Бунинг учун сўзловчи тилни, адабий тил нормаларини мукаммал билиши лозим.
Мулойим, ёқимли, одобли сўзлаш ҳам ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Унга ёшликданоқ онгли
машқлар қилиш, тил луғат бойлигини эгаллаган, бу борада нутқи ибратли кишиларга
тақлид қилиш, улардан ўрганиш орқали эришилади. Ўқувчи учун энг яхши намуна
ўқитувчи нутқидир. Буни ўқитувчи ҳар доим ўзида ҳис этиб туриши, ўз нутқида ҳеч
вақт одоб-ахлоқ, нутқ маданияти нормаларидан чиқмаслига лозим.
Нутқ одоби саломлашишдан бошланади. Саломлашишдаги хушмуомалалилик ундан
кейинги яхши суҳбатга дебоча бўлади, тингловчида яхши кайфият пайдо қилади.
Саломлашишнинг аҳамияти ҳақида ҳиндларда шундай нақл бор: «Битта салом билан
бешта нарсага - ўзини енгил сезиш, шон - шуҳрат топиш, қут-баракали, илмли бўлиш ва
ниҳоят, узоқ умр кўришга эришилади».
Ҳа, саломда гап кўп. Аммо саломлашиш, салом беришнинг ҳам ўзига яраша қонунқоидалари бор. Афсуски, кейинги чоракам бир аср мобайнида ўзимизнинг шарқона
саломлашиш одобимизни ҳам унутиб юбораёздик.
Аввало, ҳар бир муслим ва муслима саломлашиш ҳам фарз, ҳам қарз эканлигини
яхши англаб етмоғи лозим, Чунки «Сўз боши салом», деганларидек, суҳбатдошлар
мулоқоти «ассалому алайкум», «ваалайкум ассалом» жумлалари билан бошланади. Бу
суҳбатдошларнииг таниш ёки нотанишлигидан, қатъий назар, ўзаро ҳурмат ва эҳтиром
белгиси ҳисобланади. Аммо кейинги пайтларда бирор жойга кириб бораётган, телефонда
суҳбат бошлаган кишиларнинг саломлашишни унутиб бораётганликларига тез-тез гувоҳ
бўлиб қолмоқдамиз.
Халқ тилида саломлашиш учун ҳам, хайрлашиш учун ҳам нутқий воситалар мавжуд.
Ўқитувчи уларни ўз ўрнида ҳамма учун ва ўз шогирдлари учун ўрнакдир. Маданиятли
киши ўз айбини бўйнига ола билиши лозим. Ўз айби учуи узр сўраш ўз ғурурини ерга
уриш эмас, балки одоблилик, хушмуомалалик аломатидир.
Етук кишига хос фазилатлардан яна бири хайрлашув одобидир. Тилимизда
хайрлашганда ишлатиладиган «хайр, соғ бўлинг», «хайр, кўришгунча», «хайр, омонлиқда
кўришайлик» каби таъсирчан иборалар мавжуд. Ўқитувчи синфдан чиқаётганда «хайр,
соғ бўлинглар», «хайр, яхши қолинглар» ибораларини ишлатса, ўринли бўлади.
Болага яхшилик қилган, айтилган юмушни, илтимосни бажарган кишиларга ўз
вақтида миннатдорчилик билдириш одобини ҳам ўргатиб бориш лозим. Тилимизда
рағбатлантиришни, миннатдорчиликни англатадиган чиройли ифодалар бор. Уларни
кундалик муомалаларга киритиш, ўз ўрнида ишлатиш киши хулқини нақадар безайди.
Ўқитувчи топшириқни бажарган ўқувчиларини «офарин», «баракалла»,«раҳмат»,
«отангизга раҳмат», «миннатдорман» каби сўзлар билан рағбатлантириши мумкин.
«Ҳар бир кишининг маданийлик даражаси ўсиб, қанчалик тарбия кўрганлиги унинг
ёзма ва оғзаки нутқидан билинади» (С.Иброҳимов).
Тил дунёни билиш, билимларни тўплаш, сақлаш, кейинги авлодларга етказиш,
руҳий муносабатларни акс эттириш, гўзаллик категорияларини воқеалантириш каби қатор
вазифаларни бажаришига қарамасдан, асосий эътибор унинг кишилар ўртасидаги алоқани
таъминлашдир.
Нутқ маданияти жамият маданий-маърифий тараққиётининг, миллат маънавий
камолотининг муҳим белгисидир. Том маънодаги маданий камолотнинг муҳим
белгисидир. Ҳақиқий маънодаги маданий нутқ шахс умуммаданий савиясининг муҳим
39
жиҳатларидан биридир. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда маънавий-маърифий
ислоҳотлар ҳар қачонгидан ҳам долзарблик касб этади.
Республикамизнинг «Давлат тили ҳақида»ги, «Таълнм тўғрисида»ги қонунларида,
«Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури» ва бошқа жуда кўплаб ҳужжатларида маънавиймаърифий тарбияга, тил масалаларига алоҳида аҳамият берилади. Жамиятимизнинг ҳар
бир аъзоси, ҳар қандай мутахассис замон билан ҳамқадам бўлиши, энг аввало, ўз она
тилининг садоқатли соҳиби бўлмоғи лозим. Тил жамият билан, унинг маънавияти,
маърифати ва маданияти билан биргаликда юксалади.
1.
2.
3.
4.
Назорат саволлари.
Нутқ одобининг моҳияти ва асосий сифатларини оғзаки баён этинг.
Ўқитувчи фаолиятида нутқ одобининг ўрни ва аҳамиятини изоҳланг.
Нутқ одобини қандай тушунасиз?
Ўқитувчи нутқ маданияти ва нутқ одоби тушунчаларини ижтимоий характерга эга
эканлигига изоҳ беринг.
Нутқ одобини эгаллашнинг йўл-йўриқларини ишлаб чиқинг.
5.
Мустақил иш топшириқлари:
1.Ўз нутқингиздаги нутқий фаолият кўринишларини ўрганиб, таҳлил қилинг.
2. Шарқ мутафаккирларининг нутқ одоби, тил, сўз ҳақидаги ҳикматларини
дафтарингизга ёзиб, уларни мазмунини ўз сўзларингиз билан изоҳланг ва ҳикматларни
ёд олинг.
3. Ўқитувчи нутқ одобини эгаллашда энг аввал нимага эътибор бериши лозим? Нутқ
одобини шакллантириш йўл-йўриқларини ишлаб чиқинг.
4.А.Навоийнинг “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида таърифланган 100 та феълдан
ҳозирги тилимизда маъносини йўқотмаган 5 та сўзни танлаб гаплар тузинг. Бу
феълларни адиб кўрсатган маънолари билан қиёсланг ва фарқларини тушунтиринг.
Мавзу бўйича илмий хулосалар:
1. Тил бирикмалари ва материалидан фикрни ифодалаш мақсадида фойдаланиш
жараёни нутқ саналади.
2. Нутқ тилдаги мавжуд ифода воситаларидан фойдаланган ҳолда мавжудликка
айланган фикрдир. Нутқ икки хил бўлади:
Ички нутқ
Ташқи нутқ
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида нутқий фаолият уч хил кўринишда ўрганилади.
Сўзлаш
Мутаола
Эшитиш
4. Сўзни қадрлаш, яхши сўзлай олиш, сўзлаганда ўйлаб тушуниб гапириш, чин
сўзлаш, тилни тийиш, суҳбат сирларини сақлаш, эзма ва вайсақи бўлмаслик
кабиларга амал қилиш нутқ одобини асосий талаблари ҳисобланади.
Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар.
1. Ўқитувчи фаолиятида нутқий фаолиятидаги нутқ одобини ўрнини илмий асослаш.
2. Нутқ одобини шакллантиришнинг самарали йўлларини аниқлаш.
3. Ўқитувчи фаолиятида нутқ одобини шакллантириш юзасидан тавсиялар ишлаб
чиқиш.
Асосий адабиётлар рўйхати:
1.
2.
Нутқ маданияти ва услубият асослари». Р. Қунгўров. Э. Бегматов. Ё. Тожиев.
«Нутқ маданияти асослари» Т. Қудратов.
40
3.
4.
5.
Р.Расулов., Н.Ҳусанов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати».
П.Носиров. «Ўзбек нутқи маданияти ва услубияти асослари» Т., 1994й
http//www.ziyonet.uz/ru/library
Фанни ўқитиш технологияси:
5-мавзу. Ўқитувчи нутқининг коммуникатив сифатлари
мавзусидаги маъруза машғулотининг технологик харитаси
Т/р
1
2
3
4
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Тайёрлов босқичи:
1.16. Дарс мақсади: Ўқитувчи нутқининг коммуникатив
сифатларига таъриф беради ва моҳият ҳақида аниқ билимлар
бериш. Ўқитувчи нутқининг коммуникатив фазилатларига
қўйиладиган талабларга риоя қилишни тарбиялаш, ўз нутқидаги
камчиликларни бартараф қилиш ҳиссини уйғотиш.
1.17. Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқини коммуникатив фазилатларини айтиб беради.
2.Ўқитувчи нутқининг фазилатларини, моҳиятини ёритади.
3. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини ўзаро боғлиқлигини
аниқлайди.
5. Ўқитувчи нутқи тўғрилигига қўйиладиган талабларни ишлаб
чиқади.
4. Педагогик фаолиятда нутқнинг коммуникатив фазилатларини,
ўрнини аҳамиятини очиб беради.
1.18.Асосий тушунча ва иборалар: Нутқнинг коммуникатив
хусусиятлари: аниқлик, тўғрилик, ифодалилик соф, изчил,
мантиқий, таъсирчан нутқ, нутиқни бойлиги.
1.19. Дарс шакли: Ҳамкорликдаги, ахборот, визуал-маъруза,гуруҳ
ва микрогуруҳларда.
1.20. Фойдаланиладиган метод ва усуллар: суҳбат, маъруза-ҳикоя,
бахс, видеоусул.
1.21. Керакли жиҳоз ва воситалар: Маъруза матни, ўқув қўлланма,
компьютер технологиялари, слайдлар проектор, қоғоз,
маркер, китоб, доска, бўр
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради (40 – бет).
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
4.1. Берилган маълумотни талабалар томонидан ўзлаштирилганини
аниқлаш учун қуйидаги саволлар берилади:
1. Ўқитувчи нутқи коммуникатив сифатлари деганда нимани
тушунасиз?
2. Ўқитувчи нутқи коммуникатив ҳусусиятларини санаб беринг.
3. Улар ўртасидаги боғлиқликни изоҳланг.
41
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
Ўқитувчи
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
15 минут
5
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
4. Ўқитувчи нутқининг тўғрилигига қўйиладиган талабларни
санаб беринг.
5. Қандай сўзлар тўғри нутқни бузади?
6. Нутқнинг тўғрилигини бузувчи омилларни аниқланг.
7. Нутқий алоқа учун алоҳида ифодали нутқнинг қандай
аҳамияти бор?
8. Нутқини ифодалилигини таъминловчи воситаларни санаб
беринг, усулларини ишлаб чиқинг,йўлларини ишлаб чиқинг.
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади (47- бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
5- Мавзу: НУТҚНИНГ КОММУНИКАТИВ СИФАТЛАРИ.
Асосий саволлар.
Ўқитувчи нутқининг тўғрилиги.
Ўқитувчи нутқининг софлиги.
Ўқитувчи нутқининг аниқлиги.
Ўқитувчи нутқининг мантиқийлиги.
Ўқитувчи нутқининг ифодалилиги.
Ўқитувчи нутқининг бойлиги.
Ўқитувчи нутқининг ўринлилиги.
Ўқитувчини нутқининг коммуникатив сфатлари
Ўқитувчини нутқининг аниқлиги
Ўқитувчини нутқининг тўғрилиги
Ўқитувчини нутқининг софлиги
Ўқитувчини нутқининг бойлиги
Ўқитувчини нутқининг ифодалилиги
Ўқитувчини нутқининг ўринлилиги
Ўқитувчини нутқининг изчиллиги
Ўқитувчини нутқининг мантиқийлиги
Ўқитувчини нутқининг тасирчанлиги
42
Ўқитувчи,
10 минут
II. Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар:
Сўз матннинг шаклланиши. Нутқ маданияти. Аниқлик, тўғрилик, ифодалилик ва
бошқа хусусиятлар. Сўзда ва нутқда мақсадга эришиш. Синоним-маънодош сўзлар.
Фразеологизм ибора. Парафраза-тасвирий ифода. Эпитет-сифатлаш.
III. Мавзуга оид муаммолар:
1. Нутқий фаолият. Ўқитувчи нутқининг фазилатлари деганда нимани тушунасиз?
Сизнингча, нутқий фазилатлар қаторига қайси фазилатларни киритиш мумкин?
Фикрингизни тўғрилигини асосланг.
2. Нутқнинг тўғрилиги унинг тил нормаларига мослигидир. Сизнингча, тўғри нутқ
шартлари қандай бўлади? Шартларга амал қилишда нималарга эътибор қаратиш лозим?
Фикрингизни исботланг.
3. Адабий тил учун бегона унсурлари бўлмаган, хулқ нормаларини тан олмайдиган
сўзлардан холи бўлган нутқ соф нутқ деб юритилади. У ҳолда адабий нутқ софлигига
нутқ етадиган унсурларни аниқлаб, изоҳ беринг.
4. Аристотел “Агар нутқ ноаниқ бўлса, у мақсадга эришмайди”, - деганда нутқни қайси
фазилатини назарда тутган? Сизнингча нутқни аниқлигига эришишда қандай талабларга
эътибор бериш лозим? Фикрингизни тўғрилигини исботланг.
5. Сўзлар қатъий аниқликда қўлланганда ўқитувчини бошқа комуникатив сифатларига
путур етадими? Фикрингизни тўғрилигини исботланг.
6. Ўқитувчи нутқининг ранг-баранглиги, деганда нутқнинг коммуникатив
хусусиятларини қайси бири назарда тутилган? Бой нутқ ва қашшоқ нутқ деганда нимани
тушунасиз? Фикрингизни мисоллар билан тушунтиринг.
7. Ўринлилик кўп томонли хусусиятдир. Унинг кўп томонли хусусияти нималарда
кўринади? Уларни фарқли жиҳатларини аниқланг.
Биринчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини моҳиятини тушунтириш.
2. Уларни ўзаро ўзвий боғлиқлигини тушунтириш.
3. Ўқитувчи нутқини тўғрилигига қўйиладиган талабларини кўрсатиш ва шунга
йўналтириш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини, моҳиятини айтиб беради.
2. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини ўзаро боғлиқлигини аниқлайди.
3. Ўқитувчи нутқи тўғрилигига қўйиладиган талабларни ишлаб чиқади.
Биринчи асосий саволнинг баёни.
Нутқ сўзловчи ёки ёзувчи томонидан матннинг ташқи кўриниши бўлиб, у фақатгина
лисоний ҳодиса саналмасдаи, балки ҳам руҳият, ҳам нафосат ҳодисаси ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам яхши нутқ дейилганда, айтилмоқчи бўлган мақсаднинг тингловчи ёки
китобхонга тўлиқ етиб бориши, уларга маьлум таъсир ўтказиши назарда тутилади. Шунга
кўра, нутқ олдига маълум талаблар қўйилади. Бу талаблар нутқнинг коммуникатив
сифатлари бўлиб, у фақатгина нутқнинг мантиқан тўғри, аниқ, чиройли ва мақсадга
мувофиқ бўлиши назарда тутади.
1. Нутқнинг тўғрилиги деганда., - нутқ маданиятииинг зарур ва биринчи шарти
сифатида адабий тилнинг маълум пайтда қабул қилинган меъёрига қатъий ва аниқ
мувофиқ келишини, унинг талаффуз, имловий ва грамматик меъёрларини эгаллаши
тушунилади.
Нутқнинг тўғрилиги унинг энг муҳим алоқавий фазилатидир. Чунки нутқ тўғри
бўлмаса, унинг бошқа коммумикатив сифатлари, яъни мантиқийлиги, аниқлиги, мақсадга
мувофиқлигига ҳам путур етади. Нутқ тўғри бўлиши учун, асосан, икки меъёрга - урғу ва
грамматик меъёрга қаттиқ амал қилишни талаб қилади. Сўзлардаги урғунинг кўчиши
билан маънонинг ҳам ўзгариб кетиши мумкинлигини эсдан чиқармаслик лозим. Масалан:
43
олма сўзи. Бу сўзни алоҳида урғусиз олиб қараганда, унинг қандай маънода
қўлланилаётганини аниқлаш қийин. Фақат урғу ундаги маънони аниқлашга кўмаклашади,
Яъни олма тарзида урғу биринчи бўғинга тушганда, ҳаракат, олма каби охирги бўғинга
тушганда эса меванинг бир тури маъноси англашилади. Тилимизда бундай сўзлар
анчагина. Масалан, ҳозир - ҳозир, янги-янга, йигитча-йигитча, ўқувчимиз -ўқувчимиз
сўзларининг маъноси ҳам фақатгина урғу ёрдамида ойдинлашади.
Гап таркибидаги айрим олинган сўзга тушадиган урғу, яъни мантиқий (логик)
урғунинг ҳам маънони фарқлашда хизмати катта. Ҳамма тилларда ҳам қайси маъно
алоҳида назарда тутилаётган бўлса, шу маънони ифода этаётган сўз алоҳида урғу билан
талаффуз қилинади. Масалан, Анвар хат ёзди гапида ким ёзганлига, нима ёзганлиги ёки
нима иш қилганлиги назарга олиниб, бу гапдаги сўзларнинг ҳар учаласидан бирига урғу
туша олади. Бундай ўринларда мантиқий урғу маънони таъкидлаш учун керак.
Лекин шундай ҳолатлар ҳам борки, бўғин урғусида бўлгани каби мантиқий урғуни
ҳам тўғри ишлата билиш керак. Чунки бунда хатога йўл қўйилса, назарда тутилган маъно
англашилмай қолиши мумкин. Демак, нутқни тўғри ифодалаш учун ҳам сўз урғусининг,
ҳам мантиқий урғунинг тўғри ишлатилишига амал қилишимиз зарурдир.
Грамматик нормага риоя қилиш деганда, гап тузиш қоидаларидан тўғри
фойдаланиш, ўзак ва қўшимчаларни қўшишда хатога йўл қўймаслик, келишик
қўшимчаларини ўз ўрнида қўллаш, эга ва кесимнинг мослиги, иккинчи даражали
бўлакларнинг уларга боғланиш конуниятлари тушунилади.
Тилимизда морфологик, синтактик чалкашликлар тез-тез учраб чуради. Кўпчилик
ҳолатларда келишик қўшимчалари фарқланмасдан ишлатилади. Бу эса баъзан мазмунда
хатоликка олиб келиши мумкин: Умрини тоғларда ўтказган одамни табиат тилини
билмайди, дейиш қийин. («Қишлоқ ҳақиқати»). Тилимизнинг моҳир билимдони А.Қаҳҳор
ҳам қаратқич ва тушум келишигининг баъзан фарқланмай ишлатилишидан ўзининг
«Санъаткор» ҳикоясида асар қаҳрамонининг саводсизлигини фош этишда усталик билан
фойдаланади:
Пожарний «гугуртни ерга ташламанг», деди. Режиссёримиз эса «гугуртнинг ерга
ташламанг», деди.
Хуллас, она тили хазинасидан керакли грамматик шаклларни танлаш ва уларни
жой-жойида ишлатиш, яьни нутқнинг тўғри тузилишига эришиш нутқ маданиятининг
асосий талабларидан биридир.
Нутқнинг тўғрилиги унинг энг муҳим алоқавий фазилатидир. Чунки нутқ
тўғри бўлмаса, унинг бошқа коммуникатив сифатлари, яъни мантиқийлиги,
аниқлиги, мақсадга мувофиқлигига ҳам путур етади.
Нутқ тўғри бўлиши учун, асосан, икки меъёрга – урғу ва грамматик меъёрга
қатъий амал қилиш талаб этилади.
Нутқнинг аниқлиги сўзнинг ўзи ифодалаётган воқеликка мутлақо мос ва
мувофиқ келишидир. Аниқлик нутқнинг муҳим хусусияти, фазилати сифатида
фикрни ёрқин ифодалаш билан, нутқ предметининг маъноси билан, нутқда
ишлатилаётган сўз маъноларини билиш билан боғлиқ бўлади. Агар нотиқ ўзи фикр
юритмоқчи бўлган нутқ предметини яхши билса, унга мос сўзларни танласа ва ўзи
танлаган сўзларнинг маъноларига мос вазифалар юкласа, нутқнинг аниқ бўлиши
тайин. Нутқнинг тозалиги, деганда, энг аввало, унинг адабий тил меъёрига мувофиқ
келиш-келмаслиги тушунилади.
Нутқнинг мантиқийлиги унинг асосий сифатлари бўлган тўғрилик ва аниқлик
билан чамбарчас боғлангандир. Чунки грамматик жиҳатдан тўғри тузилмаган нутқ
ҳам, фикрни ифодалаш учун муваффақиятсиз танланган луғавий бирлик ҳам
мантиқнинг бузилишига олиб келади.
Назорат саволлари.
7. Ўқитувчи нутқи коммуникатив сифатлари деганда нимани тушунасиз?
8. Ўқитувчи нутқи коммуникатив хусусиятларини санаб беринг.
44
9. Улар ўртасидаги боғлиқликни изоҳланг.
10. Ўқитувчи нутқининг тўғрилигига қўйиладиган талабларни санаб беринг.
11. Қандай сўзлар тўғри нутқни бузади?
12. Нутқнинг тўғрилигини бузувчи омилларни аниқланг.
7. Ўртоқ рафиқам! Ижозат берсангиз, хушчақчақ ҳаётимизни шараф билан давом
эттириб, оилавий бурчимизни намунавий бажариб келаётганимизга бир йил тўлган
кунда бевосита табрик қилишга! (А.Қаҳҳор.)
Иккинчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Ўқитувчи нутқининг софлигини, моҳиятини, унга қўйиладиган талабларни
тушунтиради. Ўз нутқи устида ишлашга ўргатиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Ўқитувчи нутқини софлиги моҳиятини очиб беради.
2.Ўқитувчи нутқини софлигига қўйиладиган талабларни шарҳлайди.
3.Ўқитувчи нутқини софлигига эришиш усулларини ишлаб чиқади.
Иккинчи асосий савол баёни.
Нутқнинг софлиги. Нутқнинг софлиги деганда, энг аввало, унинг адабий
тилнинг лексик меъёрига мувофиқ келиш-келмаслиги тушунилади. Дарҳақиқат,
маданий нутқ ўзбек адабий тили талабларига мос ҳолда тузилиши, турли тил, ғайри
адабий тил унсурларидан ҳоли бўлиши керак.
Нутқнинг софлигига
путур етказувчи лисоний унсурлар, асосан,
диалектизмлар ва варваризмлардир.
Диалектизм ва варваризмлар, жаргон ва арголар оддий сўзлашув нутқида, бадиий
адабиётда кенг қўлланилади.
Паразит сўзлар деб аталувчи луғавий бирликлар ҳам тил маданияти учун ётдир.
Улар, асосан, сўзлашув нутқида кўп ишлатилиб, нотиқнинг ўз нутқини кузатиб
бормаслиги, эътиборсизлиги натижасида пайдо бўлади ва одатга айланиб қолади.
Масалан, айрим кишилар ўзлари сезмаган ҳолда демак, хўш, хўп каби сўзларни
қайтараверишга ўрганиб қолиб, уларни паразит сўзларга айлантириб қўйишган.
«Бир докладчининг бир соатли нутқида, - деб ёзади тилшунос олим А.Аҳмедов –
«ўртоқлар» сўзи 101 марта, «яъни» сўзи 73 марта, «демак» сўзи 60 марта
такрорланганлигини гувоҳи бўламиз. Қаранг, бир соатлик нутқда 234 та ортиқча,
«бекорчи» сўз ишлатилган»1
Хуллас, нутқнинг софлиги деганда адабий тилга ёт унсурлардан, ортиқча
қўлланишлардан ҳоли нутқ тушунилади.
Назорат саволлари.
1.Соф нутқ деганда нимани тушунасиз?
2. Ўқитувчи нутқини софлигига путур етказадиган унсурларга изоҳ беринг.
3.Жаргонлар, вульгаризмлар, паразит сўзлар, канцелеризмлар нима?
4. Гуруҳингизда нутқни софлигига путур етказадиган унсурлар кўп ишлатадиган
талабани нутқини ўрганиб чиқинг ва услубий тавсия тайёрланг.
5. Қўрқитиш, мазах қилиш, кесатиқ орқали мулоқот қилишни қандай баҳолайсиз?
Фикрингизни мисоллар орқали ёзма баён қилинг.
6. Нутқнинг софлигини бузувчи қўлланишларни аниқланг.
1. Сан, манглайи қара бадкирдор, на сабабдан мундоқ ёмон сўзларни элга тарқатдинг?
(Мирмуҳсин.) 2. Қудрат бобо кеча кечқурун қайтиш қилдилар. (Н.Қобул.) 3. Тезроқ
шотини қўй, акс ҳолда у йиқилиб тушади. (Сўзл.) 4. Хўп, бу масалани қўятур, ҳар ҳолда
уни раис билан бамаслаҳат ҳал қиламиз, хўп, яна қандай муаммо бор? («Ёшлик».)
1
Аҳмедов А. Тил бойлиги. – Тошкент. 1968. 27-бет.
45
Учинчи асосий савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Ўқитувчи нутқини аниқлиги ҳақида маълумот беради. Аниқ нутқга қўйиладиган
талабларни тушунтиради. Ўз нутқи устида ишлаш иштиёқини уйғотади.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Нутқни аниқлигини бошқа фазилатлари билан таққослайди.
2. Ўқитувчи нутқи аниқлигига қўйиладиган талабларни айтиб беради.
3. Нутқни аниқлигига эришиш йўлларини ишлаб чиқади.
Учинчи асосий савол баёни.
Нутқнинг аниқлиги – бу сўзнинг ўзи ифодалаётган воқеликка мутлақо мос ва
мувофиқ келишидир. Аниқлик нутқнинг муҳим фазилатларидан бири сифатида
қадимдан маълум. Ғарб мутафаккирлари ҳам, Шарқ олимлари ҳам аниқликни нутқ
сифатларининг биринчи шарти деб ҳисобланганлар. Аристотель: “Агар нутқ ноаниқ
бўлса, у мақсадга эришмайди», деган бўлса, Кайковус: «Эй фарзанд, сўзнинг юз ва орқа
томонини билгил, уларга риоя қилгил, сўзлаганда маъноли гапир, бу нотиқликнинг
аломатидир. Агар гапирган вақтингда сўзнинг қандай маънога эга эканлигини билмасанг
қушга ўхшайсан...», дейди.
Аниқлик нутқнинг фазилати сифатида ёрқин ифодалаш қобилияти билан, нутқ
моҳиятининг маъноси билан, нутқда ишлатилаётган сўз маъноларини билиш билан
боғлиқ бўлади.
Агар нотиқ ўзи фикр юритмоқчи бўлган нутқ предметини яхши билса, унга мос
сўзлар танласа ва ўзи танлаган сўзларнинг маъноларига мос вазифалар юкласа, нутқ аниқ
бўлиши тайин. Аниқлик икки хил бўлади: нарсанинг аниқлиги ва тушунча аниқлиги.
Назорат саволлари.
1. Қандай нутқни биз аниқ нутқ деймиз?
2. Нутқни аниқлиги ҳақида мутафаккирлар қандай фикр айтганлар?
3. Нутқни аниқлигига қандай йўл билан эришилади?
4. Нутқингизни аниқлигига путур етказувчи сўзларни аниқлаб, улардан чекиниш
йўлларини ишлаб чиқиш.
5. Нутқнинг аниқлигини бузувчи қўлланишларни аниқланг.
1 Ошхона ва кондитер маҳсулотлари, ярим фабрикатлар, шарбат ва турли салқин
ичимликлар ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш чора-тадбирлари кўрилди. 2. Охирги
йилларда бу масалага жиддий эътибор бермоқдамиз. 3. Бўйи мендан каттароқ, ўзи сапсариқ. 4. Шаҳар билан қишлоқ ўртасида тафовут тобора қисқараётир.
Тўртинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқини мантиқийлигига таъриф беради ва моҳиятини очиб беради.
Нутқни мантиқийлигини шакллантиришга иштиёқ уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқини мантиқийлигига таъриф беради.
2. Ўқитувчи нутқини мантиқийлигини таъминловчи шартларга изоҳ беради.
3. Ўқитувчи нутқини мантиқийлигига путур етказувчи унсурларни аниқлайди.
Тўртинчи савол баёни.
Нутқнинг мантиқийлиги унинг асосий сифатлари тўғрилик ва аниқлик билан
чамбарчас боғлангандир. Чунки грамматик жиҳатдан тўғри тузилмаган нутқ ҳам,
фикрни ифодалаш учун муваффақиятсиз танланган луғавий бирлик ҳам мантиқнинг
бузилишига олиб келиши табиийдир. Мантиқий изчилликнинг бузилиши тингловчи ва
ўқувчига ифодаланаётган фикрнинг тўлиқ бориб етмаслигига, баъзан умуман
англашилмаслигига олиб келади. Тушунча мантиқийлиги алоҳида олинган матнда
фикрий кетма-кетлик, мантиқий изчиллик бўлишини тақозо қилади. Аммо, бу талабни
46
нутқий жараённинг ҳамма кўринишларида ҳам ўртага қўйиб бўлмайди. Масалан,
вазифавийлик услубларида, хусусан илмий ва бадиий нутқ услубларида бу талабга
қандай амал қилинишини олиб кўрайлик. Илмий услубда ёзилган асарлар яхлит бир
тузилишга эга. Унда кириш, асосий қисм ва хулоса мавжуд бўлиб, улар ягона бир
ҳалқага бирлашади. Матнда баён қилинаётган фикрлар қатъий изчилликда баён
қилинади. Бадиий нутқ тузилиши эса, бир оз бошқача. Айтайлик, фикрлар бир маромда
баён этиб келинди-ю, бирданига узилиш юз беради ва энди бошқа воқеалар ҳикоя
қилиниб кетилади. Бу нарса гўё мантиқий изчилликка путур етказгандай кўринса-да,
аслида ундай эмас. Бадиий асарларда, хусусан, қисса, роман каби жанрлардаги кенг
режалилик тасвир қурилишини ана шундай тузишни тақозо қилади. Мантиқан путур
етмаганлиги бундай асарларнинг охирида маълум бўлади.
Хулоса қилганимизда, нутқнинг мантиқийлиги деганда, яхлит бир тизим асосида
тузилган, фикрлар ривожи изчил бўлган, ҳар бир сўз, ибора аниқ мақсадга мувофик,
равишда ишлатиладиган нутқни тушунамиз.
Назорат саволлари.
1. Ўқитувчи нутқини мантиқийлигига қўйиладиган талабларни сананг.
2. Экстролингивистик шартга изоҳ беринг. Нутқни аниқлиги ҳақида мутафаккирлар
қандай фикр айтганлар?
3. Софлингивистик шартни моҳиятини мисоллар билан тушунтиринг.
4. Ўқитувчи нутқини мантиқийлигини бузувчи сабабларни аниқланг ва бартараф этиш
усулларини ишлаб чиқинг.
5. Ўқитувчи нутқини мантиқийлигини таъминловчи воситаларни кўрсатинг ва
мисоллар билан асосланг.
6.Нутқнинг мантиқийлигига путур етказган қўлланишларни аниқланг.
1. Энди куй ва рақслар тинглаб дам олинг. 2. Сотувчи кўйлакка 2000 сўмдан қўйиб
сотаётган экан. 3. Холам қўярда-қўймай чойга ўтказди. 4. Бу акула қуруқликдаги сут
эмизувчиларга ўхшаб тухум қўймайди, балки тўғридан-тўғри тирик акулани дунёга
келтиради. 5. Ташаббускор район меҳнаткашлари ички резервларни ишлаб чиқариш
кучларини ривожлантиришга сафарбар этмоқдалар. 6. Бугун Тошкентда ноль даража
иссиқ бўлади.
Бешинчи савол бўйича ўқитувчининг мақсади.
Ўқитувчи нутқини ифодалилигига таъриф беради. Ўқитувчи нутқини ифодалилигига
қўйиладиган талаблар билан таништириш, ўз нутқи устидаги камчиликларни
бартараф қилиш ҳиссини тарбиялаш (ҳиссини уйғотиш)
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқини ифодалилигига изоҳ беради.
2. Ўқитувчи нутқини ифодалигига қўйиладиган талабларни айтиб беради.
3. Нутқнинг ифодалигига эришиш йўлларини ишлаб чиқади.
4. Нутқни ифодалилигини таъминловчи воситаларга таъриф беради.
Бешинчи савол баёни.
Ўқитувчи нутқининг муҳим фазилатларидан бири – ифодалиликдир.
Ифодалиликкина нутқнинг тингловчи томонидан қабул қилинишини таъминлайди.
Ифодалари содда, аммо катта мазмунга эга бўлган нутқ тингловчида қизиқиш уйғотади ва
унинг онгига тез етиб боради. Ифодалилик нуқтаи назаридан қараганда кишиларнинг
нутқлари хилма-хилдир. Ҳатто бир мавзуга бағишланган турли кишиларнинг нутқи
турлича ифодаланиши мумкин. Нутқни равон қилишда мавзу ва хабарнинг мантиқи,
далилларнинг янгилиги, муаллифнинг таъсир ўтказиш воситалари, нутқнинг тузилиш
хусусиятлари муҳимдир. Ўз тузилиш хусусиятлари, фазилати, хоссалари билан
тингловчининг фикр ва туйғуларини, диққатни ёрқинлаштирган, айтилганларга қизиқиш
уйғотган нутқ ифодалидир.
47
Ифодалилик, биринчидан, нутқ вазияти билан боғлиқ бўлса, иккинчидан тилнинг
тузилиши билан боғлиқдир. Ўқитувчининг дарсдаги нутқи ифодалилиги билан
тарғиботчининг маъруза ифодалилигини бошқа маъруза ифодалилигини тенглаштириб
бўлмайди. Улардаги луғавий қатламлар оҳангнинг кўринишлари бир-биридан фарқ
қилади.
Ифодалиликни таъминлашда ўхшатиш, метафора, метонимия, синекдоха, муболаға
кабилар катта аҳамиятга эга. Ўқитувчининг нутқида бу воситалардан ўринли фойдаланиш
унинг маданиятини оширади.
Назорат саволлари.
1. Нутқ ифодалилиги ўқитувчи учун қандай аҳамиятга эга?
2. Қандай ҳолларда нутқ ифодали бўлмаслиги мумкин? Нутқ ифодали бўлмаганда унинг
бошқа фазилатлари ҳақида гапириш ўринли бўладими?
3. Нутқий алоқа учун алоҳида ифодали нутқнинг қандай аҳамияти бор?
4. Нутқини ифодалилигини таъминловчи воситаларни санаб беринг, усулларини ишлаб
чиқинг, йўлларини ишлаб чиқинг.
5. Фақат чуст чўққиси остидан тошган
Кумуш ҳалқалардан оқиб тушар тез.
Бу шеърий сатрда қайси восита қўлланилган?
6. Маълумки ифодалиликни таъминлашда ўхшатиш, метафора, метонимия, синекдоха,
муболаға кабилар катта аҳамиятга эга. Нутқда бу воситалардан ўринли фойдаланиш
унинг маданиятини оширади. Ана шу ҳолат кўриниб турадиган мисоллар келтиринг.
Дафтарингизга ёзиб таҳлил қилинг.
Олтинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқининг бойлиги ҳақида маълумот бериш. Талабаларни нутқ бойлигини
оширишга иштиёқини тарбиялаш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқининг бойлиги тил воситалари ҳақида маълумот беради.
2. Ўзбек шоир ва ёзувчиларининг, моҳир педогогларнинг, сўз усталарининг сўз бойлиги
ҳақида айтиб беради.
3. Нутқни бойитиш шартларини тавсифлайди.
Олтинчи савол баёни.
Нутқнинг бойлиги. Нутқнинг бойлиги нотиқнинг тил имкониятларидан қай
даражада фойдаланганлиги билан аниқланади. Нутқда тилнинг ранг-баранг ифода
воситалари қанчалик кўп акс этган бўлса, бундай нутқ бой нутқ саналади.
Ҳар бир нутқ эгаси ўз нутқига эътибор қаратса, нутқ тузиш масъулиятини ҳис
қилса, нутқининг бой бўлишига эришиши мумкин. Нутққа эътиборсизлик уни
қашшоқлаштиради.
Нутқда тилнинг ифода воситалари меъёридан ортиқ қўлланса ҳам, нутқ
бачканалашади. Аристотель таъбири билан айтганда, «муносиб ва кўп
ишлатилмаган ифода кутилмаган, ғалати сўзлардан фойдаланиш орқали келиб
чиқади».2 Демак, бой нутқда ҳам тилнинг ифода воситалари меъёрида ишлатилиши
лозим.
Тил қурилиш хусусиятлари билан бизда таассурот уйғотган нутқ бой, шундай
таассуроти кам бўлган нутқ қашшоқдир. Ўқитувчи мавзуни баён қилишда ўз
нутқида она тили сўз бойлигидан ўринли ва кенг фойдаланмоғи лозим. Хуллас
ўқитувчининг нутқи ўрганиладиган мавзуга боғлиқ ҳолда бой ва ранг-баранг
бўлиши лозим.
Ҳозирги замон етук кишиси ўз нутқий фаолиятида 10-12 минг тил бирлигидан
фойдаланиши
мумкин.
Нутқнинг
бойлигини
белгилашда
фразеологик
2
Бу ҳақда қаранг. Ё Тожиев ва бошқалар. ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. –Тошкент. 1994. –Б. 17.
48
бирикмаларининг алоҳида ўрни бор. Ўзбек тили ибораларга энг бой тиллардан
биридир.
Назорат саволлари.
1. Қандай нутқни бой нутқ дейиш мумкин?
2. Ўқитувчи нутқининг бойлигини тил воситаларининг кўп ишлатилганини ўзигагина
белгилайдими?
3. Моҳир педогог, шоир ва ёзувчиларнинг сўз бойлиги ҳақида нималарни биласиз?
Еттинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқининг ўринлилиги ҳақида тўлиқ маълумот бериш. Ўқитувчи
нутқининг ўринлилиги бошқа нутқий фазилатлар билан чамбарчас боғлиқлигини
тушунтириш. Ўз нутқи усида ишлаш туйғусини тарбиялаш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқининг ўринлилиги моҳиятини айтиб беради.
2. Ўқитувчи нутқининг ўринлилиги бошқа фазилатлар билан боғлиқлик томонларини
тушунтиради.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятидаги ўрнини аҳамиятини очиб беради.
Еттинчи савол баёни.
Нутқнинг
ўринлилиги. Ўринлилик нутқнинг фазилатлари ичида энг
муҳимларидан биридир. Чунки нутқнинг бошқа фазилатлари барча учун, нутқ
сўзланиб турган шароит учун ўринли бўлсагина, ўзини кўрсата олади. Акс ҳолда
тўғрилик ҳам, ифодалилик ҳам англашилмайди.
Ўринлилик нутқнинг маълум бир воқеа-ҳодисага алоқанинг мақсади ва
шароитига мослаб тушилишидир. Ўринли нутқ берилаётган маълумотга
тингловчиларнинг нутқ сўзлаётган пайтдаги руҳий ҳолатига мос бўлади. Ўринлилик
кўп томонли хусусиятдир, унинг қуйидаги жиҳатлари фарқланади.:
1. Услуб ўринлилиги.
2. Тил бирликларининг мавзу учун ўринлилиги.
3. Вазият ўринлилиги.
4. Шахсий руҳий ўринлилиги.
Нутқ ўринлилигини таъминлаш учун мақоллар, маталлар, ҳикматлар, сўз ва
иборалар, айниқса, фразеологизмлардан кенг фойдаланиш зарур. Ёзувчи Абдулла
Қаҳҳор ўз ҳикояларининг кўпчилигида эпиграф сифатида мақолларни келтириш
орқали китобхон диққатини тортади. Масалан: «Осмон йироқ, ер қаттиқ»
(«Бемор»); Отнинг ўлими-итнинг байрами («Ўғри») кабилар.
Назорат саволлари.
1. Ўқитувчи нутқининг ўринлилигини ўзига хос ҳусусиятларни айтиб беринг.
2. Ўқитувчи фаолиятида ўринли нутқнинг қайси жиҳатлари фарқланади?
3. Ўринли нутқда суҳбатдошнинг руҳий ҳолатига эътибор бериладими?
4. Ўринсиз нутқ деб қандай нутққа айтилади?
5. Нутқий фазилатларнинг ўқитувчи нутқидаги аҳамиятига изоҳ беринг.
6. Нутқий фазилатларни шакллантириш тингловчига ҳам боғлиқми? Фикрингизни
исботланг.
7. Ўқитувчи фаолиятида нутқни коммуникатив сифатларини шакллантириш дастурини
ишлаб чиқинг.
8. Ўқитувчи нутқи коммуникатив сифатларини шакллантирувчи машқлар бажаринг.
9. Матндаги ўринли-ўринсиз қўлланишларни аниқланг.
-Иҳим.. Оқсоқол, очиғини айтсам, ижарачилик ва фермерлик ҳаракатини авж
олдириб, деҳқон хўжаликларини барпо этгандан сўнг улар билан кооперативлар ҳамда
кичик тижорат корхоналари ўртасидаги шартнома тўсиқликларини олиб ташлаб,
консенсусга эришмоқ, ретроспектик қарашларни бартараф этмоқ лозим. Оқсоқол,
оғзингизни юминг! Хуллас, ортодоксал фикрловчи қайта қурувчиларнинг фавқулодда
49
позитив ва негатив конфронтациясига мененжер, бизнес, брокерлик ҳаракатини қарши
қўямиз. Бунда бизга ассоциациялар ҳамда демократик ўзгаришлар туфайли
эришганимиз плюрализм мададкор бўлади. Қоровул муштини оғзига тираб эснади-да,
«тушундим» дегандек бош ирғади. («Ўзб.адабиёти ва санъати».)
Мавзу бўйича асосий хулосалар:
1. Ўқитувчи фикрини яхши, тўлиқ баён қилиши учун нутқий фазилатларини
мукаммал эгаллаган бўлиши керак. Нутқ маданияти табиат берган бойлик эмас, балки
ўз устида тинимсиз ишлаш маҳсулидир.
2. Ўқитувчи нутқини таъсирчанлигига эришишда метафора, метонимия, синекдоха,
ўхшатиш, эпитет, такрор каби бадиий тасвир воситаларининг ўрни беқиёс.
3. Ўқитувчи нутқининг бойлиги унинг тил имкониятларидан қай даражада
фойдаланганлиги билан аниқланади.
4. Нутқий софлигига путур етказувчи лисоний унсурлари, асосан, диалектизмлар ва
варваризмлардир.
Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар.
1. Ўқитувчи нутқининг коммуникатив сифатларини шакллантириш юзасидан
тавсиялар ишлаб чиқиш.
2. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини шакллантиришнинг самарали йўлларини
аниқлаш.
3. Ўқитувчининг ҳозиржавоблиги, тез ва тўғри фикрлаши, мантиқли ва таъсирчан
қилиб гапириш технологиясини ишлаб чиқиш.
4. Ўқитувчи нутқидаги камчиликларни аниқлаш, тузатиш ва ўзгартириш
методикасини илмий асослаш.
Қўшимча адабиётлар.
1. И.Каримов. «Баркамол авлод орзуси». Т., 2006.
2. Н.Маҳмудов. «Ўзбек нутқ маданияти ва услубияти асослари». Т., 1998.
3.
Асосий адабиётлар рўйхати:
1. Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967.
2. Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006.
3. Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
Фанни ўқитиш технологияси:
6-мавзу “ Ўқитувчи нутқ маданияти ва услубшунослик”
мавзусидаги маъруза машғулотининг технологик харитаси
Т/р
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
1
Тайёрлов босқичи:
1.1.1.Дарс мақсади: Услубшуносликка
таъриф беради.
Ўқитувчи нутқ маданияти тутган ўрнини ёзиб беради.
Услубшуносликни муҳум хусусиятларига изоҳ беради.
1.2.2. Идентив ўқув мақсадлари.
1.Услубшуносликка таъриф беради.
2. Ўқитувчи нутқ маданияти тўтган ўрнинини изоҳлайди.
3. Услубшуносликни муҳум ҳусусиятларига изоҳ беради.
.4. Ҳар бир услубий ҳусусиятларни моҳиятини очиб беради.
5.Ўқитувчи нутқини шакллантиришда услубий турларни муҳум
ҳусусиятларини ажратиб кўрсатади..
Ўқитувчи
50
2
3
4
5
i. Асосий тушунча ва иборалар: Услубшунослик-адабий тил
услуби.Қўшимча-шакл ва сўз ўзгартирувчи қўшимчалар,
планостик шакл (қўш), таъсирчанликни ошириш, экспрессивликкучайтириш
1.22. Дарс шакли: Кўргазмали, муаммоли маъруза, гуруҳ ва
микрогуруҳларда.
1.23. Фойдаланиладиган метод ва усуллар: суҳбат, маъруза-ҳикоя,
бахс, видеоусул.
1.24. Керакли жиҳоз ва воситалар: Ўқув қўлланма, компьютер
технологиялари, слайдлар, қоғоз варақлари, маркерлар, скотч.
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради (50 бет) .
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
4.1. Берилган маълумотни талабалар томонидан ўзлаштирилганини
аниқлаш учун қуйидаги саволлар берилади:
Стилистика нима?
Нутқ услубий турларини санаб беринг ?
Нутқнининг услубий турларини санаб беринг.
Нутқнинг услубий турларини моҳиятини очиб беринг.
Ҳар бир турига ёзма мисоллар тайёрланг
Сўзлашув услубининг асосий хусусиятларини айтиб беринг.
Расмий услубни ўзига хос томонларини ёритинг.
Илмий услубни ўзига хос хусусиятлари нимада?
Публицистик услубнинг ўзига хос хусусиятларини айтиб
беринг.
Бадиий услубни ўзига хос хусусиятларига изоҳ беринг.
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади (53-бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчи,
10 минут
6- мавзу: ЎҚИТУВЧИ НУТҚ МАДАНИЯТИ ВА УСЛУБШУНОСЛИК
Асосий саволлар
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида услубшуносликнинг моҳияти
2. Нутқий услуб турлари
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида грамматик услубшуносликнинг аҳамияти
Таянч сўз ва иборалар:
Услубшунослик-адабий тил услуби.
Қўшимча-шакл ва сўз ўзгартирувчи қўшимчалар, планостик шакл (қўш), таъсирчанликни
ошириш, экспрессивлик-кучайтириш.
51
Мавзуга оид муаммолар:
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида стилистика алоҳида соҳа сифатида тил бирликларининг
улар ифодаланган тушунчаларга инсон муносабатини ифодалаш имкониятларини
ўргатади. У ҳолда услубият алоҳида соҳа сифатида нимани ўргатади? Фикрингизни
исботланг.
2. Грамматика сўзнинг, шакл ва синтетик қурилманинг луғавий ва грамматик
маъноларини ўрганса, у ҳолда грамматик стилистика нимани ўрганади? Грамматик
стилистикани таркибий қисмларига ажратиб ўрганиш мумкинми? Фикрингизни
тўғрилигини асосланг.
3. Маълумки, услубият-фикрни ифодалаш йўллари, тил воситаларини-матнни тўғри
танлай билиш ҳақидаги таълимот-услублар илми ҳисобланади. Сизнингча, уни қандай
кўринишлари мавжуд. Ўқитувчи нутқ маданиятида қайси услубни устувор деб биласиз?
4. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда грамматика стилистикани ўрнини
аниқланг. Ёш ўқитувчиларнинг нутқ маданиятини шакллантиришда грамматика
стилистиканинг аҳамияти.
Биринчи савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Услубшунослик моҳиятини тушунтиради. Услубшуносликни
ўқитувчи нутқ
маданияти шакллантиришдаги аҳамиятини асослайди. Мавзуни ўрганишга қизиқиш
уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Услубшуносликка таъриф беради.
2. Ўқитувчи нутқ маданияти тутган ўрнини ёзиб беради.
3. Услубшуносликни муҳум хусусиятларига изоҳ беради.
Биринчи саволнинг баёни.
Мавжуд илмий адабиётларда нутқ маданияти ва стилистика (услубият) асосан
биргаликда талқин қилинади. Баъзи ҳолларда бу икки тушунча бир-бири билан
қориштириб юборилади, улар орасидаги фарқ лўнда, аниқ ажратиб берилмайди.
Юқорида нутқ маданияти тушунчасига тўла аниқлик киритилди ва унинг моҳияти очиб
берилди.
Стиль - грекча сўздан олинган бўлиб, ёзиш учун ишлатиладиган учи
ўткирлаштирилган таёқчани билдиргани маълум. Қадимги римликлар, грецияликлар
стильга кишиларни ишонтириш санъати сифатида қараганлар. Стиль сўзининг асл
моҳияти ҳозирги кунда ҳам ана шу изоҳлардан унчалик узоқлашгани йўқ. Фақат кейинги
даврлардаги талқинларда вазифавий стилга (аслида услуб ўшадир) алоҳида эътибор
бериб юборилган: услуб (стиль) нутқнинг жамият ижтимоий фаолияти маълум томони
билан боғланган ўзига хос луғати ва бошқа хусусиятларига эга бўлган кўриниши бўлиб,
нутқнинг худди шундай бошқа турларидан ўз ички ҳусусиятлари билан тафовут қилиб
туради.
Ана шу тафовутлар у ёки бу нутқ кўриниши учун асос бўлади.
Стиль сўзи билан услуб сўзларининг асосий маънолари эса ҳозирги кунда бир-бирига
тенгдир: Ёзувчининг ўзига хос услуби (ёки стили); бадиий услуб (бадиий стиль) каби.
Р. Декартнинг қуйидаги фикрини эслатиб ўтиш мақсадга мувофиқдир: «Сўзларнинг
маъноларини одамларга тушунтириб беринг, шунда сиз инсоният оламини
англашилмовчиликларнинг ярмидан халос қилган бўласиз».
Инсон асосан ўқиш-ёзишни, умуман илмни ўрта ва олий мактабларда ўрганади.
Шундай экан, асосий аҳамият ўқитувчи билими, савиясига бориб тақалади. Бу дегани,
фақат ўқитувчи тилни мукаммал билсин, дегани эмас, бу билан чекланиб ҳам бўлмайди.
Умуман гўзал ва серқирра тилимиздан фойдаланишда, атамаларни қўллашда ҳар бир
соҳа вакили ҳам жуда эҳтиёткор бўлиши шарт. Акс ҳолда маълум бир мавзуни
тушунишни, англашни қийинлаштиради. Бу эса тилимизга, маданиятимизга путур
етказади.
52
Шунинг учун саводхонликни юксак даражага кўтариш учун ўқиш-ўқитиш ишларига
эътиборни кучайтириш керак
Назорат саволлари.
1. Стилистика ва услубият атамаларининг моҳиятини аниқланг.
2. Стил-стилистика атамасининг луғавий маъносини айтиб беринг.
3. Стил-стилистика, услуб-услубият тушунчаларига таъриф беринг. Уларни бир-бирига
ўхшаш ва фарқли томонларини ВЕН технологияси асосида ёки Т схемаси ёрдамида
тушунтиринг.
4. Ўқитувчи нутқ маданиятида услубиятнинг аҳамияти нимада?
Иккинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Нутқни услубий турларини санаб беради, моҳиятини тушунтиради. Нутқнинг
услубий турларини, ўзига хос хусусиятиларни ёритиб беради. Нутқ услубий турларини
фарқлашга ўргатиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Нутқ услубий турларини санаб беради.
2. Ҳар бир услубий ҳусусиятларнинг моҳиятини очиб беради.
3.Ўқитувчи нутқини шакллантиришда услубий турларнинг муҳим хусусиятларини
ажратиб кўрсатади.
Иккинчи саволнинг баёни.
Стилистика тилшуносликнинг алоҳида шакли соҳаси сифатида, ундан фарқли
равишда тил бирликларининг улар ифодалаган тушунчаларга инсон муносабатини
ифодалаш имкониятларини ўрганса, услубият алоҳида соҳа сифатида ана шу тил
бирликлари имкониятларидан фойдаланишга бўлган муносабатни ўрганади. Бу
имкониятлардан ким, қайси нутқда, қандай фойдаланганини ўрганади.
Услуб нутқ кўриниши, шу билан бирга, нутқ эгасининг тил бирликлари
имкониятларидан ўзига хос тарзда фойдаланиш монерасидир. Ҳозирги кунда тил
услублари қуйидаги турларга ажратилади:
1. Сўзлашув нутқ услуби (тилнинг алоқа-аралашув функцияси).
2. Илмий услуб.
3. Расмий иш қоғозлари услуби, (тилнинг хабар, ахборот бериш функцияси).
4. Публицистик услуб.
5. Адабий – бадиий нутқ услуби (тилнинг таъсир қилиш, тарғибот, ташвиқот соҳаси).
Ўқитувчи нутқ маданиятида нутқни услубий
турлари
Сзўлашув услуби
Расмий услуб
Илмий услуб
Публистик услуб
Бадиий услуб
53
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Назорат саволлари.
Нутқнинг услубий турларини санаб беринг.
Нутқнинг услубий турларининг моҳиятини очиб беринг.
Ҳар бир турига ёзма мисоллар тайёрланг.
Сўзлашув услубининг асосий хусусиятларини айтиб беринг.
Расмий услубнинг ўзига хос томонларини ёритинг.
Илмий услубнинг ўзига хос хусусиятлари нимада?
Публицистик услубнинг ўзига хос хусусиятларини айтиб беринг.
Бадиий услубнинг ўзига хос хусусиятларига изоҳ беринг.
Учинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
Грамматик стилистикага тушунча бериш. Унинг қисмлари билан таништириш.
Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда грамматик стилистиканинг аҳамиятини
кўрсатиб беради.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Грамматик стилистикага таъриф беради.
2. Грамматик стилистикани қисмларга ажратиб, тавсиф беради.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти грамматик стилистиканинг аҳамиятини айтиб беради.
Учинчи саволнинг баёни.
Тилда ҳар бир сўзни, грамматик форма, ҳар бир синтактик қурилмани ўз ўрни,
яъни шу сўз, шу грамматик шакл ёки синтактик қурилма (гап) ишлатилаётган вазиятни
(тингловчи савияси, унинг ҳолати кабилар) ҳисобга олинган ҳолда тўғри қўллаш,
уларнинг шу вазиятга энг мос тушадиганини танлаб, нутқ жараёнида улардан унумли
фойдаланиш, энг ихчам ва фикрни лўнда ифодалайдиганини, энг содда ва ҳаммага
тушунарлисини ишлатиш нутқнинг равонлигини, тушунарлилигини, аниқлигини
таъминлайди, уни ғализликлардан ҳалос этади. Сўзларни, грамматик шаклларни бефарқ
қўллаш, вазиятга мос тушмайдиган гапларни беихтиёр назоратсиз айтиб юбориш, бўларбўлмасга у ёки бу сўздан ёки грамматик шакллардан фойдаланавериш, ортиқча қўллаш
нутқни бачкана қилади, фикрни хиралаштиради. Унинг таъсирчанлигига путур етказади.
Маълумки, услубият – фикрни ифодалаш йўллари, тил воситаларини – гапларни
тўғри танлай билиш ҳақидаги таълимот услублари илми бўлиб, бир неча кўринишларга
эга. Худди шу нарсани услубиятнинг таркибий қисмига кирувчи грамматик стилистика
учун ҳам айтиш мумкин.
Грамматиканинг морфология ва синтаксис номлари остида икки қисмга ажратилиш
ҳолати мавжуд.
Грамматик стилистика у ёки бу грамматик элементнинг имкониятларини унинг
маълум бир нутқ услуби билан уйғунлашиб қолишини, қўшимча маъно қирраларини,
шунингдек, шу грамматик элементларининг қўлланилишидаги тасвирлай олиш (ифодалай
олиш) имкониятларини худди шундай маънони ифодаловчи бошқа, уларга параллел
бўлган грамматик воситалар билан муносабатини ўрганади.
Грамматика сўзнинг шакли ёки синтактик қурилманинг луғавий ва грамматик
маъноларини ўрганса, грамматик стилистика уларнинг қўшимча маъноларини, вазифавий
хусусиятларини ўрганади.
Морфологик стилистика ҳар бир грамматик шаклнинг сўз ясовчи воситалар ва ҳар
хил бошқа шаклларнинг стилистик хусусиятларини ўрганади. Тилимизга баъзан айрим
грамматик шакл плеонастик (қўш) қўлланади. Бундай қўллаш нутқни бачканалаштиради.
Назорат саволлари.
1. Грамматикада нима ўрганилади?
2. Грамматик стилистикада нима ўрганилади?
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида грамматик стилистиканинг ўрни ҳақида буюк
алломаларнинг қарашларини айтиб беринг.
4. Грамматик стилистиканинг қисмларига изоҳ беринг.
54
Мустақил иш топшириқлари:
1. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида стиль, стилистика, усул, услуб, услубият
маъноларини аниқлаб дафтарингизга ёзинг.
2. Стилистика ва услубият атамаларини бир бирига ўхшаш ва фарқли томонларини
ўрганиб, таҳлил қилинг.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти стилистика ва услубшуносликнинг ўрни ва аҳамиятини
ўрганиб таҳлил қилинг.
4. Абдулла Қаҳҳор, Ойбек ва А.Қодирий ўз ижодида қандай услубдан кўпроқ
фойдаланганликларини ўрганиб, таҳлил қилинг
5. Нутқнинг услубий турларига ёзма ва оғзаки намуналар тайёрланг.
6. Расмий услубнинг икки хил кўриниши:
А) Оғзаки тарздаги расмий маърузалар.
Б) Расмий иш қоғозлари услубларига ёзма ва оғзаки намуналар тайёрланг.
7. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда грамматик стилистиканинг ўрни ва
аҳамияти ҳақида буюк алломаларнинг қарашларини ўрганиб, таҳлил қилинг.
Мавзу бўйича асосий хулосалар:
1. Услуб атамаси нутқ тузиш ва нутқ тузилишига нисбатан қўлланилади. Стилистика
атамаси эса тил воситаларининг инсон муносабатларини ифодалаш имкониятларини
ўрганишга нисбатдан қўлланилади.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида услубият нутқ кўринишларида тил бирликлари
имкониятларининг намоён бўлиши, танланиши, тил бирликларидан фойдаланишга
бўлган муносабатини ўрганувчи соҳадир.
3. Илмий услубда адабий меъёрларга тўлиқ амал қилиниши лозим.
4. Бадиий услубда луғавий бирликлар, грамматик кўрсаткичлар, гап турларини қўллаш
чекланмайди.
5. Грамматика сўзи шакл ёки синтактик қурилманинг луғавий ва грамматик
маъноларини ўрганса, грамматик стилистика уларнинг қўшимча – экспрессив
маъноларини, вазифавий хусусиятларини ўрганади.
6. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда услубшуносликни ўрганиш алоҳида
аҳамиятга эга. Грамматик шаклларни ўз ўрнида тўғри ва мақсадга мувофиқ қўллаш,
улардан ўринли фойдаланиш ўқитувчи нутқининг таъсир кучини оширади, уни ҳар
хил ғализликлардан халос этади.
7. Ўқитувчи нутқига оид сўзларни нутқда тўғри танлаш ва қўллаш нутқ маданияти ва
касбий билимдонликнинг муҳим шарти ҳисобланади.
Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар.
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида стилистика, услуб, грамматик стилистиканинг ўрни ва
аҳамиятини илмий асослаш.
2. Нутқнинг илмий турларини ўқитувчи нутқига мос ҳолда қайта ишланмасини
тайёрлаш.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида шу сабабли – шу сабабдан ёки кўриб чиқишга – кўриб
чиқишни буюради типидаги грамматик стилистика кўринишларини чегаралаш ва
стилистик хусусиятларини чуқур ўрганиб, таҳлил қилиш.
4. Ўқитувчи нутқ маданиятида ишлатилаётган грамматик шакллар плеоназми
ҳодисасини чуқур ўрганиб, аҳамиятини илмий асослаш.
5. Ўқитувчи нутқ маданиятида грамматик шаклларни адабий меъёрда белгилангандан
бошқачароқ қўллаш ўқитувчи нутқий фазилатларини тўғри шакллантиришга,
бойитишга ёрдам беради. Ана шу жиҳатларини ўрганиб асослаш.
Асосий адабиётлар рўйхати:
1. Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
2. Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
55
3. Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
Интернет материаллари
• 1. http:// W W W . guldu/ uz /.
• 2. http:// W W W . gulduportal.uz /.
• 3. http:// W W W . ziuonet. uz /.
• 4. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
Фанни ўқитиш технологияси:
7-мавзу “ПЕДАГОГИК
ФАОЛИЯТДА ЎҚИТУВЧИНИ ФИКРИНИ БАЁН
ҚИЛИШНИНГ ШАКИЛЛАРИ” мавзусидаги маъруза машғулотининг
технологик харитаси
Т/р
1
2
3
4
Босқичлар ва бажариладиган иш мазмуни
Тайёрлов босқичи:
1.1.Дарс мақсади: Оғзаки нутқ шакллари ҳақида маълумот беради.
Оғзаки нутқ шаклларини ўзига хос хусусиятлари ҳақида тушунча
бериш. Улардан тўғри фойдаланиш истагини тарбиялаш Оғзаки
нутқ маданиятини шакллантиришга одатлантириш.
1.2.Идентив ўқув мақсадлари.
Оғзаки ва ёзма нутқ шаклларини санаб беради.
Оғзаки ва ёзма нутқ шаклларига тариф беради.
Оғзаки ва ёзма нутқни бир-бирига ўхшаш ва фарқли томонларга
изоҳ беради, муҳум ҳусусиятларини ажратиб кўрсатади.
Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда имло қоидалари ва
тиниш белгиларини аҳамиятини айтиб беради.тадқиқот
методларини тавсифлаб беринг.
1.3.Асосий тушунча ва иборалар: оғаки, ёзма, сўз, ҳикоя, суҳбат,
муҳокама, мунозара, баён конспект, отзив, реферат, шарҳ, анотация,
тавсиянома, қарор.
1.4.Дарс шакли: гуруҳ ва микрогуруҳларда.
1.5.Фойдаланиладиган метод ва усуллар: суҳбат, маъруза-ҳикоя,
бахс, видеоусул.
1.6. Керакли жиҳоз ва воситалар: Ўқув қўлланма, компьютер
технологиялари, слайдлар, қоғоз варақлари, маркерлар, скотч.
Ўқув машғулотни ташкил қилиш босқичи:
2.1. Мавзу эълон қилинади.
2.2. Маъруза бошланади, асосий қисмлари баён қилинади.
Гуруҳда ишлаш босқичи:
3.1. Талабаларга муаммоли савол беради (55-бет) .
3.2. Талабалар фикри эшитилади, бошқа талабалар бахсга
чақирилади.
3.3. Умумий хулосалар чиқарилади ва тўғрилиги текширилади.
3.4. Умумий хулосага келинади.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш босқичи:
4.1. Берилган маълумотни талабалар томонидан ўзлаштирилганини
аниқлаш учун қуйидаги саволлар берилади:
Ўрта Осиёда қайси даврда ўзбек тилида иш юритиш йўлга
қўйилган?
Иш юритишда ҳужжатларни неча хил кўринишлари
56
Амалга
оширувчи
шахс, вақт
Ўқитувчи
Ўқитувчи,
15 минут
Ўқитувчиталаба,
40 минут
Ўқитувчи,
15 минут
фарқланади.
Оғзаки нутқ кўринишларини сананг ва тавсиф беринг.
Ёзма нутқ шаклларини сананг.
Оғзаки ва ёзма нутқ шаклларини ўхшаш ва фарқли
томонларига изоҳ беринг.
4.2. Энг фаол талабалар (баҳолаш мезони асосида) баҳоланади.
Ўқув машғулотини якунлаш босқичи:
5.1. Талабалар билими таҳлил қилинади.
5.2. Мустақил иш топшириқлари берилади (58-бет).
5.3. Ўқитувчи ўз фаолиятини таҳлил қилади ва тегишли
ўзгартиришлар киритади.
5
Ўқитувчи,
10 минут
7- Мавзу: Педагогик фаолиятда ўқитувчининг фикрни баён қилиш шакллари
Асосий саволлар.
1. Ўқитувчи нутқида оғзаки ва ёзма нутқ шаклларининг ўхшаш ва фарқли томонлари.
2. Ёзма нутқ шаклларининг турлари ва ўзига хос хусусиятлари.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида ҳужжат тайёрлаш ва иш юритишда имло меъёрлари ва
тиниш белгиларининг аҳамияти.
II. Таянч сўз ва иборалар:
Нутқнинг онгда сақланиши, фикрни қайта-қайта таҳрир қилиш; фикр учун мос
имкониятларни танлаш, муассаса ходимлари, ҳужжатчиликни яратиш; ёзма воситалар,
ҳужжатлардаги гап қурилиши.
Мавзуга оид муаммолар:
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида оғзаки нутқ маданияти ва ёзма нутқ маданияти
тушунчаларини бир-бири билан таққослаб, ўхшашлик ва фарқли томонларини
аниқланг. Ўқитувчи нутқининг маданияти, деганда ёзма нутқ маданиятининг қайси
қирраларини тушунасиз?
2. Ёзма нутқ шаклларини аниқланг. Ҳар бирини ўқитувчи нутқ маданиятида тутган
ўрнини таҳлил қилинг. Уларнинг ичида қай бирини устувор деб биласиз?
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида ҳужжатлар тузилишига кўра ички ва ташқи
ҳужжатлар сифатида фарқланади. Уларнинг моҳияти нимада ва ўзига хос
хусусиятларни таърифланг.
4. Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқ маданияти ўрнини аниқланг. Фикрингизни
далилланг.
Биринчи савол бўйича дарснинг мақсади.
Оғзаки нутқ шакллари ҳақида маълумот беради. Оғзаки нутқ шаклларининг ўзига
хос хусусиятлари ҳақида тушунча бериш. Оғзаки нутқ маданиятини шакллантиришга
одатлантириш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Оғзаки ва ёзма нутқ шаклларини санаб беради.
2. Оғзаки ва ёзма нутқ шаклларига таъриф беради.
3. Оғзаки ва ёзма нутқни бир-бирига ўхшаш ва фарқли томонларга изоҳ беради.
Биринчи саволнинг баёни.
Маълумки, нутқ оғзаки ва ёзма кўринишларга эга. Оғзаки нутқ сўзловчи гапириб
турган вақт бирлигидагина мавжуд бўлиб, бу жараён тугаши билан нутқ ҳам тугайди.
Аммо нутқ таъсирида уйғонган ҳаяжон, берилган ахборот маълум вақтгача тингловчи
онгида сақланиши, унинг хулқига таъсир қилиши мумкин.
Фикрни оғзаки баён этганда ўқитувчи суҳбат, муҳокама, мунозара усулларидан
фойдаланади.
57
СУҲБАТ- маълум бир мавзу юзасидан диалог тарзида икки ёки бир неча киши
ўртасида бўлиб ўтган нутқий мулоқотга айтилади.
МУҲОКАМА- маълум бир масала юзасидан кўпчиликнинг фикрини тўплашни,
маълум тўхтамларга келишни англатади.
МУНОЗАРА- бирор масала юзасидан тарафларнинг баҳсини, тортишувини
англатади.
Нотиқона нутқни ташвиқий, танқидий, табрик нутқларига ажратиш мумкин.
Ташвиқий нутқ-деб муаллиф кўзда тутган бирон воқеа, ходисани бажаришга
тингловчиларни даъват этувчи, ундовчи нутқга айтилади.
Танқидий нутқ- юз берган ходисалар, шахслар хатти-ҳаракатларига эътирозли
муносабатда бўлувчи нутқ ҳисобланади.
Табрик нутқитўйларда, тантаналарда, юбилейларда, туғилган кунларда
сўзланадиган нутқ ҳисобланади.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Назорат саволлари.
Ўрта Осиёда қайси даврда ўзбек тилида иш юритиш йўлга қўйилган?
Иш юритишда ҳужжатларни неча хил кўринишлари фарқланади?
Оғзаки нутқ кўринишларини сананг ва тавсиф беринг.
Ёзма нутқ шаклларини сананг.
Оғзаки ва ёзма нутқ шаклларини ўхшаш ва фарқли томонларига изоҳ беринг.
Иккинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
1.Ёзма нутқ шакллари ҳақида маълумот беради. Ёзма нутқ шаклларининг ўзига хос
хусусиятлари ҳақида талабаларга тушунча бериш. Ёзма нутқ маданиятини
шакллантиришга одатлантириш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқ шаклларининг ўрнини айтиб беради.
2. Ёзма нутқ шаклларига таъриф беради.
3. Ёзма нутқ шаклларига қўйиладиган талабларни ўрганади.
Иккинчи саволнинг баёни.
Маълумки, ҳужжатлар асосан ёзма равишда олиб борилади. Ўзбек ҳужжатчилигини
шакллантириш ва такомиллаштиришдаги энг муҳим ва долзарб масалалардан бири
ҳужжатларнинг тили ва услуби масаласидир. Ҳужжат тайёрлаш ва расмийлаштиришда,
энг аввало, ўзбек тилининг барча асосий қонуниятлари ва қоидаларини маълум даражада
тасаввур этиш зарур.
БАЁН- берилган матн мазмунини ўз сўзлари билан қайта ёзишдир. бунда матн
асосида янги матн яратилади.
КОНСПЕКТ- баённинг кўринишларидан бири бўлиб, уч хил: тўлиқ конспект, қисқа
конспект, тезисли конспект.
РЕЗЮМИ- (сиқиқ ҳулоса) маъруза ёки бошқа асарлардан кенг ва атрофлича
далиллар билан баён этилган фикрларнинг 3-4 гапнинг якунидир.
АННОТАТЦИЯ- бадиий, илмий, методик асарларнинг муаллифи мавзуси, манбаси
бунда кўрилган асосий масалани кўрсатишга қаратилган қисқа хабарлардир.
ОТЗИФ- (фикр) бадиий, илмий, методик ва бошқа асарларга берилган баҳодир.
РЕФЕРАТ- бирор илмий, методик, педагогик мавзудаги асарнинг қисқача мазмуни
ҳақидаги ёзма маъруза ёки баён ҳисобланади.
ШАРҲ- (обзор) реферати илмий ва бошқа асарларга шарҳ бериш, яъни унинг
умумий хусусиятларини қисқача баён қилиб беришни кўзда тутади.
Биография ва автобиография- кишиларнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида баён
берувчи баён.
58
Тавсифнома- кишиларнинг ижтимоий фаолияти, жамиятда тутган ўрни ҳақидаги
муҳокама тарзида айтилган ёки ёзилган баён.
Ҳужжатлар матнига қўйиладиган энг муҳим талаблардан бири хосликдир.
Ҳужжатлар расмий муносабатларини ифодаловчи ва қайд этувчи расмий ёзма воситалар
сифатида ахборотни ҳолис акс эттирмоғи лозим. Шунинг учун ҳужжатлар тилида сўз ва
сўз шаклларини қўллашда муайян чегараланишлар мавжуд. Хусусан, расмий иш услубида
кучайтириш, эркалаш қўшимчаларини олган сўзлар, кўтаринки-тантанавор ёки бачкана
сўзлар, дағал сўзлар, тор доирадаги кишилар тушунадиган сўзлар, ўхшатиш,
жонлантириш, муболаға, ташхис каби образли тафаккур ифодаси учун хизмат қилувчи
усуллар ишлатилмайди. Уларнинг ишлатилиши ҳужжатлар матнидаги ифоданинг
нохослигига олиб келади.
Ҳужжатлар тилида от туркумига оид сўзлар кўп қўлланади. Ҳатто феъл билан
ифодаланувчи ҳаракат ва ҳолатлар ифодаси учун ҳам отга яқин сўз шакллари танланади,
яъни «ҳаракат номи» ишлатилади. Масалан: «тайёргарликни бориши» ҳақида қарорнинг
бажарилиши «тўғрисида», ёрдам бериш мақсадида ва ҳоказо.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Назорат саволлари.
Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқнинг ўрни ва аҳамияти нимада?
Қадимда хужжатлар қандай нарсаларга ёзилган?
Хизмат хатлари қандай вазифани бажаради?
Ёзма нутқ шаклларини айтиб беринг.
Даъво хати, илтимос хати, кафолат хати, илова хати, расмий хизмат хатлари ёзиш
тартибини кўрсатинг.
Университетда Ўқитувчи нутқ маданиятида ривожлантириш мавзусидаги илмий
амалий семинар ўтказиш ҳақида ахборот хати тайёрланг. Текшириб чиқинг.
Факсограмма қандай жўнатилади? Уни жўнатиш, қабул қилиш тартибларини
ёритинг.
Телеграмма билан телефонаграмма ўртасида қандай фарқлар бор? Улар ҳақида тўлиқ
маълумот беринг.
Ариза, тушунтириш хати, ишончнома, тавсиянома, буйруқлар тайёрлаш,
маълумотнома, билдириш, ҳисобот, далолатнома ёзиш тартибини ўрганинг.
Учинчи савол бўйича дарснинг мақсади.
1. Ёзма нутқ маданиятида имло меъёрлари ва тиниш белгиларининг аҳамиятини
тушунтиради. Улардан тўғри фойдаланиш истагини тарбиялаш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1. Имло меъёрлари ва тиниш белгиларининг ўзига хос хусусиятларини айтиб беради.
2. Тиниш белгиларини қўйиш тартибини, қоидаларини тушунтиради.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда имло қоидалари ва тиниш белгиларининг
аҳамиятини айтиб беради.
Учинчи саволнинг баёни.
Ёзма нутқ шаклларидан фойдаланишда, албатта, имло қоидаларига, тиниш
белгиларига эътибор бериш лозим. Бунда нуқта, икки нуқта, нуқтали вергул, вергул, тире,
қавс, қўштирноқ қаерда ишлатилишини ва сўроқ ва ундов қаерга қўйилишини билиши
талаб қилинади. Бунинг учун, албатта, эшитиш маданияти яхши шаклланган бўлиши
керак.
Оғзаки нутқ ва ёзма нутқ ўртасида қуйидаги тафовут ва ўхшашликларни кўриш
мумкин:
- Оғзаки нутқ тезкорлик билан амалга ошади. Баъзан тушунчани айтган ифодаловчи
сўзни сўзловчи ўша тезликда топа олмай, унга яқин бошқа сўзларни ишлатиб юборади.
Натижада нутқда кўзланган мақсад тўлиқ рўёбга чиқмай қолади. Бундан тингловчи ҳам
59
сўзловчи ҳам зарар топади. Нутқни ёзаётганда эса, муаллиф вақт жиҳатдан бемалол
фикрлаш имкониятига эга бўлади.
- Оғзаки нутқда гап қурилиши моделларини хотирада ушлаб тургани ҳолда, фикрни ақл
назорат қилиб туришига тўғри келади. Агар хотира озгина панд берса, гап ўзаро
мантиқан боғланмай қолади. Масалан: «Устоз, Сизни. Халқ олдида қилган
хизматларингиздан биз миннатдормиз». Тушум келишигида келган сўз грамматик ва
мантиқан боғланмай қолган. Ёзма нутқда эса, ўқиб чиқиб, бу камчиликларни тўғрилаш
имкониятига эгамиз.
Оғзаки нутқ таҳрир имкониятидан маҳрум. У қандай шаклда борлиққа келган бўлса,
шундайлигича тингловчига ҳавола қилинади, узундан узоқ кириш, кенг изоҳлар кам
учрайди. Ёзма нутқда эса, у ўз нутқи қисмларини ва бутун нутқни қайта-қайта таҳрир
қилиши, фикр учун энг мос имкониятларни танлаши, гап тузилишини қулайлаштириши
мумкин. Шунинг учун ҳам ёзма нутқ оғзаки нутқдан равондир.
2. Оғзаки нутқдаги каби ёзма нутқда ҳам адабий тил меъёрларига риоя қилиниши,
синтактик ва грамматик услублардан тўғри фойдалана билиши, нутқнинг коммуникатив
сифатларидан ўринли ва муайян соҳага йўналтира билиши ва ҳоказоларга амал қилиши
шарт бўлади. Шундагина ёзма нутқ, нутқ маданияти санъатининг талабларига жавоб
берадиган даражада бўлади. Бунинг учун ҳам оғзаки нутқдаги каби кўп мутолаа қилиши,
кўп эшитиши ва сўзлашиши, ўрганиши, машқ қилиши, бир сўз билан айтганда ўз
малакасини ошириши мумкин.
1.
2.
3.
4.
5.
Назорат саволлари.
Вергул қачон қўйилади?
Нуқтали вергул қачон қўйилади?
Иккита нуқта қандай ҳолларда қўйилади?
Қавс қачон, қаерда ишлатилади?
Тире қандай ҳолатларда қўйилади?.
Мустақил иш топшириқлари:
1. Қуйидаги қурилмалар асосида гаплар тузинг ва шу гаплар асосида матн яратинг.
Ким?
хабар етказади
Кимга?
Ким?
қабул қилди
Кимдан?
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Қачон ?
йиғилиш бўлади (ўтказилади)
Нима?
Ким?
қатнашиши (тайёргарлиги кўриши) шарт.
Нима учун?
Университетда “Камалот ” ЁИХнинг йиллик ҳисобот йиғилиши бўлиши хақида
телефонограмма намунасини ёзинг.
Телеграмма ёзиш тартибини ўрганинг ва намуна тайёрланг.
Факсограмманинг ўзига хос томонларини ўрганиш қўйиладиган талабларини
ишлаб чиқинг.
Ўзингизнинг ижтимоий келиб чиқишингиз ва ижтимоий аҳволингиз тўғрисида
кичик матн тузинг.
Аризани ёзиш қоидасини ўрганинг ва университет ректори номига академик
таътил беришни сўраб ариза ёзинг.
Тушунтириш хатини ёзиш тартибини ўрганинг ва намуна тайёрланг.
60
8. Ишончнома турларини ўрганинг ва таҳлил қилиб намуна тайёрланг.
9. Ҳар бир иш юритиш хужжатларида тиниш белгиларининг қўйилиш тартибини
ўрганиб, таҳлил қилиб, ўрганиб чиқинг.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Мавзу бўйича асосий хулосалар:
Ихтисосликга оид сўзларни нутқда тўғри танлаш ва қўллаш ҳам нутқ маданиятининг,
ҳам касбий билимдонликнинг муҳим шарти ҳисобланади.
Хужжатларнинг соф ўзбек тилидаги ягона андозаларини яратиш, булар билан боғлиқ
атамаларнинг бир хиллигига эришиш борасида иш олиб бориш лозим.
Мукаммал ва оқилона ташкил этилган хужжатчилик иш юритишнинг асоси
ҳисобланади. Шунинг учун ҳам замонавий Ўқитувчи зарурий ахборотни расмий иш
тилини тегишли шаклларда бемалол ифодалай олиши, иш юритиш малакаларини
пухта эгаллаган бўлиши зарур.
Таълим муассасаси ўртасидаги хизмат алоқалари асосида хатлар орқали амалга
оширилади.
Расмий хатларда баён қилинган фикр мантиқий изчилликда ифодаланиши, етарли
далиллар билан асосланиши ва хулосаланиши лозим.
Ариза муайян муассаса ёки мансабдор шахс номига бирор илтимос, таклиф ёки
шикоят мазмунида ёзиладиган расмий хужжат саналади.
Бирор воқеа ёки ҳолат хақида ахборот берувчи хужжат маълумотномадир.
Ҳисобот хизмат фаолияти юзасидан муайян, иш вазифа ёки топшириқларнинг
бажарилиши ҳақида маълумот берувчи ҳужжат саналади.
Ўқитувчи хужжат тайёрлаш ва иш юритишда имло меъёрларига ва тиниш
белгиларининг тўғри қўйилишига қатъий амал қилиши лозим.
1.
2.
3.
4.
Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар.
Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқ маданиятининг ўрнини аниқлаш.
Ёзма нутқ маданиятини шакллантиришни, қулайтиришни ишлаб чиқиш.
Ёзма нутқни шакллантириш юзасидан амалий тавсиялар яратиш.
Талабаларни ёзма нутқ маданиятини шакллантиришга эришиш.
Асосий адабиётлар рўйхати:
1. Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
2. Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
3. Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
Интернет
1. http:// W W W . guldu/ uz /.
2. http:// W W W . gulduportal.uz /.
3. http:// W W W . ziuonet. uz /.
4. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
материаллари
61
V - АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР
1-мавзу. Ўқитувчи нутқ маданияти» курсининг мақсад ва вазифалари» мавзусидаги
амалий машғулотнингтехнологик харитаси
Т-р,
босқич
1-босқич
2-босқич
3-босқич
Бажариладиган иш мазмуни
Дарс мақсади: Педагогик нутқни моҳиятини уқтириш,
шакллантириш, фанни ўрганишга қизиқиш уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлар:
Ўқитувчи нутқ маданиятининг мақсад ва вазифалари
моҳиятини айтиб беради.
Ўқитувчи нутқ маданияти курсининг мақсадини
таърифлаб беради.
Ўқитувчи нутқ маданияти курси вазифаларини изоҳлаб
беради.
Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг бошқа фанлар
билан боғлиқлигини тушунтиради, изоҳлайди.
Ўқитувчи нутқ маданияти ҳаётий зарурат эканлигини
исботлайди.
Асосий тушунчалар:
Ўқитувчинининг умуммаънавий савияси, педагогик нутқ
малакаси,
нутқ фазилатлари, нотиқлик санъати,
Ақл калити – тил.
Сўзнинг пири – тил.
Юзнинг кўрки – кўз.
Тилнинг кўрки – сўз.
Дарс шакли: Билимларни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш
буйича амалий машгулоти, гуруҳ ва микрогуруҳда ишлаш.
Воситалар:
дарсликлар, ўқитувчилик касбига доир
материаллар,
маҳоратли
ўқитувчиларнинг
педагогик
фаолиятини ифодаловчи лавҳалар, педагогик фаолиятга доир
ҳужжатлар, кўргазмали материаллар.
Метод ва усуллар: суҳбат, тушунтириш, тезкор сўров,
зигзаг (арра) техникаси
Гуруҳда ишлаш
Нутқ маданияти ҳаётий зарурат сифатида.
Нутқ маданияти ўзбек тилшунослигининг ўзига хос
сохаси сифатида.
Ўзбек тилига давлат тили мақомини бери лиши.
Ў Н М курсини ўқитишдан мақсад.
Ўқитувчининг касбий ва шахсий фазилатларини
аниқлаш.
Маҳоратли ўқитувчиларнинг фаолиятини таҳлил
қилиш;
Ўз фаолиятини уларга қиёслаш
Машғулотни якунлаш.
62
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
Ўқитувчи
Талаба
4-босқич
5-босқич
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Ўқитувчи нутқ маданияти фанитнг ижтимоий
Ўқитувчимаҳоратини очиб беради
Ўқитувчи нутқ маданияти фанитнг бошқа фанлар талаба
билан боғлиқ томонларини таққослайди
Ўқитувчи нутқининг муҳим шахсий фазилатларига
ихоҳ беради
Нутқ фазилатларини бир-биридан фарқлайди
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
2-мавзу. « Адабий меъёр ва ўқитувчининг нутқ маданияти» мавзусидаги амалий
машғулотнинг технологик харитаси
Т-р,
босқич
1-босқич
2-босқич
3-босқич
Бажариладиган иш мазмуни
Дарснинг мақсади: Меъёр (норма) ва адабий норма
ҳақида умумий тушунча ва таърифлари ҳақидаги
билимларини чуқирлаштириш. Адабий тил ҳусусиятларини
ўзлаштиришга қизиқтириш. Нутқ маданияти ва фикрлар
маданиятини эгаллаш йўлларини мунтазам машқ қилиш
ҳиссини тарбиялаш..
Идентив ўқув мақсади:
Норма ва адабий норма тушунчаларини моҳиятини айтади.
Норма турлари ва уларнинг ўзига ҳос ҳусусиятларини
аниқлайди.
Адабий тил нормаларини педагогик фаолиятдаги аҳамиятини
изоҳлайби, исботлайди
Асосий тушунчалар: Меъёрнинг шаклланиши. Аниқ. Равшан
ифодали нутқ туза олиш. Тўлиқ ва теран фикрлаш. Мақсадга
мувофиқ сўзлаш. Фикрлаш маданияти. Морфологик ва
синтаксистик меъёр. Пунктуацион меъёр.
Воситалар: Мавзуга оид қўлланмалар, мимик, пантомимик
тасвирлар ифодаланган кўргазмали қуроллар, видео, аудио
қурилмалар, маҳоратли педагоглар фаолиятини ёритувчи
манбалар. Ўқув қўлланма, проектор, маркерлар, ўқув
топшириқлари, скотч, қоғоз
Метод ва усуллар: Биргаликда ўқиш, мунозара, тақдимот,
Блиц сўров, график
ташкил этувчилар, Т- жадвал, диаграмма “Вена”
технологияси.
Гуруҳда ишлаш
Ўқитувчи нутқ маданиятида меъёрий ва меъёр
тушунчалари моҳиятини ўрганиш.
Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий меъёрнинг
63
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
Ўқитувчи
Талаба
4-босқич
5-босқич
аҳамиятиниўрганиш.
Адабий меъёр ва унинг ўзига ҳос ҳусусиятларини
изоҳлаш.
Ўз нутқ маданиятини қай ҳолда эканлигини таҳлил
қилиш.
Ўқитувчи нутқ маданиятининг шакллантиришнинг
йўлларини аниқлаш Ўзбек адабий тил меъёрий илмий
асардаги таснифини ўрганади.
Ҳар бир турни таҳлил қилинг.
Улар ўртасидаги боғлиқликниўрганиш
Машғулотни якунлаш.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Умумий ва хусусий меъёр ни ўзига хос
Ўқитувчихусусиятларига мисол кетириш.
Адабий меъёрни таркиб топтиришни ўзига ххос талаба
жихатларини далиллайди.
Адабий меъёрни турларини ўрганиб бир-бири
билан таққослайди.
Ўзи билган бирорта ўқитувчининг нутқини ва
ҳиссиётини бошқаришни таҳлил қилади.
Гуруҳ шаклида ва якка тартибда нута
маданиятини эгаллаш йўлларини қўллайди.
Адабий
меъёрни
ўзида
шакллантириш
йўлларини ишлаб чиқади.
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
3- мавзу. «Ўқитувчи нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи» мавзусидаги
амалий машғулотнинг технологик харитаси
Т-р,
босқич
1-босқич
2-босқич
Бажариладиган иш мазмуни
Дарснинг мақсади Нотиқлик санъатини пайдо бўлиши ва
ривожланиши ҳақидаги билимларини мустаҳкамлаш. Буюк
нотиқлар ижодини ўрганишга ҳавасни тарбиялаш. Педагогик
нутқ маданиятни шакллантириш хиссини уйғотиш.
Идентив ўқув мақсади:
1.Нотиқлик санъатини пайдо бўлиш сабабларини
айтиб беради.
2.Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъатини
ривожланишига хисса қўшган олимлар ижодидан
гапириб беради.
3.”Брунт” , “Риторика” , “Нотиқ” асарларига изоҳ
берадилар.
Асосий тушунчалар: Нутқ маданияти ва маданий нутқ,
нотиқлик санъати, ўхшаш ва фарқли томонлари, оммавий
64
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
3-босқич
4-босқич
5-босқич
маърузаларда маданий нутқ белгилари, таҳлили жараёнида, Ўқитувчи
ўқиш-ўқитишда нутқ маданияти, сўзларни, атамаларни
ўринли қўллаш
Воситалар: Машхур нотқларнинг
қайд этилган
тасмалар, педагогик мулоқот маҳоратига тааллуқли
қўлланмалар, кўргазмли жиҳозлар, тарқатма материаллар
Метод ва усуллар: китоб билан ишлаш, кузатиш,
тушунтириш, амалий машқ, қарорлар шажараси, ақлий
хужум, ФСМУ интерфаол методлари.
Гуруҳда ишлаш
Ишни бажариш тартиби:
Нотқлик саънатини , нутқ маданияти моҳиятини
Талаба
ўрганиш;
Нотқлик саънатини турларини аниқлаш;
Нотқлик саънатини ўқитувчи нутқ маданиятидаги
ўрнини аниқлаш;
Маҳоратли ўқитувчиларнинг дарсларини кузатиш;
Якуний хулосалар чиқариш;
Машғулотни якунлаш.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Нотқлик
саънатини
бажарадиган
вазифаларни
Ўқитувчитекшириб кўради.
талаба
Нотқлик саънатини турларини шарҳлайди.
Нотқлик саънатини ва нутқ маданиятини таққослайди.
Нотқлик
саънатини
эгаллашнинг
шартларини
тавсифлайди.
Ўз нутқ маҳорати, санатини шакллантириш дастурини
ишлаб чиқади.
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
4 –мавзу.«Тил ва нутқ. Тил маданияти ва нутқ маданияти» мавзусидаги амалий
машғулотнинг технологик харитасихаритаси
Т-р,
босқич
Бажариладиган иш мазмуни
1-босқич
Дарс мақсади: . Тил ва нутқни ижтимоий ҳодиса
сифатида ўқитувчи фаолиятидаги аҳамияти ҳақидаги
билимларини ошириш. Мустақил фикрлаш ҳамда аниқ
таҳлилий кўникмаларини шакллантириш. Назарий
билимларни амалий билимлар билан боғлаш.
Идентив ўқув мақсад:
Тил ва нутқ тушунчаларига таъриф беради.
Тил ва нутқни ўзаро муносабатини ёритади.
Ўқитувчи фаолиятида тил ва нутқни ўзига хос
65
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
2-босқич
3-босқич
томонларини изоҳлайди.
Тил ижтимоий ҳодиса сифатида жамият тараққиётида
қандай ўрин тутишини далиллайди.
Ўзнуқи устида ишлаш режасини ишлаб чиқади.
Асосий тушунчалар: Омманинг умуммаънавий
савияси. Маданий нутқ малакаси, Нутқ фазилати,
Лингвистик маъно-тор маъно. Юзнинг кўрки кўз –
тилнинг кўрки сўз.
Воситалар: Ўқув адабиётлари, овоз ва тасвир
ифодаловчи
тасмалар,
компьютер,
тарқатма
материаллар, тестлар. Маъруза матни, проектор, А32
форматдаги қоғоз, маркер, скотч, ўқув материаллари,
конспектлар.
Метод ва усуллар: Мунозара, ҳамкорликда ўқитиш,
техника: тақдимот, блиц-сўров, “Давра суҳбати”, инсерт
Гуруҳда ишлаш
2.1. Мавзу бўйича асосий тушунчалар асосида
блиц-сўров ўтказади (1-илова).
2.2. Ҳар бир гуруҳга кичик эссе ёзиш
топшириғи берилади.
2.3. Белгиланган савол мазмуни бўйича
гуруҳларда муҳокамани ташкиллаштиради ва
муоммоли саволлар берилади (4-илова).
2.4. Белгиланган савол мазмуни бўйича
гуруҳларда музокарани ташкиллаштиради,
вазият таҳлили схемаси бўйича ишнинг
қоидаларига эътибор бериб боради.
2.5. Гуруҳларнинг қарашларини аниқлаштириб
белгилаб боради.
2.6 Мунозара ўтказиш, муаммони шакллантириш,
ечиш йўлларини белгилаш ва ечиш учун
топшириқлар давом эттиради (3-илова).Машғулотни
якунлаш.
Ўқитувчи
2.1.Тил ва нутқ
тушунчаларга
таъриф берадилар.
2.2. Эссе ёзадилар,
ёзилган
эссени
ўқиб
берадилар.
2.3. Саволларни
муҳокама
қилади,
жавобларни
аниқлаштиради,
ўзла-рининг
қарашларини
шакллантирадилар
2.4.
Ўз
қарашларини
ҳимоя
қиладилар,
фикрларини
асослаш
далилларини
келтирадилар.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
4-босқич
Тил ва нутқ, уларнинг ўзаро муносабатини Ўқитувчи-талаба
изохлайди.
Педагогик фаолиятда Нутқ одоби ахамиятини
ёритади.
Тил
ижтимоий
ҳодиса
сифатида
жамият
тараққиётида қандай ўрин тутишини далиллайди.
Тил ва нутқ ўртасидаги боғлиқлик нимадан
66
иборат?
“Ўқитувчи фаолиятида тил ва нутқ қандай
аҳамиятга эга?
Сизни ўқитган ўқитувчилар нутқини эсланг?
Нутқни
қайси
кўринишларини
яхши
ўзлаштирган. Таҳлил қилиб ёзиб чиқади..
Ўзини
ҳатти-ҳаракатларини
ва
сўзларини
меъёрлаштириш дастурини ишлаб чиқади.
5-босқич
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли
таклифлар
берилади,
мустақил
иш
топшириқлари берилади.
5-мавзу. «Ўқитувчини иш фаолиятида фикрини ифодалаш шакллари» мавзусидаги
амалий машғулотнинг технологик харитаси
Т-р,
босқич
1-босқич
2-босқич
3-босқич
Бажариладиган иш мазмуни
Дарснинг мақсади Ўқитувчи фаолиятида фикрни ифодалаш
шакллари хақидаги билимларини бойитмш, педагогик нутқий
малакани тарбиялаш, нутқ маҳоратини шакллантириш.
Идентив ўқув мақсадлари.
Фикирни ифодалаш шакилларини айтиб беради.
Фикирни ёзма баён қилиш шакилларига изоҳ беради.
Ўз нутқидаги нутқий фаолият кўринишларини қай даражада
шаклланганлигини айтиб беради.
Асосий тушунчалар: .
Сўзлаш, мутоола, эшитиш, Оғзаки, ёзма, диалог, маналог,
маъруза, хикоя, конспект, реферат, тақриз
Воситалар: Маҳоратли пeдагогларнинг дарслари туширилган
видeолавҳалар, пeдагогик нутқнинг оғзаки ва ёзма
шаклларини моҳиятини ифодаловчи кўргазмали қуроллар,
ўқув қўлланмалари. Маъруза матни, проектор, А-32
форматдаги қоғоз, маркер, скотч, ўқув материаллари,
конспектлар.
Метод ва усуллар: Блиц-сўров,
фикрни ифодалаш
шакиллари эссе, “оғзаки нутқ шакллар”,“ёзма нутқ шакллари”
сўзларига кластер, мунозара, Шаҳсий фикр
Гуруҳда ишлаш
Нутқий фаолият кўринишларини моҳиятини аниқлаб
ўрганиб чиқиш.
Ўқитувчилар билан мулоқат ва нутқий фаолиятини
ўрганиб таҳлил қилиш.
Ўқитувчи нутқини ривожлантириш дастурини ишлаб
67
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
Ўқитувчи
Талаба
чиқиш.
Нутқий фаолиятни ривожлантириш машқларини
тайёрланг ва бажариш. Натижасини қайд қилиб бориш.
Фаирни баён қилиш усул, шакл ва воситаларини
қўллашга кўникма ҳосил қилиш.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Фкирни баён қилиш шаклларини , йўлларини
кўрсатади.
Ўқитувчиталаба
Фкирни баён қилиш турларини тавсифлайди.
Ўқувчиларнинг
билим
олиш
жараёни
самарадорлигини оширишда ўқитувчи ва ўқувчи нутқ
фаолиятини таққослайди.
Билим олиш самарадорлигини таъминлшда
фаолият нутқий фаолият турларини таҳлил қилади.
Оғзакс ва ёзма шаклларни таққослаб уларнинг
бир-бирига мослик ва фарқли томонларини кўрсатади.
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
4-босқич
5-босқич
6-мавзу. «Грамматик стилистика ва нутқ маданияти» мавзусидаги амалий
машғулотнинг технологик харитаси
Т-р,
босқич
1-босқич
2-босқич
3-босқич
Бажариладиган иш мазмуни
Дарс мақсади: Услубшунослик моҳиятини тушунтиради.
Услубшуносликни
ўқитувчи
нутқ
маданияти
шакллантиришдаги
аҳамиятини
асослайди.
Мавзуни
ўрганишга қизиқиш уйғотиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
Услубшуносликка таъриф беради.
Ўқитувчи нутқ маданияти тўтган ўрнини ёзиб беради.
. Услубшуносликни муҳум ҳусусиятларига изоҳ берад
Асосий тушунчалар: Услубшунослик-адабий тил услуби.
Қўшимча-шакл ва сўз ўзгартирувчи қўшимчалар, планостик
шакл (қўш), таъсирчанликни ошириш, экспрессивликкучайтириш.
Воситалар: Маҳоратли пeдагогларнинг нутқ фаолияти акс
эттирилган видeолавҳалар, пeдагогик нутқ
маҳоратнинг
моҳиятини
ифодаловчи
кўргазмали
қуроллар,
ўқув
қўлланмалари.
Метод ва усуллар: китоб билан ишлаш, кузатиш,
тушунтириш, Амалий машққ, қарорлар шажараси, ақлий
хужум, ФСМУ интерфаол методлари. қ, қарорлар шажараси,
ақлий хужум
Гуруҳда ишлаш
68
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
Ўқитувчи
4-босқич
5-босқич
1.Стилистика ва услубият атамаларининг моҳиятини
аниқлаш.
2.Стил-стилистика атамасини маъносини мазмунини аниқлаш Талаба
3.Стил-стилистика, услуб-услубият тушунчаларига таъриф
беринг. Уларни бир-бирига ўхшаш ва фарқли томонларини
ВЕН технологияси асосида ёки Т схемаси ёрдамида
тушунтиринг.
4.Ўқитувчи нутқ маданиятида нутқнинг услубий турларини
ўрганиб тахлил қилиш
5.Машғулотни якунлаш.
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Ўқитувчи фаолиятида нутқни услубий турларини қиёсий
Ўқитувчитаҳлил қилиш.
талаба
Моҳир педагогларни нутқини тахлил қилиш
Стилистика ва услубият атамаларининг моҳиятини
аниқланг.
Стил-стилистика атамасини луғавий маъносини айтиб
беринг.
Стил-стилистика, услуб-услубият тушунчаларига таъриф
беринг. Уларни бир-бирига ўхшаш ва фарқли томонларини
ВЕН технологияси асосида ёки Т схемаси ёрдамида
тушунтиринг.
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
7- мавзу. «Ўқитувчи нутқининг сифатлари ва уларга қўйиладиган талаблар»
мавзусидаги амалий машғулотнинг технологик харитаси
Т-р, босқич
Бажариладиган иш мазмуни
1-босқич
Дарс мақсади Биринчи савол бўйича дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқининг фазилатларини моҳиятини
тушунтириш.
Уларни ўзаро узвий боғлиқлигини тушунтириш.
Ўқитувчи
нутқини
тўғрилигига
қўйиладиган
талабларини кўрсатиш ва шунга йўналтириш.
Идентив ўқув мақсадлари.
Ўқитувчи нутқининг фазилатларини, моҳиятини айтиб
беради.
Ўқитувчи
нутқининг
фазилатларини
ўзаро
боғлиқлигини аниқлайди.
Ўқитувчи нутқи
ишлаб чиқади.
2-босқич
тўғрилигига
қўйиладиган
Амалга
оширувчи
масъул
талабларни
Асосий тушунчалар: Сўз матннинг шаклланиши.
Нутқ маданияти. Аниқлик, тўғрилик, ифодалилик ва бошқа
ҳусусиятлар. Сўзда ва нутқда мақсадга эришиш. Синониммаънодош сўзлар. Фразеологизм ибора. Парафраза-тасвирий
69
Ўқитувчи
Ўқитувчи
3-босқич
4-босқич
ифода. Этикет-сифатлаш.
Воситалар: дарслик, ўқув қўлланмалар, синф
раҳбарининг иши юзасидан бажарилган материаллар,
алломаларнинг бола тарбияси ҳақидаги асарлари, мақоллар,
ҳикматлар ифодаланган тарқатма материаллар.
Метод ва усуллар: китоб билан ишлаш, кузатиш,
тушунтириш, амалий машққ, қарорлар шажараси, ақлий
хужум, ФСМУ интерфаол методлари..
Гуруҳда ишлаш
1. Ўқитувчи
нутқининг коммуникатив
сифатлари
аниқланади;
2. Ўқитувчи нутқи коммуникатив ҳусусиятларини санаб
беради.
3. Улар ўртасидаги боғлиқликни изоҳлайди.
4. Ўқитувчи нутқининг тўғрилигига қўйиладиган талабларни
санаб беради.
5. Нутқнинг тўғрилигини бузувчи омилларни аниқлаш.
Талаба
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Ўқитувчи нутқини софлигига путур етказадиган унсурларга
Ўқитувчиизоҳ беринг.
Гуруҳингизда нутқни софлигига путур етказадиган унсурлар талаба
кўп ишлатадиган
талабани нутқини ўрганиб чиқинг ва
услубий тавсия тайёрланг.
Қўрқитиш, мазаҳ қилиш, кесатиқ орқали мулоқат қилишни
қандай баҳолайсиз?
Фикрингизни мисоллар орқали ёзма баён қилинг.
.Нутқнинг софлигини бузувчи қўлланишларни аниқланг.
Қандай нутқни биз аниқ нутқ деймиз?
Нутқни аниқлиги ҳақида мўтафаккирлар қандай фикр
айтганлар?
Нутқни аниқлигига қандай йўл билан эришилади?
Нутқингизни аниқлигига путур етказувчи сўзларни аниқлаб,
улардан чекиниш йўлларини ишлаб чиқиш.
Нутқнинг аниқлигини бузувчи қўлланишларни аниқланг.
Ўқитувчи нутқини мантиқийлигига қўйиладиган талабларни
сананг.
Софлингивистик шартни моҳиятини
мисоллар билан
тушунтиринг.
Ўқитувчи нутқини мантиқийлигини бузувчи сабабларни
аниқланг ва бартараф этиш усулларини ишлаб чиқинг.
Ўқитувчи
нутқини
мантиқийлигини
таъминловчи
воситаларни кўрсатинг ва мисоллар билан асосланг.
Нутқий алоқа учун алоҳида ифодали нутқнинг қандай
аҳамияти бор?
Нутқини ифодалилийлиги таъминловчи воситаларни санаб
беринг. усулларини ишлаб чиқинг.йўлларини ишлаб чиқиш.
Моҳир педогог, шоир ва ёзувчиларнинг сўз бойлиги ҳақмда
нималарни биласиз?
Ўқитувчи нутқининг ўринлилигини ўзига хос ҳусусиятларни
айтиб беринг.
Ўқитувчи фаолиятида ўринли нутқнинг қайси жиҳатлари
70
фарқланади.
Ўринли нутқда суҳбатдошнинг руҳий ҳолатига эътибор
бериладими?
Ўринсиз нутқ деб қандай нутққа айтилади?
Нутқий фазилатларнинг ўқитувчи нутқидаги аҳамиятига
изоҳ беринг.
Нутқий фазилатларни шакллантириш тингловчига ҳам
боғлиқми? Фикрингизни исботланг.
Ўқитувчи фаолиятида нутқни комуникатив
шакллантириш дастурини ишлаб чиқинг.
5-босқич
сифатларини
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
8-мавзу. “Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда халқ оғзаки
ижодининг урни” мавзусидаги амалий машғулотнинг технологик харитаси
Т-р,
босқич
1-босқич
2-босқич
3-босқич
Бажариладиган иш мазмуни
Дарс
мақсади:
Ўқитувчи
нутқ
маданиятини
шакллантиришда халқ оғзаки ижоди намуналари тез-айтиш,
мақол,
қўшиқ, достонларни ўрганиб, ёритиб бериш.
Талабаларга Ўқитувчи нутқ маданиятининг қирраларини
эгаллаш, йўлларини ўргатиш, кўникма ва малака ҳосил
қилиш.
Идентив ўқув мақсадлари.
1.Ўқитувчи уларни нутқи, маданияти шаклланишини қандай
аҳамиятга эга эганлигини таҳлил қилади.
2.Халқ оғзаки ижоди намуналарини аниқлайди ва изоҳлаб
беради.
3.Халқ
оғзаки
ижодини
ўқитувчи
нутқини
шакллантиришдаги ўрнини аниқлаб, асослайди.
4.Халқ оғзаки ижодидан намуна тайёрлайди ва ёдлайди.
Асосий тушунчалар: Услубшунослик-адабий тил услуби.
Қўшимча-шакл ва сўз ўзгартирувчи қўшимчалар, планостик
шакл (қўш), таъсирчанликни ошириш, экспрессивликкучайтириш.
Воситалар: Халқ оғзаки ижодини ифодаловчи қўлланмалар,
халқ оғзаки ижоди ёзиб олинган видео ва аудио лавҳалар.
Метод ва усуллар: китоб билан ишлаш, кузатиш,
тушунтириш, Амалий машққ, қарорлар шажараси, ақлий
хужум, ФСМУ интерфаол методлари, Шахсий фикр методи.
Гуруҳда ишлаш
Халқ оғзаки ижоди ёритилган манбаларни ўқиш.
Халқ оғзаки ижоди намуналарини таҳлил қилиш, ўқитувчи
нутқ маданиятидаги аҳамиятини аниқлаш.
Халқ оғзаки ижоди намуналарини ўрганиш ва ёдлаш.
Видео ва аудио лавҳаларни кўриб, тинглаб таҳлил қилиш.
71
Амалга
оширувчи
масъул
Ўқитувчи
Ўқитувчи
Талаба
Моҳир ўқитувчи нутқи ёзилган аудіо лавҳани эшитиб,
таҳлил қилиш.
Ўз нутқи устида ишлаш, машқ қилиш.
Машғулотни якунлаш
4-босқич
5-босқич
Мустаҳкамлаш ва баҳолаш учун саволлар
Халқ оғзаки ижоди намуналарини турларини қиёсий таҳлил
Ўқитувчиқилиш.
Халқ оғзаки ижоди намуналарини ўрганиб ўзига хоа талаба
жиҳатларини таҳлил қилиш
Педагогик фаолиятдаги аҳамиятини аниқлаш.
Халқ оғзаки ижоди намуналарига мисоллар ёзиб ёд олиш м
Эртаклар, ривоятлар, мақоллар, тезайтиш, масалларни
таълим-тарбиявий аҳамиятини ўрганиб хулоса тайёрланг.
Уларни ўзига хс томонлари ва аҳамиятини Т схемаси, ВЕНН
доирачалари интерфаол методлари асосида изоҳланг.
Тест саволларини ечиш.
Микрогуруҳлар ишини баҳолаш.
Умумий якуний хулосалар чиқариш.
Мақсад ва вазифалар бажарилганлиги таҳлил қилинади, Ўқитувчи
тегишли таклифлар берилади, мустақил иш топшириқлари
берилади.
Амалий машғулотларни режалаштириш ва ташкил этишда қуйидаги
мавзуларни ҳам киритиш мумкин
1-амалий машғулот: Маданий нутқ.
Дарснинг мақсади: адабий норма ҳақидаги бор билимларни мустаҳкамлаш ва
билимларни тўлдириш, мавзуни ўрганишга қизиқишларини ошириш,
Идентив ўқув мақсади:
1. Норма тушунчасига таъриф беради. Унинг турларини фарқлайди.
2. Адабий норма хусусиятларини ёритади, ўқитувчи нутқ маданиятида тутган
ўрнини кўрсатади.
3. Кодланган норма ҳусусиятларини
таҳлил қилади. Заиф томонларини
мустаҳкамлашга кўмаклашадиган тавсиялар ишлаб чиқади.
4. Маданий мулоқотни ўқитувчи нутқ маданиятидаги ўргатади ва таҳлил қилади.
Керакли жиҳозлар
Дарсликлар, ўқитувчи нутқ маданиятига доир материаллар, маданий нутқни тўлиқ
ифодаловчи лавҳалар, грамматик топшириқлар тўплами, кўргазмали материаллар.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Матн билан таништириш.
Адабий нормага таъриф беринг ва унга хос хусусиятларни сананг.
Адабий тил режаси, кўп тармоқли нормалари, деганда нималар кўзда тутилади.
Адабий норманинг вариантлари бўлишини сабабларини изоҳланг.
Матндаги айрим сўз ва шаклларнинг норматив вариантларини аниқланг.
Қавс ичида берилган сўз вариантларининг маъно фарқловчи жиҳатларини бор
йўқлигига эътибор беринг. Агар улар қандайдир жиҳатдан фарқланадиган
кўринишга эга бўлсалар, уларни кўрсатувчи матн тузинг ва уларни изоҳланг.
Норматив вариантларнинг келиб чиқиш (бошқа тилдан келгани, тил шевалардан
кирган) йўлларини кўрсатинг.
72
Моҳир ўқитувчининг нутқини ўрганиб, таҳлил қилинг.
Ўз нутқингиздаги камчиликларни аниқланг.
Нутқингиздаги камчиликларни тўғрилаш учун ишланма тайёрланг.
Машғулотни якунланг.
Асосий адабиётлар:
1.Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ.
2.Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи, 1993.
3.Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
1.А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2.Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004
2. Амалий машғулот: Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати
Дарснинг мақсади: Нутқ маданияти ва нотиқлик санъатининг ўзига хосликлари
ҳақида маълумот бериш, нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихини ўрганишига
қизиқиш уйғотиш.
Идентив ўқув мақсади:
1. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати сўзларга таъриф беради.
2. Уларни ўзига хос ривожланиш тарихни сўзлаб беради.
3. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати вазифаларини фарқлайди.
4. Ўз нутқи устида ишлаш кўникмасини ҳосил қилиш.
Керакли жиҳозлар: Нотиқлик санъатига доир тарқатма жиҳозлар.
Қадимги Юнонистон ва Римдаги буюк нотиқларнинг асарларидан намуналар,
ўзбек халқ оғзаки ижодидан нутқ маданиятига оид фикрлар битилган тарқатма
материаллар.
Нутқ маданияти масалалари акс этган матн, топишмоқ ва ривоят ёзилган
видеолавҳалар, ўқув қўлланмалари.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Нутқ маданияти ва нотиқлик санъатининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиб
чиқинг.
Нотиқлик санъатини пайдо бўлиши ва ривожланиши сабабларини ўрганиб, таҳлил
қилинг.
Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъатини ривожланишига ҳисса қўшган
мутафаккирларнинг қарашларини ўрганиб, таҳлил қилинг.
Нотиқлик санъатининг мақсад ва вазифаларини аниқланг.
Ўқитувчи нутқ маданиятида мақсад ва вазифаларини аниқланг ва таққосланг.
Халқ оғзаки ижодида нутқ одоби нутқ маданияти ҳақидаги ўгитларни ўрганиб,
намуна ёзинг.
Ўқитувчи нутқ маданияти ривожида халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш йўлйўриқларини ишлаб чиқинг.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1.Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ 1998.
2.Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи, 1993.
3.Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
73
1. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2.Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004
3-Амалий машғулот: Шарқ мутафаккирларининг ижодида нутқ маданияти
масалалари.
Дарснинг мақсади.
Шарқ мутафаккирларидан Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Кайковуснинг
“Қобуснома”, Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асарларини таҳлил этиш,
талабаларда уларни ўрганишга қизиқишни уйғотиш.
Идентив ўқув мақсади:
1. Асарлардаги нутқ одоби, нутқ маданияти ҳақидаги таърифларни айтиб беради.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида шарқ мутафаккирлари қарашларининг ижодий
аҳамиятини ёритади.
3. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг”, Кайковуснинг “Қобуснома”, Маҳмуд
Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асарларининг мазмун-моҳиятини
ўрганиб, таҳлил қилади.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, нутқ одоби, нутқ маданияти ҳақидаги нормаларидан
намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг тартиби:
Кайковуснинг “Қобуснома” асарини ўрганиб, таҳлил қилиш.
Унинг асарида нутқ одоби, нутқ маданияти масалаларини аниқлаш.
Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутатғу билик” асаридаги нутқ одоби, нутқ маданияти
масалаларини таҳлил қилиш.
Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асарини ўрганиш.
Алишер Навоийнинг нотиқлик санъати нутқ маданиятига оид қимматли сўзларини
дафтарга қайд қилиш ва ёдлаш.
Шарқ алломаларини нутқ маданиятини ривожига ҳисса қўшганлигини муҳокама
қилиш.
Мавзуга оид давра суҳбати ёки муҳокамага тайёргарлик кўриш.
1.
2.
3.
1.
2.
Асосий адабиётлар:
Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ 1998.
Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи, 1993.
Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004
4-амалий машғулот: Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда халқ оғзаки
ижодининг ўрни.
Дарснинг мақсади.
Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда халқ оғзаки ижоди намуналари тезайтиш, мақол, қўшиқ, достонларни ўрганиб, ёритиб бериш. Талабаларга Ўқитувчи
нутқ маданиятининг қирраларини эгаллаш, йўлларини ўргатиш, кўникма ва малака
ҳосил қилиш.
Идентив ўқув мақсади:
5. Ўқитувчи уларни нутқи, маданияти шаклланишини қандай аҳамиятга эга
эганлигини таҳлил қилади.
74
6.
7.
8.
Халқ оғзаки ижоди намуналарини аниқлайди ва изоҳлаб беради.
Халқ оғзаки ижодини ўқитувчи нутқини шакллантиришдаги ўрнини
аниқлаб, асослайди.
Халқ оғзаки ижодидан намуна тайёрлайди ва ёдлайди.
Керакли жиҳозлар:
Халқ оғзаки ижодини ифодаловчи қўлланмалар, халқ оғзаки ижоди ёзиб олинган
видео ва аудио лавҳалар.
Ишнинг тартиби:
Халқ оғзаки ижоди ёритилган манбаларни ўқиш.
Халқ оғзаки ижоди намуналарини таҳлил қилиш, ўқитувчи нутқ маданиятидаги
аҳамиятини аниқлаш.
Халқ оғзаки ижоди намуналарини ўрганиш ва ёдлаш.
Видео ва аудио лавҳаларни кўриб, тинглаб таҳлил қилиш.
Моҳир ўқитувчи нутқи ёзилган аудиолавҳани эшитиб, таҳлил қилиш.
Ўз нутқи устида ишлаш, машқ қилиш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ 1998.
2. Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи, 1993.
3. Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
1.
А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2. Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004
5-амалий машғулот: Нутқнинг тўғрилиги
Дарснинг мақсади:
Ўқитувчилик фаолиятида тўғри нутқнинг аҳамиятини ёритиб бериш. Тўғри нутқни
шакллантиришнинг кўникмасини эгаллаш йўлларини ўргатиш, қизиқиш уйғотиш.
Идентив ўқув мақсади.
1. Ўқитувчи фаолиятида тўғри нутқнинг аҳамиятини ўрганади.
2. Тўғри нутқни шакллантириш йўл-йўриқларини ишлаб чиқади.
3. Тўғри нутқ бузилиш сабабларини аниқлайди ва таҳлил қилади.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, нутқ одоби, нутқ маданияти ҳақидаги нормаларидан
намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг тартиби:
Тўғри нутқнинг ифодаланган матнини ўрганиш.
Тўғри талаффуздан чекинишга олиб келадиган омилларни аниқлаб, бартараф этиш
йўлларини ишлаб чиқинг.
Адабий нормадан четлашувга кўпроқ қайси нутқ товушларини восита бўлишини
изоҳланг.
Тўғри талаффуз қилиш машқларини бажаринг.
Машғулотни якунлаш.
Адабиётлар.
4. «Нутқ маданияти ва услубият асослари». Р. Қунгўров. Э. Бегматов. Ё. Тожиев.
5. «Нутқ маданияти асослари» Т. Қудратов.
75
6. «Ўзбек нутқи маданияти ва услубияти асослари»
Интернет материаллари
1. http:// W W W . guldu/ uz /.
2. http:// W W W . gulduportal.uz /.
3. http:// W W W . ziuonet. uz /.
4. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
6-амалий машғулот: Нутқнинг аниқлиги
Дарснинг мақсади:
Нутқнинг аниқлиги ҳақидаги тушунчаларни мустаҳкамлаш, аниқ нутқни
шакллантириш йўлларини кўрсатиш, ўз устида ишлаш кўникмаларини мустаҳкамлаш.
1.
2.
3.
4.
Идентив ўқув мақсадлари:
Аниқ нутқ ҳақида маълумот беради.
У фаолиятда нутқнинг аниқлигини, аҳамиятини ўрганиб, таҳлил қилади.
Аниқ нутқни эгаллаш йўлларини ўрганади.
Аниқ нутқ етказувчи омилларни аниқлаб, таҳлил қилади.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, нутқ одоби, нутқ маданияти ҳақидаги нормаларидан
намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Аниқ нутқ ифодаланган маълумотларни ўрганиш иши.
Аниқ нутқ турларини етказувчи омилларни аниқлайди.
Аниқ нутқни шакллантирувчи лисоний воситаларни аниқлаш.
Аниқ нутқни шакллантиришга қўйиладиган талабларни ишлаб чиқиш.
Ўз нутқини шакллантириш юзасидан машқлар бажариш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1.Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ 1998.
2.Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи1993.
3.Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
1.А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2.Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004.
7-амалий машғулот: Нутқнинг мантиқийлиги
Дарснинг мақсади:
Нутқнинг матниқийлиги жиҳатидаги белгиларни мустаҳкамлаш. Нутқнинг
мантиқийлиги кўникмасини мустаҳкамлаш.
1.
2.
3.
4.
Идентив ўқув мақсадлари:
Ўқитувчи нутқининг мантиқийлиги тушунчасини изоҳланг.
Ўқитувчи фаолиятида нутқ мантиқийлиги аҳамиятини аниқлаб изоҳлайди.
Ўқитувчи нутқининг мантиқийлигига путур етказувчи омилларни аниқлайди.
Ўқитувчи нутқининг мантиқийлигига эришувчи йўлларни ишлаб чиқади.
Керакли жиҳозлар
Дарслик, ўқув қўлланма, нутқ мантиқийлиги, нутқ мантиқийлиги ҳақидаги
нормаларидан намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
76
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Ўқитувчи нутқ мантиқийлигига оид манбаларни ўрганиш.
Ўқитувчи фаолиятида нутқнинг мантиқийлигининг ўрни ва аҳамиятини аниқлаш.
Мантиқий нутққа путур етказувчи омилларни аниқлаб, таҳлил қилиш.
Мантиқий нутқни шакллантиришда қўйиладиган талабларни ишлаб чиқиш.
Мантиқий нутққа эришиш учун машқлар бажариш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ
1998.
2. Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи1993.
3. Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
1.А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2.Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004
8-амалий машғулот: Нутқнинг софлиги ва ифодаланганлиги
Дарснинг мақсади:
Нутқнинг софлиги ва ифодаланганлиги билимларини мустаҳкамлаш, нутқнинг
софлиги ва ифодаланганлигига эришиш. Ўз нутқини ўстиришни машқ қилиш
кўникмасини мустаҳкалаш.
Идентив ўқув мақсадлари:
1. Ўқитувчининг намунали хусусиятларига изоҳ беради.
2. У фаолиятида ўқитувчининг софлик хусусиятларини ўрганиб, айтиб беради.
3. Нутқнинг софлиги ва ифодаланганлигига етказувчи омилларни аниқлайди.
4. Нутқнинг софлиги ва ифодаланганлигига эришиш йўлларини ишлаб чиқади.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, нутқнинг софлиги ва ифодаланганлиги ҳақидаги
нормаларидан намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Нутқнинг коммунатив хусусиятларини ифодалайдиган лавҳа ва матнлар билан
танишиб чиқиш.
Нутқнинг софлиги ва ифодаланганлигига путур етадиган жиҳатларни аниқлаб,
таҳлил қилиш.
Нутқнинг софлигига эришиш йўлларини ишлаб чиқиш.
Нутқнинг ифодаланганлигига эришиш йўлларини ишлаб чиқиш.
Ўз мулоқотини таҳлил қилиш.
Ўз нутқини шакллантириш машқларини бажариш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ
1998.
2. Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи1993.
3. Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
77
9-амалий машғулот: Нутқий этикет.
Дарснинг мақсади:
Нутқий этикет ҳақидаги билимларини мустаҳкамлаш, ўз нутқини ўстириш машқ
қилиш кўникмасини мустаҳкамлаш.
Идентив ўқув мақсадлари:
1. Нутқий этикет ҳақида тушунча беради.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида Нутқий этикетнинг аҳамиятини тушунтиради.
3. Нутқий этикет формулаларини аниқлайди.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, видеолавҳалар, Нутқий этикетлардан намуналар
кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Нутқий этикет ҳақидаги манбалар билан танишиб чиқиш.
Нутқий этикет формаларини аниқлаб, таҳлил қилиш.
Маҳоратли ўқитувчилар нутқини таҳлил қилиш.
Ўз нутқини таҳлил қилиб қиёслаш.
Ўз нутқини шакллантириш машқларини бажариш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ 1998.
2. Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи1993.
3. Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
1. А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2. Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004.
10-амалий машғулот: Ўқитувчининг фикрни оғзаки баён қилиш шакллари
Дарснинг мақсади:
Ўқитувчи фикрни оғзаки баён қилиш шакллари
ҳақидаги билимларини
мустаҳкамлаш, ўз нотиқлигини ўстиришни машқ қилиш кўникмасини мустаҳкалаш.
Идентив ўқув мақсадлари:
1. Ўқитувчининг фикрини оғзаки баён қилиш шакллари ҳақида тушунча беради.
2. Ўқитувчининг фикрини оғзаки баён қилиш шаклларига қўйиладиган талабни ишлаб
чиқади.
3. Ўқитувчининг фикрини оғзаки баён қилиш шакллари технологияси ҳақидаги
манбаларни ўрганади.
4. Ўқитувчининг фикрини оғзаки баён қилиш шаклларига изоҳ беради ва хусусиятларни
аниқлайди.
5. Ўзининг оғзаки нутқини шакллантирувчи машқларни ишлаб чиқади.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, видеолавҳалар, ўқитувчи фикрни оғзаки баён қилиш
ҳақидаги нормаларидан намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Ўқитувчининг фикирни оғзаки баён қилиш манбалари билан танишиб чиқиш.
Ўқитувчининг фикрини оғзаки нутқ қилиш формаларини аниқлаб, таҳлил қилиш.
78
Ўқитувчининг нутқ маданиятида унинг техникасининг аҳамиятини аниқлаш.
Ўқитувчининг нутқ маданиятида оғзаки нутқни шакллантиришнинг ўрнини
кўрсатиш.
Моҳир ўқитувчи нутқини таҳлил қилиш.
Оғзаки нутқни шакллантиришга қўйиладиган талабларни ишлаб чиқиш.
Оғзаки нутқ шакллантириш учун машқлар бажариш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., Шарқ 1998.
2. Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи1993.
3. Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
4. Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
5. Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
6. Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
ИНТЕРНЕТ
•
•
•
•
МАТЕРИАЛЛАРИ
1. http:// W W W . guldu/ uz /.
2. http:// W W W . gulduportal.uz /.
3. http:// W W W . ziuonet. uz /.
4. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
11-амалий машғулот: Ўқитувчи нутқ маданиятида иш қоғозлари.
Дарснинг мақсади:
Ўқитувчи нутқ маданиятида иш қоғозлари ҳақидаги билимларини мустаҳкамлаш,
ўз нотиқини ўстириш машқ қилиш кўникмасини мустаҳкалаш.
Идентив ўқув мақсадлари:
1. Иш қоғозларини ўрнини аниқлайди
2. Иш қоғозларини турларини санаб изоҳлайди.
3. Имло қоидалари ва тиниш белгиларини аҳамиятини кўрсатади.
4. Ўз нутқини ўстириш ишланмасини бажаради.
Керакли жиҳозлар:
Дарслик, ўқув қўлланма, видеолавҳалар, Ўқитувчи нутқ маданиятида иш қоғозлари
ҳақидаги нормаларидан намуналар кўрсатилган тарқатма материаллар.
Ишнинг бажарилиш тартиби:
Ўқитувчи нутқ маданиятида иш қоғозлари манбаалар билан танишиб чиқиш.
Иш қоғозлари турларини аниқлаш.
Иш қоғозларига қўйиладиган талабларни ишлаб чиқиш.
Ҳар бир иш қоғози шаклига намуна тайёрлаш.
Ўз ёзма нутқини шакллантириш устида ишламасини ишлаб чиқиш.
Ўқитувчи нутқ маданиятида иш қоғозлари ҳақида ўз устида машқлар бажариш.
Машғулотни якунлаш.
Асосий адабиётлар:
1. КаримовИ.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.Т.Шарқ 98.
2.Т. Қудратов. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи1993.
79
2. Сиддиқ Мўмин. Сўзлашиш санъати. Фарғона, 1997.
Қўшимча адабиётлар:
1.
А.Ортиқов. А.Ортиқов. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т., ИИВ 2002.
2. Р.Расулов. Қ.Мўйдинов. Нутқ маданияти. Т., 2004
VI .ФАН БЎЙИЧА МУСТАҚИЛ ИШ ТОПШИРИҚЛАРИ
1-мустақил иш мавзуси: Ўқитувчи нутқ маданиятининг моҳияти.
Иш режаси:
1. Ўқитувчи нутқ маданияти тушунчасининг моҳияти.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятини педагогик фаолиятидаги ўрни, моҳияти, аҳамияти.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари.
4. Ўқитувчи нутқ маданияти ҳозирги давр талаби сифатида методик тавсиялар ишлаб
Методик тавсиялар
Ишни бажариш жараёнида ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришга доир
қўлланмалар, кўргазмали қуроллар, видео, аудио лавҳалар, маҳоратли педагогнинг
нутқ маданияти ифода этилган тасмадан фойдаланиши лозим.
Адабиётлар:
Т. Содиқова “Мураббий ким?...”, Тошкент – 2006 й.
А. Ортиқов “Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати”, Тошкент, 2000 й.
2-мустақил иш мавзуси: Адабий норма ва нутқ маданияти.
Иш режаси:
1 Адабий меъёрнинг моҳияти.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятида адабий меъёрнинг ўрни
3. Адабий меъёр кўринишлари ва уларни ўзига хос хусусиятлари.
4. Педагогик фаолиятда адабий меъёрга амал қилиш машқлари бажариш.
Методик тавсия
Иш бажариш жараёнида маҳоратли педагогларнинг нутқи ёзилган тасмалар, нутқ
маданиятини шакллантиришга доир қўлланмалар, кўргазмали жиҳозлар, тарқатма
материаллардан фойдаланиш.
Адабиётлар:
1. Муомала тренинги. Тошкент “Шарқ”, 1994 й. 43-45 бетлар.
2. К.Орипов, М.Обидова. “Ифодали ўқиш” Тошкент, 1994 й.
3 - мустақил иш мавзуси: Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи.
Иш режаси:
1. “Нутқ маданияти”, “Тил маданияти”, “Нотиқ”, “Воизлик санъати” тушунчаларини
моҳияти.
2. Нотиқлик санъатининг ўқитувчи нутқ маданиятида тутган ўрни ва фикрли
томонларини ўрганиб, таҳлил қилиш.
3. Машҳур нотиқ, воизларнинг ижодини ўрганиб, уларнинг ўқитувчи нутқ
маданиятидаги аҳамиятини аниқлаш.
Методик тавсиялар.
Машҳур нотиқ воизларнинг асарлари, уларга ишланган кўргазма, тарқатма
материаллар, намуналар, видеолавҳалар, аудио лавҳалардан фойдаланиш.
“Чархпалак”, “Елпиғич” технологиясида ишлаш.
80
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Асосий адабиётлар рўйхати:
Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
http:// W W W . guldu/ uz /.
http:// W W W . gulduportal.uz /.
http:// W W W . ziuonet. uz /.
http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
4-мустақил иш мавзуси: Ўқитувчи нутқининг коммуникатив хусусиятлари.
Иш режаси:
1. Ўқитувчининг коммуникатив сифатлари тушунчасига изоҳ беринг.
2. Ўқитувчи нутқининг коммуникатив хусусиятларини таърифланг.
3. Ўқитувчи нутқига қўйиладиган талабларни айтиб беринг.
Методик тавсиялар:
Машҳур нотиқ воизларни асарлари, уларга ишланган кўргазма, тарқатма
материаллар, намуналар, видеолавҳалар, аудио лавҳалардан фойдаланиш.
“Чархпалак”, “Ақлий ҳужум”, “Дебат” технологиясида ишлаш.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Асосий адабиётлар рўйхати:
Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
http:// W W W . guldu/ uz /.
http:// W W W . gulduportal.uz /.
http:// W W W . ziuonet. uz /.
http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
5-мустақил иш мавзуси: Ўқитувчининг иш фаолиятида фикрни ифодалаш
шакллари.
Иш режаси:
1. Педагогик фаолиятда ўқитувчининг фикрни баён қилиш шаклларининг моҳияти.
2. Ўқитувчининг фикрини оғзаки баён қилиш шакллари.
3. Ўқитувчи фикрини ёзма баён қилиш шакллари.
4. Бўлажак ўқитувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқ шакллари устида ишлаш, машқлар
бажариш.
Методик тавсиялар:
Машҳур нотиқ воизларнинг асарлари, уларга ишланган кўргазма, тарқатма
материаллар, намуналар, видеолавҳалар, аудио лавҳалардан фойдаланиш. “Пинборд”,
“Чархпалак” технологиясида ишлаш.
Адабиётлар:
1. А.Ортиқов. «Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати», ТИИВ, 2002 йил.
2. Н.Маҳмудов, А.Рафиев, И.Йўлдошев “Давлат тилида иш юритиш” Т., 2003
1-мустақил иш мавзуси: Ўқитувчи нутқ маданиятининг моҳияти.
Иш режаси:
1. Ўқитувчи нутқ маданияти тушунчасининг моҳияти.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятининг педагогик фаолиятидаги ўрни, моҳияти, аҳамияти. .
3. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари.
81
4. Ўқитувчи нутқ маданияти ҳозирги давр талаби сифатида методик тавсиялар
моҳияти.
Методик тавсиялар
Ишни бажариш жараёнида ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришга доир
қўлланмалар, кўргазмали қуроллар, видео, аудио лавҳалар, маҳоратли педагогларнинг
нутқ маданияти ифода этилган тасмадан фойдаланиши лозим.
Адабиётлар
Асосий адабиётлар рўйхати:
Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
http:// W W W . guldu/ uz /.
http:// W W W . gulduportal.uz /.
http:// W W W . ziuonet. uz /.
http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
2-мустақил иш мавзуси:Адабий норма ва нутқ маданияти.
Иш режаси:
Адабий меъёрнинг моҳияти.
Адабий меъёрнинг ўқитувчи нутқ маданиятида тутган ўрни
Адабий меъёр кўринишлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари.
Педагогик фаолиятда адабий меъёрни шакллантириш устида машқлар бажариш.
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
1.
2.
3.
4.
Методик тавсия
1. Иш бажариш жараёнида маҳоратли педагогларнинг нутқи ёзилган тасмалар, нутқ
маданиятини шакллантиришга доир қўлланмалар, кўргазмали жиҳозлар, тарқатма
материаллардан фойдаланиш. ФСМУ технологияси асосида мавзуни ўрганиш.
2.
Адабиётлар:
1. Муомала тренинги. Тошкент “Шарқ”, 1994 й. 43-45 бетлар.
2. К.Орипов, М.Обидова. “Ифодали ўқиш” Тошкент, 1994 й.
3.-мустақил иш мавзуси: Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи.
Иш режаси:
1. “Нутқ маданияти”, “Тил маданияти”, “Нотиқ”, “Воизлик санъати”
тушунчаларининг моҳияти.
2. Нотиқлик санъатини ўқитувчи нутқ маданиятида тутган ўрни ва фикрли
томонларини ўрганиб, таҳлил қилиш.
3. Машҳур нотиқ, воизлар ижодини ўрганиб, ўқитувчи нутқ маданиятидаги
аҳамиятини аниқлаш.
Методик тавсиялар.
Машҳур нотиқ воизларнинг
асарлари, уларга ишланган кўргазма,тарқатма
материаллар, намуналар, видиолавҳалар, аудио лавҳалардан фойдаланиш. Чархпалак,
елпиғич технологиясида ишлаш.
Асосий адабиётлар рўйхати:
8. Аҳмедов А. «Нотиқлик санъати». Т., 1967й.
9. Р.Расулов, Қ.Мўйдинов. «Нутқ маданияти». Т., 2006й.
10. Т.Қодиров. «Нутқ маданияти асослари». Т., 1993.
11. http:// W W W . guldu/ uz /.
12. http:// W W W . gulduportal.uz /.
13. http:// W W W . ziuonet. uz /.
14. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
82
Барча мавзуларни қамраб олган мустақил иш топшириқлар тўплами
№
Мавзу ва иш
номлари
Бажариладиган иш босқичлари
Адабиёт ва манбалар
Ажрат
илган
соатла
р
1
1.1
.
2
3
1.1.1.Ў Н М мақсад ва вазифаларига
изоҳ беринг.
1.1.2. Ў Н М фанининг аҳамиятини
ёритинг.
1.1.3. Ў Н М фанининг бошқа
фанлар билан боғлиқлигини
аниқланг.
1.1.4. Мавзуни матнлаштиринг
4
1.4.Каримов И.А.
«Баркамол авлод –
Ўзбекистон
тараққиётининг
пойдевори» Т. Шарқ,
1998
2.Р.Расулов, Мўйдинов
«Нутқ маданияти», Т.,
2004
3.Р.Қўнғуров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев,
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.,Ўқитувчи, 1992 й 4
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов, Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004
3.Р.Қўнғиров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари» Т.
Ўқитувчи, 1992 й
5
5-соат
“Ўқитувчи
нутқ
маданияти”
фанининг
моҳияти
3.
Мустақил уй
вазифалари
4.
1.3.1. Ўзбек тили ҳақидаги қонунни
ўрганиб, таҳлил қилинг
1.3.2. Нутқ маданияти фанининг
бошқа фанлар билан боғлиқ
томонларини ўрганиб, таҳлил
қилинг ва хулоса ёзинг.
1.3.3. Интернетдан мавзуга оид
материалларни олинг.
1.3.4. Маданий нутқни
шакллантириш йўлларини ишлаб
чиқинг.
1.3.5. Ўзбек тилининг расмий тил
сифатида эълон қилиниши
мавзусида ижодий баён ёзинг
1.4.1. Нутқ, нутқ маданияти
атамасига изоҳ беринг.
1.4.2, Тил маданияти тушунчасига
изоҳ беринг (мавзу асосида)
1.4.3. 700 та сўздан иборат иншо
тайёрлаш.
1 -грамматик топшириқ
Адабий тилнинг лексик меъёри
бузилган ҳолатларни аниқланг.
1. –Бошлиқ ўзларидами? –сўради у
шошиб. («Ёшлик».) 2. Дарчанинг
ёруғидан тушган нур кўзни
қамаштирар эди. (Ёшлик».) 3.
Ҳалигидай, ҳа мен, бир
оғайнимникига ўтиб кетаётувдим,
жин чалгандай бўлдими, йўли
қурғурдан адашиб, поставой
83
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари» Т.,
Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов, Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004.
3.Р.Қўнғуров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари» Т.,
Ўқитувчи, 1992 й
4.Каримов И.А.
«Баркамол авлод –
Ўзбекистон
тараққиётининг
пойдевори», Т. Шарқ ,
1998 йил.
Рей
тин
г
бал
ли
6
5
Амалий
машғулотлар
5.
Мавзу бўйича
реферат ёзиш
1
2.1
2
Адабий
нормалар ва
нутқ
маданияти
олдидан чиқиб қолибман. (К.Яшин.)
4. Келиб кўришинглар ақалли..
(О.Ёқубов.) 5. Жа соз-да. Содиқвой
Акрамга қараб кўзини қисди.
(О.Ёқубов.)
Берилган гаплардаги сўзларнинг
талаффуз меъёрларини аниқланг.
1. Кампирнинг ҳаяжонли довуши
доволдан оша кетди ва бу хушхабар
бир зумда ҳаммага эшитилди. 2.
Меймонлар тарқаб кетти ва
ҳовлида қариндошлардан бошқа
киши қомаган эди. 3. Мошин котта
жар ёқасига келиб қолди-ю, шопур
ҳушёрлик қилиб тўхтатди.
Берилган
нутқ
кўринишлари
ёрдамида
А.Қаҳҳорнинг
тил
воситаларидан
фойдаланиш
маҳоратини таҳлил қилинг.
Аёл киши эркакка қўл бериб
сўрашдими, бас!.. Рўза тутган
киши
оғзини
чайқаса,
сув
томоғига кетмаса ҳамки, рўзаси
очилади – шу оғиз чайқашдан
баҳра олади-да!
Абдулҳакимнинг қизига уста
Мавлоннинг ўғли бир ҳовуч майиз
берганини ўз кўзим билан
кўрганман. Ҳаё борми шуларда?..
Ўн бир яшарида паранжи
ёпинмаган қиздан қўлни ювиб
қўлтиға ура беринг! Паранжи
ҳаёнинг пардаси-да!
1.5.1. Ўқитувчи нутқ маданияти
фанининг моҳияти.
1.5.2. Ў Н М мақсад ва вазифалари.
1.5.3. Тил маданияти ва нутқ
маданияти.
1.5.4. Нутқ маданияти ҳаётий
зарурат сифатида .
1.5.5. Таълим жараёнида нутқ
маданиятини
шакллантириш
масалалари мавзусида ижодий иш.
5.А.Ортиқов. «Нутқ
маданияти ва нотиқлик
санъати» Т., ИИВ, 2002.
3
2.1.1. Система ва тил системаси
хақида тушунча беринг
2.1.2. Тил нормасига изоҳ беринг.
2.1.3. Адабий норма нима?
У нимага асосланади?
2.1.4. Узус тушунчасига изоҳ
беринг
4
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов, Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.,
2004.
84
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004.
3.Р.Қўнғуров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й.
5
6
3.
Мустакил уй
вазифалари
5.
Мавзу бўйича
реферат ёзиш
1
3.1
.
2
Нутқ
маданияти ва
нотиқлик
санъати
тарихи
2.
Амалий
машғулотлар
5.
2.1.5.
Тил
нормаси
даврий
характерга
эга
эканлигини
исботланг.
2.1.6. Мавзуни матнлаштиринг.
2.3.1. Адабий нормани оғзаки
кўринишларини ўрганиб, намуна
тайёрланг
2.3.2. Адабий
нормани
ёзма
кўринишларини таҳлил килинг.
2.3.3.
Вариантдорлик
адабий
нормага хос ҳодиса эканлигини
ўрганиб, таҳлил қилинг.
2.3.4. Нутқий малакага қандай
эришиш мумкин? Йўл-йўриқларини
ишлаб чиқинг.
2.5.1.Адабий нормалар ва нутқ
мадангияти
2.5.2. Нутқий фаолият ва нутқий
малака
2.5.3. Адабий меъёр ва нутқий
маданият
2.5.4. Ўзбек адабий тили меъёрлари
таснифи
3
3.1. Нотиқлик санъатининг
вужудга келиши
3.1.2. Қадимги Юнонистон ва
Римда нотиқлик санъатини пайдо
бўлиши ва ривожланишини
ўрганиш.
3.1.3. Шарқда воизхонлик
санъатини пайдо бўлиши
сабабларини изоҳланг.
3.2.1. Нотиқлик санъатини пайдо
бўлиши ва ривожланиши Цицерон
Аристотелнинг тутган ўрнини
ўрганиб, таҳлил қилинг
3.2.2. Шарқда нотиқлик санъатини
вужудга келиши ва ривожланиши
Абу Али Ибн Сино, Абу Райҳон
Беруний, Абу Наср Фаробий , Воиз
Кошифий, Маҳмуд Кошғарий,
Юсуф Хос Ҳожиб, Кайковус,
Алишер Навоий каби
алломаларнинг қўшган ҳиссаси
3.2.3. Нутқ маданияти тарихида
«Нутқ маданияти» муаммосининг
асосланиши.
3.5.1. Алишер Навоийнинг нутқ
85
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004.
3.Р.Қўнғуров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й .
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи 1993 й.
2.Р.Расулов, Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004.
3.Р.Қўнғуров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й.
4
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т. ,
2004.
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004
3.Р.Қўнғуров,
Э.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й .
1.Т.Қудратов «Нутқ
5
6
1
4.1
.
маданиятини ривожига қўшган
ҳиссаси
3.5.2. Кайковуснинг нутқ
Мавзу бўйича
маданиятини ривожига қўшган
реферат
ҳиссаси
тайёрлаш
3.5.3.Воизхонлик санъатини
ривожланишида Ислом
маданиятининг ўрни
3.5.4. Воиз Кошифийнинг
воизхонлик санъатига қўшган
ҳиссаси
2
3
4.1.1. Нутқнинг коммуникатив
сифатлари тушунчасига изоҳ
беринг.
4.1.2. Нутқнинг коммуникатив
Нутқнинг
коммуникатив сифатларига қайсилар киради.
Таърифланг.
сифатлари
4.1.3. Ўқитувчи нутқига
қўйиладиган талаблар.
2.
Амалий
машғулотлар
3.
Мустақил уй
вазифалари
5.
Мавзу бўйича
реферат
тайёрлаш
1
5.1
.
2
4.2.1. Ўқитувчи нутқининг софлиги
ва унга қўйиладиган талаблар
4.2.2.Ўқитувчи нутқининг аниқлиги
ва унга қўйиладиган талаблар.
4.2.3. Ўқитувчи нутқининг
мантиқийлиги ва унга қўйиладиган
талаблар.
4.3.1. Ўқитувчи нутқининг
ифодалилигига эришиш йўлларини
ишлаб чиқиш.
4.3.2. Ўқитувчи нутқини
ифодалилигини таъминловчи
воситаларга изоҳ беринг
4.3.3.Ўқитувчи нутқининг бойлиги
ва ўринлилигига қўйиладиган
талабларни ишлаб чиқиш.
4.3.4. “Тилга эътибор – элга
эътибор” мавзусида ижодий иш.
4.5.1. Нутқнинг таъсирчанлигига
эришиш йўллари
4.5.2. Ўқитувчи ва ўқувчи
муносабатларида муомала
маданияти
4.5.3.Ўқитувчи нутқига
қўйиладиган талаблар
4.5.4.Нутқ одоби
4.5.5.Хулоса
3
5.1.1.Тил, нутқ, матн тасвир
тушунчаларига изоҳ беринг.
86
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004
3.Р.Қўнғуров,
Э.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й.
4
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004
3.Р.Қўнғуров,
Э.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1993 й.
2.Р.Расулов, Мўйдинов
«Нутқ маданияти»
Т., 2004.
5
6
5
6
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004
3.Р.Қўнғуров,
Ё.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й.
1.Т.Қудратов «Нутқ
маданияти асослари»
Т.Ўқитувчи 1993 й.
2.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти» Т.
2004.
4
2.Р.Расулов , Мўйдинов
Ўқитувчини
иш
фаолиятида
фикрни
ифодалаш
шакллари
2.
Амалий
машғулотлар
3.
Мустақил уй
вазифаси
5.1.2. Фикрни оғзаки баён қилиш
шаклларини аниқланг ва изоҳланг.
5.1.3. Фикрни баён қилиш
шаклларини аниқланг .
5.2.1. Фикрни оғзаки баён қилиш
шаклларига таъриф беринг.
5.2.2. Фикрни ёзма баён қилиш
шаклларига изоҳ беринг ва намуна
тайёрланг.
5.2.3. Фикрни ёзма баён қилиш
шаклларига қўйиладиган талаблар.
5.2.4. Оғзаки баён қилиш
шаклларига қўйиладиган талаблар.
5.3.1. Ёзма нутқ ва оғзаки нутқнинг
ўхшаш ва фарқли томонларини
ўрганиб таҳлил қилиш
5.3.2. Ёзма нутқ маданиятини
эгаллаш йўлларини ва тартибини
ишлаб чиқиш.
5.3.3. Ҳужжат юритишда ёзма
нутқнинг хусусият ва услублари
5.3.4.Оғзаки ва ёзма нутқга
қўйиладиган талаблар мавзусида
ижодий иш тайёрлаш
«Нутқ маданияти» Т.
2004
3.Р.ҚЎнғиров,
Э.Бегматов, Ё. Тожиев
«Нутқ маданияти ва
услубияти асослари»
Т.,Ўқитувчи, 1992 й
1. Каримов И.А.
«Баркамол авлод –
Ўзбекистон
тараққиётининг
пойдевори» Т., Шарқ
1998.
.Р.Расулов , Мўйдинов
«Нутқ маданияти», Т.
2004.
Каримов И.А. «Баркамол
авлод – Ўзбекистон
тараққиётининг
пойдевори» Т. Шарқ
1998
Н.Махмудов, А.Рафиев,
И.Йўлдошев
“Давлат
тилида
иш
юритиш
Т.2003.
http//www.ziyonet.uz/ru/li
brary/
А.Ортиқов. «Нутқ
маданияти ва нотиқлик
санъати» Т., ИИВ, 2002
7-НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ
1-мавзу : Ўқитувчи нутқ маданияти асослари курсининг мақсад ва вазифалари.
1. Ўқитувчи нутқ маданияти ҳақида тушунча беринг.
2. Ўқитувчи нутқ маданияти ва унинг моҳиятини ёритиб беринг.
3. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг мақсади ва вазифаларини ёритиб беринг.
4. «Тил маданияти», «Нутқ маданияти» тушунчаларига таъриф беринг.
5. Ўқитувчи нутқ маданиятини ўқитувчи фаолиятидаги аҳамиятини тушунтиринг.
6. Ўзбек тилига Давлат тили мақоми нечанчи йил берилди? Унинг моҳиятини ёритинг.
7. Ўқитувчи нутқининг асосий хусусиятларини кўрсатинг.
8. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг асосий мақсади.
А)Ўқитувчининг умуммаданий савиясини ошириш.
Б) Ўқитувчиларда маданий нутқни шакллантириш.
В) Ўқитувчига адабий тил меъёрларини ўргатиш.
Г) Ўқитувчига нутқ санъатини эгаллашни ўргатиш.
9. Ўқитувчи нутқ маданияти деганда –
А) Тил меъёрларини эгалламоқ, гап тузиш қонуниятларини эгалламоқ, тил воситаларидан
шароитга мос ва мақсадга мувофиқ фойдалана билмоқ маданиятини эгалламоқдир.
Б) нутқнинг фазилатлари тушунилади.
В) коммуникатив нутқ маданияти тушунилади.
Г) ўқитувчининг оғзаки нутқи тушунилади.
87
10. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг –
А) ўқитувчиларни «маданий нутқ» малакасини шакллантириш, тўғри нутқини ўргатиш
ва баҳолашни тарғиб қилишдир.
Б) нутқни коммуникатив сифатларини шакллантиришдир.
В) нутқ одобини шакллантириш.
Г) нутқ санъатини шакллантириш.
11. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг асосий тушунчаларини кўрсатинг.
А) нутқнинг тил қурилиши
Б) адабий тил нормалари
В) имло қоидалари
Г) нутқнинг тил қуўрилиши, адабий тил нормалари ва нутқнинг коммуникатив
хусусиятлари.
2- мавзу: Ўқитувчи нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тарихи.
1. Нотиқлик санъати качон қаерда пайдо бўлди?
2. Нотиқлик санъатини пайдо бўлиш сабабларини тушунтиринг.
3. Қадимги Юнонистон ва Римда нотиқлик санъатини ривожига ҳисса қўшган буюк
нотиқларни айтинг.
4. Шарқда воизхонлик санъати қачон пайдо бўлди? Сабабларига изоҳ беринг.
5. Воизхонлик санъатига асос солиб, ривожланишига ҳисса қўшган мутафаккирлар
ижодини ёритинг.
6. Нутқ одоби.
7. Нутқ маданияти, нутқ одоби ҳодисасини илмий муаммо сифатида ўргатилишига изоҳ
беринг.
8. Ўзбек тилшунослигида нутқ маданияти масаласи ўрганилиши ва илмий асосланиши.
9. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг фан сифатида таркиб топиши ва шаклланиши.
10. Нутқ маданиятини нутқ санъатидаги фарқини тушунтиринг.
11. Нутқ санъати, нутқ маданияти, ўқитувчи нутқ маданияти тушунчасига изоҳ беринг.
12. Нотиқлик санъатини назарий асослари қаерда, қачон яратилди?
А) Уйғониш даврида, Европада
Б) Римда, ўрта асрларда
В) Юнонистонда, эрамиздан олдинги I асрда
Г) қадимги Рим ва Грецияда.
13.” Риторика” асарининг муаллифи ким ?
А) Цицерон
Б) Демосфин.
В) Квинтилиян
Г) Аристотел
14. «Нотиқлик ҳақида», «Нотиқ» каби буюк асарлар муаллифи ким?
А) Аристотел
Б) Воиз Кошифий
В) Цицерон
Г) Квинтилиян
15. Воизхонлик санъати қачон ва қаерда вужудга келди?
А) Арабистонда, VII асрда
Б) Ўрта Осиёда , XIII-XIX асрларда
В) Шарқда уйғониш даврида
Г) Мовароуннаҳрда, XIX аср бошларида
3-мавзу: Абадий норма ва нутқ маданияти.
1. Норма нима?
2. Абадий норма ва нутқ маданияти.
88
3. Ўқитувчи нутқида адабий норманинг аҳамиятини тушунтиринг.
4. Узус нима?
5. Норма илмий асарларда қандай тасниф қилинади?
6. Адабий норма ва унга хос хусусиятларни айтинг.
7. Нутқий фаолият ва унинг шакллари.
8. Тил тизими –
А) маълум бир тил тарихида амал қилинган, ҳозир мавжуд бўлган ва пайдо бўлиши
кўзда тутилган ҳодисаларнинг барчаси киради.
Б) ҳар бир тилнинг ўзигагина хос бўлган томонлари.
В) ўзаро ички зиддиятга эга бўлган ҳодисаларни гуруҳлашга айтилади.
Г) бирон тил жамоасида, тилда мавжуд бўлган имкониятлар, улардан фойдаланиб
келинаётган қисми.
9. Узус –
А) тилнинг ички нормаларидир
Б) қардош ва қардош бўлмаган тиллар йиғиндиси.
В) бирон тил жамоасида тил системасида мавжуд бўлган имкониятларнинг фойдаланиб
келаётган қисми.
10. Умумий норма
А) ўқитувчи нутқ маданияти фанида асосан қайси норма ўрганилади?
Б) фонетик норма
В) синтактик норма
Г) кодланган норма
11. Ўқитувчи нутқий фаолияти кўринишларини кўрсатинг.
А) сўзлаш
Б) мутолаа
В) сўзлаш, мутолаа, эшитиш
Г) монолог, диалог, полилог
12. Ўқитувчини ўқувчилар билан мулоқот услуби.
А) авторитор
Б) вибрал
В) демократик
Г) ҳамма жавоб тўғри.
4-мавзу: Тил ва нутқ. Нутқ одоби.
1.Тил ва нутқ тушунчаларига таъриф беринг
2.Тил ва нутқни ўзаро муносабатини тушунтиринг.
3 Нутқ турларига изоҳ беринг
4 Нутқ шакллларига таъриф беринг.
5.Нутқ маданияти нималардан иборат?
6.Нутқ маданияти нима?
7.Киши онгида ҳосил бўладиган нутқ_______
а) ички нутқ .
б) ташқи нутқ.
в) диалог
г) монолог
8. Оғзаки нутқ шакллари.
а) ҳикоя, маъруза, суҳбат
б) реферат, конспект, мустақил иш , баён, иншо
в) суҳбат, баён, савол-жавоб
г) суҳбат, маъруза, иншо
9. Сўзловчининг ўзига ёки тингловчига қаратилган нутқи
а) диалог
б) монолог
89
в) пололог
г) оғзаки
10. Оғзаки нутқ хусусиятларни кўрсатинг.
а) тезкорлик билан амалга танланади, таҳрир имкониятидан маҳрум, мулоқот учун
зарур, ҳиссийлиги, ранг-баранглиги ўқитувчининг асосий қуроли.
б) бемалол фикрлаш имкониятига эга, қайта-қайта таҳрир қилиш имкониятига эга,
фикр учун энг мос имкониятларни танлаш ҳусусиятига эга.
в) имло қоидаларига риоя қилиш энг муҳим кўрсатгич ҳисобланади
г) нутқ таъсирида уйғотган ҳаётан, маълум вақтгача тингловчи онгида сақланиши ва
хулқига таъсир қилиши мумкин.
11. Ёзма нутқ хусусиятларини кўрсатинг.
а) муаллиф билан фикрлаш имкониятига эга.
б) турли имо-ишоралар фикрни тингловчига етиб боришида муҳим аҳамиятга эга
в) маъруза, баён, иншо, иш қоғозлари киради
г) муаллиф вақт жиҳатидан бемалол фикрлаш имкониятига эга, нутқини қайта-қайта
таҳрир қилиш имкониятига эга.
5-мавзу: Ўқитувчи нутқининг коммуникатив хусусиятлари
Ўқитувчининг коммуникатив хусусиятлари деганда нимани тушунасиз?
Ўқитувчи нутқининг коммуникатив хусусиятларини санаб беринг.
Ўқитувчи нутқига қўйиладиган талабларни сананг.
Ўқитувчи нутқини тўғрилигига етказувчи омиллар.
Қандай нутқ соф нутқ дейилади?
Ўқитувчи нутқини софлигига путр етказувчи омиллар.
Қандай нутқ аниқ нутқ дейилади?
Нутқни аниқлигига эришиш йўлларини таърифланг.
Ўқитувчи учун нутқни ифодалилиги, мантиқийлиги, бойлиги, қандай аҳамиятга эга?
10.Ўқитувчи нутқи бегона унсурлардан, ахлоқ нормалари тақалмайдиган сўзлардан
ҳоли бўлган нутқи.
а) унинг нутқини софлиги.
б) унинг нутқини аниқлиги.
в) унинг нутқини ифодалилиги
г) тўғри нутқ дейилади.
11. Варваризмлар.
а) ўринсиз ишлатиладиган бошқа тилларга оид сўзлар
б) аҳлоқ нормаларига тўғри келмайдиган сўзлар.
в) нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликлар.
г) нарсаларни замон ва маконда ўзаро боғланиш асослари
12. Вульгаризмлар ________
а) ахлоқ нормаларига тўғри келмайдиган сўзлар.
б) ўринли-ўринсиз кўп такрорланадиган сўзлар
в) ўринсиз ишлатиладиган бошқа тилларга оид сўзлар
г) нарса ва ҳодисалар орасидаги ўхшашликка асосланган белги ва ҳусусиятларни
бошқасига кўчиши.
13. Ўз тузилиши, хусусиятлари, фазилати, хоссалари билан тингловчининг фикр ва
туйғуларини, диққатини ёрқинлаштирадиган, айтилганларга қизиқиш уйғотадиган нутқ __
а) ифодали.
б) мантиқий.
в) аниқ
г) ўринли нутқ дейилади.
14. г) Нарса ва ҳодисалар орасидаги ўхшашликка асосланган белги ва ҳусусиятларни
бошқасига кўчиши.
а) метафора
90
б) синекдоха
в) ўхшатиш
г) метонимия.
15. Нарсани замон ва маконда ўзаро боғланишлари асосланади_______
а) метонимия
б) метофора.
в) синекдоха
г) ўхшатиш
16. Ўқитувчи нутқи қурилиш хусусиятлари билан бизда таассурот уйғотган нутқ
а) бой
б) ифодали
в) аниқ
г) соф нутқ дейилади.
17. Ўқитувчи нутқида баён этилагн фикрнинг қисмлари ва алоҳида фикрларнинг ўзаро
муносиблиги_____________
а) мантиқий нутқ дейилади.
б) ифодали нутқ дейилади.
в) ўринли нутқ дейилади.
г) таъсирчан соф нутқ дейилади.
6-мавзу. Ўқитувчи нутқ маданияти ва услубшунослик.
1. Услубшуносликка таъриф беринг.
2. Услубшуносликнинг муҳим хусусиятларини изоҳланг.
3. Ўқитувчи нутқ маданиятида услубшуносликнинг ўрни ва аҳамиятини айтинг.
4. Грамматик услубшунослик нима?
5. Нутқни услубий турларини санаб беринг.
6. Нутқни услубий турларини моҳиятини айтинг.
7. Ўқитувчи фаолиятида энг кўп қўлланиладиган услуб турини аниқлаб, изоҳ беринг.
8. Грамматик стилистикани турларига изоҳ беринг.
9. Стиль-сўзининг маъноси қайси жавобда тўғри берилган.
А) грекча сўздан олинган бўлиб, ёзиш учун ишлатиладиган учи ўткирлаштирилган
таёқчани билдиради.
Б) ҳинд тилидан олинган бўлиб, йўл-йўриқ деган маънони билдиради.
В) рус тилидан олинган бўлиб, кишиларни ишонтириш санъати
Г) инглиз тилидан олинган бўлиб, нутқни безаш воситаси
10. Стилистика бу А) тил бирликларини ўрганадиган тилшуносликни алоҳида соҳаси.
Б) феълларни шахс сон ва замонда ифодаси.
В) тил бирликларидан, уни имкониятларидан фойдаланиш.
Г) ўқитувчини нутқига хос бўлган хусусият
11. Қайси услубда табиат ва жамиятдаги муносабатлар ҳақида аниқ фикр баён
қилинади, таърифланади, изоҳланади.
А) илмий услубда
Б) сўзлашув услубда
В) расмий услубда
Г) матбуот услубида
12. Грамматик стилистика неча қисмдан иборат?.
А) иккита- морфологик, синтактик
Б) иккита-расмий иш қоғозлари, атамалар
В) учта- мутолаа, сўзлашув, эшитиш
Г) иккита- оғзаки, ёзма
91
13. Ҳар бир грамматик шаклнинг сўз ясовчи воситалар ва ҳар тил бошқа шаклларнинг
стилистик хусусиятларини ўрганадиган бўлим.
А) морфологик стилистика
Б) синтактик стилистика
В) публистик стилистика
Г) адабий стилистика
14. Тилимизда баъзан айрим грамматик шакл п л е о н а с т и к (қўш) қўлланади. Бунда:
А) нутқ ортиқчаликни вужудга келтириши, нутқни ривожланишига путр етказади, фикр
хиралашади, бачканалашади.
Б) нутқ ривожланади , ифодалилиги ортади.
В) сўзлар ўринсиз, маъносиз қўлланилади.
7- мавзу. Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқ шакллари.
1. Ўзбекистонда қайси даврда ўзбек тилида иш юритиш йўлга қўйилган?
2. Иш юритишда ҳужжатларни неча хил кўринишлари фарқланади?
3. Оғзаки нутқ билан ёзма нутқ шаклларини ўхшаш ва фарқли томонларини ВЕЕН
технологияси асосида таҳлил қилинг.
4. Ўқитувчи нутқ маданияти ёзма нутқни аҳамиятини ФСМУ технологияси асосида
баён қилинг.
5. Ёзма нутқ шаклларига изоҳ беринг.
6. Ёзма нутқ шаклларига қўйиладиган талабларни айтинг.
7. Ёзма нутқ маданияти имло меъёрлари ва тиниш белгиларининг аҳамиятини
тушунтиринг.
8. Имло қоидаларини айтиб беринг.
9. Вергул, нуқтали вергул, икки нуқта қачон қўйилади.
8. ЎТИЛГАН МАВЗУЛАР БЎЙИЧА ЯКУНИЙ ХУЛОСАЛАР.
1. Ўқитувчи нутқ маданияти ҳам фан сифатида ўз текшириш объекти ва вазифаларига
эга. Унинг текшириш объекти ўқитувчи нутқининг тил қурилиши, адабий тил
нормалари ва нутқнинг коммуникатив фазилатлари.
2. Ўқитувчи нутқ маданияти тилшуносликнинг назарий курсларидан олинган
билимларга суянган ҳолда тўғри, чиройли нутқ тузиш йўлларини нутқдаги хилма-хил
муаммоларни тадқиқ қилади.
Нутқ маданияти ҳар бир бўлажак ўқитувчида шаклланиб бориши аниқланди.
3. Ўқитувчи фаолиятида унинг нутқи профессионал қурол ҳисобланади. Демак
ўқитувчи нутқ маданиятини эгаллаган бўлиши шарт.
4. Ўқитувчи нутқи аниқ, ифодали, таъсирчан мазмунли бўлиши учун нутқ устида
ишлаш мақсадида, овоз ва тасвир ифодаловчи воситалар ёрдамида магнит тасмаларига
ёзиш, қайта эшитиб кўриш фойдалидир. Нутқдаги камчилик ва нуқсонлар шу йўл
билан тузатилади.
5. Нутқ маданияти ўқиш изланиш ва фаол турмуш тарзи таъсирида тажриба тўплаш ва
бойитиб бориш билан ўз такомилига етади.
6. Нутқ маданиятини шакллантириш учун ҳар хил махсус диофильм, кинофильм ва
тасвир ифодаловчи тасмалар муҳим ўрин тутади.
7. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантиришда халқ оғзаки ижоди намуналаридан
фойдаланилса, мақсадга мувофиқ бўлади.
8. Нутқ маданиятини шакллантиришда машҳур нотиқ сўз усталарининг, моҳир
педагогларнинг нутқи кузатилиши, таҳлил қилиниши ва умумлаштириб ўрганиши
фойдали ҳисобланади.
9. Ўқитувчи нутқ маданияти ўқиш, ўрганиш, изланиш ва фаол турмуш тарзи таъсирида
тажриба тўплаш ва бойитиб бориш билан ўз такомилига етади.
92
10. Ўқитувчи нутқ маданияти тинмасдан ўз устида машқ қилишни мунтазам
такрорлашни, ўз нутқини такомиллаштириб боришни тақозо этади. Ўқитувчи ўзини
ҳар қандай ҳолат ва шароитда бошқара олиши талаб этилади. Хуллас, ўқитувчи нутқ
маданиятини эгаллаш билан бирга коммуникатив хулқ маданиятини хам эгаллаган
бўлиши лозим.
10. Ихтисосликга оид сўзларни нутқда тўғри танлаш ва қўллаш ҳам нутқ
маданиятининг, ҳам касбий билимдонликнинг муҳим шарти ҳисобланади.
11. Услуб атамаси нутқ тузиш ва нутқ тузилишига нисбатан қўлланилади. Стилистика
атамаси эса тил воситаларининг инсон муносабатларини ифодалаш имкониятларини
ўрганишга нисбатдан қўлланилади.
12. Ўқитувчи фикрини яхши, тўлиқ баён қилиши учун нутқий фазилатларини
мукаммал эгаллаган бўлиши керак. Нутқ маданияти табиат берган бойлик эмас, балки
ўз устида тинимсиз ишлаш маҳсулидир.
13. Тил бирикмалари ва материалидан фикрни ифодалаш мақсадида фойдаланиш
жараёни нутқ саналади.
14. Нотиқлик санъати қадимги Юнонистон ва Римда жуда катта ижтимоий ва сиёсий
мавқега эга бўлган.
15. Норма – тилнинг яшаш шаклидир. Адабий тил ўзига ҳос нормаланган тил.
Ўқитувчи нутқ маданияти фани адабий тил нормаларининг янги кодланган
нормаларини ўргатади ва тарбиялайди.
16. Ўқитувчи нутқ маданияти фанининг асосий мақсади ўқитувчиларнинг умумий
маданий савиясини юксалтиришга ҳисса қўшиш. Асосий текшириш объекти адабий
тил меъёрлари асосий вазифаси эса ушбу меъёрдаги иккиланишларни бартараф этиш.
Фан бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар
1. Ўқитувчи нутқ маданиятини ривожлантиришда шарқ мутафаккирларининг
қарашларининг аҳамиятини илмий асослаш.
2. Ўқитувчи нутқ маданиятини шакллантириш юзасида ишланмалар тайёрлаш.
3. Ўқитувчи фаолиятида нутқ одобини шакллантириш юзасидан тавсиялар ишлаб
чиқиш.
4. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини шакллантиришнинг самарали йўлларини
аниқланг.
5. Ўқитувчи нутқ маданиятида шу сабабли – шу сабабдан ёки кўриб чиқишга –
кўриб чиқишни буюрди типидаги грамматик стилистика кўринишларини чегаралаш
ва стилистик хусусиятларини чуқур ўрганиб, таҳлил қилиш.
6. Ўқитувчи нутқ маданиятида оғзаки нутқ маданияти ва ёзма нутқ маданияти
тушунчаларини бир-бири билан таққослаб, ўхшашлик ва фарқли томонларини
аниқланг. Ўқитувчи нутқининг маданияти, деганда ёзма нутқ маданиятини қайси
қирраларини тушунасиз?
7. Ўқитувчи нутқ маданиятида ёзма нутқ маданияти ўрнини аниқлаш.
9. ФАН БЎЙИЧА ЕЧИМИНИ КУТАЁТГАН МУАММОЛАР
1. Ўқитувчи нутқ маданияти фани бўйича дарслик ёки ўқув қўлланма тайёрланиши ва
чоп эттирилиши керак.
2. Нутқ маданияти юксак даражада бўлган ўқитувчи шахсининг моделини ишлаб
чиқиш.
3. Бўлажак ўқитувчини нутқ маданиятини таркиб топтириш шарт-шароитларини
аниқлаш.
4. Ўқитувчи нутқ маданияти фани билан педагогика, педагогик маҳорат ва психология
фанларининг узвий ўзаро боғлиқлигини аниқлаш.
93
5. Ўқитувчи нутқининг таълимий ва тарбиявий аҳамиятини кучайтириш, мантиқий
фикрлаш ва гапириш техникасини шакллантириш хусусиятларини ўрганиш.
6. Ўқитувчи фаолиятида ёзма нутқ маданиятини аҳамияти ва уни шакллантириш
йўлларини ишлаб чиқиш;
7. Бўлажак ўқитувчиларни ёзма нутқ маданиятини шакллантириш йўлларини ишлаб
чиқиш.
8. Ўқитувчи нутқининг фазилатларини шакллантиришнинг самарали йўлларини
ишлаб чиқиш.
9. Ўқитувчининг ҳозиржавоблиги тез ва тўғри фикрлаши, мантиқли ва таъсирчан
гапириш технологиясини ишлаб чиқиш.
10. Ўқитувчи нутқидаги камчиликларни аниқлаш, тузатиш, ўзгартириш методикасини
илмий асослаш.
ИНФОРМАЦИОН – УСЛУБИЙ ТАЪМИНОТ
Асосий ва қўшимча адабиётлар рўйхати:
1. Каримов И.А. «Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори» Т. Шарқ,
1998.
2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т., «Ўзбекистон», 1994.
3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик
шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997.
4. Иброҳимов С. Нутқ маданияти ва адабий талаффуз ҳақида. Т., «Фан», 1972.
5. Иброҳимов А., Султонов X., Жўраев Н. Ватан туйғуси. Т., «Ўзбекистон», 1996.
6. Иброҳимов А. Бизким ўзбеклар. Т., 1999. Ивакина Н.Н. Основы судебного
красноречия (риторика для юристов). Учебное пособие. М., «Юрист», 2000.
7. Иномхўжаев С. Нотиқлик санъати асослари. Т., «Ўқитувчи», 1972.
8. Кўчимов Ш.Н. Ўзбекистон Республикасида қонунчилик техникаси (тил, услуб,
ҳуқуқий атамашунослик). Т., 1996.
9. Ликас А.Л. Культура правосудия. М., «Юридическая литература», 1990.
10. Маҳмудов Н. Тил. Т., «Ёзувчи», 1998.Миртожиев М. Маҳмудов Н. Тил ва
маданият. Т., «Ўзбекистон», 1992. Назаров К., Усмонов С. Юристнинг нутқ
маданияти. Дастур. Т., 2002.
11. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Т., 1993.
12. Нусратулло Атоулло ўғли Жумахўжа. Истиқлол ва она тилимиз. Т., 1998.
13. Нутқ маданиятига оид масалалар. T., «Фан», 1973.
14. Ортиқов А. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Т.,2004
15. Р.Расулов , Мўйдинов «Нутқ маданияти» Т. 2004
16. Р.Қўнғиров, Э.Бегматов, Ё.Тожиев «Нутқ маданияти ва услубияти асослари»
Т.Ўқитувчи, 1992 й
17. Т.Қудратов «Нутқ маданияти асослари» Т.Ўқитувчи1993 й
18. А.Ортиқов. «Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати»ТИИВ2002
19. Н.Маҳмудов, А.Рафиев, И.Йўлдошев “Давлат тилида иш юритиш, Т., 2003 Р.
Қунгўров. Э. Бегматов. Ё. Тожиев. «Нутқ маданияти ва услубият асослари».
20. Т. Қудратов. «Нутқ маданияти асослари»
21. http:// W W W . guldu/ uz /.
22. http:// W W W . gulduportal.uz /.
23. http:// W W W . ziuonet. uz /.
24. http:// W W W . guldu. zn/ uz /.
94
ГЛОССАРИЙ
Аруз-шеър тузилишида қисқа ва чўзиқ ҳижо (бўғин) Варваризмлар − ўзбек адабий тилига ўзлашмаган хорижий сўзлардир. Нутқда
ўзбек тилида муқобили бўла туриб ўзлашмаган хорижий сўзларни, яъни
варваризмларни қўллаш нутқнинг тозалигини, софлигини бузади. Амалиётдаги
юристларнинг аксарияти нутқида бу ҳолатни кузатиш мумкин.
Воиз – диний мазмунда ваъз килувчи, ваъз айтувчи, ваъзхон. Воизлик санъати
ривожи жараёнида бу санъатнинг д а б и р л и к, х а т и б л и к, м у з а к к и р л и к
каби тармоқлари юзага келган.
Вульгаризмлар − (лот. Vulgaris-оддий, содда) ~ дағал сўз, дағал
ибора. қўпол, ҳақорат мазмунидаги сўзлар. Вульгаризмлардан бадиий асарларда
салбий қаҳрамонларнинг дағаллиги, қўполлиги ва маданиятсизлигини кўрсатиш
учун ишлатилади. Лекин бундай сўзларнинг нутқда қўлланилиши салбий
ҳодисадир.
Дабирлик – давлат аҳамиятидаги ёзишмаларни иншо этиш ва ўқиб бериш
нотиқлиги; хатиблик – диний, ижтимоий-сиёсий нотиқлик; музаккирлик – динийахлоқий масалаларни изоҳлаб, шарҳлаб бериш билан боғлиқ нотиқликдир.
Жаргон ва арголар – Жаргон - (французча) бирор ижтимоик гуруҳнинг узига хос
ва узигагина тушунарли бўлган» бошқалар тушунмайдиган ясама тили бирор
ижтимоий гуруҳ ўртасида қўлланиладиган ва уларнинг талабларини ифодаловчи
махсус сўз ва иборалар. Жаргонлар фикрни бошқалардан сир тутиш учун
қўлланилади.
Иборалар – маъноси бир сўзга тенг келадиган гап ёки сўз бирикмалари. Иборалар
ҳар доим кўчма маънода ишлатилади
Канцеляризмлар − расмий услубга хос сўз ва бирикмалар. Ма-салан, юқорида
қайд этилган, қуйида баён қилинган, ...унвони берил-син, зиммасига юклансин,
топширилсин, тадбирларни ишлаб чиқсин...
Қатъий шаклга кирган бундай тайёр сўз ва бирикмалар ҳужжатлар матнига алоҳида
расмийлик маъносини беради.
Лекин канцеляризмлар ўзи алоқадор бўлмаган бошқа нутқ кўринишларида,
хусусан сўзлашув нутқида қўлланса, нутқнинг тозалигига путур етказади.
Коммуникация - (лот.соmmunigftio- хабар, алока). Бирор мазмунинг тил
воситалари орқали берилиши, хабар қилиниши.
Логографлар мутахассислик эҳтиёжига кўра юриспруденция ҳамда нотиқлик
санъатини чуқур ўзлаштиришган қонун ҳимоячиси сифатида ҳимоясидаги
жабрланувчини демократик суд ҳайъатида оқлаши лозим бўлган.
Наҳв - (арабча) синтаксис, грамматика.
Назм - (арабча) шеърий асар: шеърият жанри, шеър
ўлчови.
Наср - (арабча) проза, прозаик асар, проза жанри.
Нутк мантикийлиги – лексик-семантик ва синтактик нормага амал килиш.
Нутқ услуби- адабий тилнинг ижтимоий ҳаётдаги маълум соҳа доирасига, маълум
нутқийвазиятга хосланган кўриниши
Нутқ одоби деганда, айтилиши зарур бўлган хабарларни, тингловчини ҳурмат
қилган ҳолда, унииг қалбига мос ҳолда адабий нормадаги ифодалар билан
етказиш тушунилади.
Нутқ тўғри бўлиши учун, асосан, икки меъёрга – урғу ва грамматик меъёрга
қатъий амал қилиш талаб этилади.
Нутқнинг аниқлиги сўзнинг ўзи ифодалаётган воқеликка мутлақо мос ва
мувофиқ келишидир. Аниқлик нутқнинг муҳим хусусияти, фазилати сифатида
фикрни ёрқин ифодалаш билан, нутқ предметининг маъноси билан, нутқда
ишлатилаётган сўз маъноларини билиш билан боғлиқ бўлади.
Мантиқ - (арабча) тафаккур шакли ва қонунлари ҳақидагифан: логика.
95
Морфема - (грекча) тилшуносликка оид термин булиб, сузнинг маъко англатувчи,
бошқа маъноли қисмларга бўлинмайдиган қисми (ёки булаги} (узак морфема,
аффиксал морфема).
.Метонимия- бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган икки предметдан биринчисининг номи билан иккинчисини аташ ҳодисаси метонимия дейилади.
Метонимияда бирор нарса ёки тушунча бошқа ном билан ифодаланади, бироқ бу
номлаш нарса ва тушунчалар ўртасидаги ўхшашликка эмас, балки улар ўртасидаги
яқинликка, алоқадорликка асосланади. Шу жиҳати билан метонимия метафорадан
фарқланади.
Метафора- нутққа образлилик эмоция (турли ҳис-туйғулар) бериш учун нарса ва
ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, сўзлар ва ибораларнинг кўчма
маънода қўлланилиши дейилади
Нутқнинг таъсирчанлиги. Маълумки, нутқнинг асосий мақсади тингловчининг
фақат қулоғини эмас, балки қалбини ҳам забт этишдир.
Нутқнинг софлиги деганда, энг аввало, унинг адабий тилнинг лексик
меъёрига мувофиқ келиш-келмаслиги тушунилади. Дарҳақиқат, маданий
нутқ ўзбек адабий тили талабларига мос ҳолда тузилиши, турли тил, ғайри
адабий тил унсурларидан ҳоли бўлиши керак.
Паразит сўзлар − ортиқча қайтариқлар, бекорчи сўзлардир. Сўзловчининг тилга
эътиборсизлиги туфайли юзага келади ва доимий қўлланилиб борилса, одатга
айланиб қолиши мумкин. Масалан, яъни, демак, хўш, так
Парафраза - тасвирий ифода
Ритм – грекча ( rhumoc-ритмос) сщзидан олинган бщлиб, вазндош, оҳангдош,
деган маъноларни англатади.
.Синегорлар- моҳир нотиқ бўлиши билан бир қаторда юрис-пруденциядан махсус
таълим олишган. антик суд тизимида судланувчиларнинг ҳам махсус нотиқларни
ёллашига, улардан ёрдам олишга рухсат бериларди. Бундай нотиқлик санъати
соҳиблари синегорлар деб аталарди. Уларнинг нутқи эса синегория дейилган..
Стиль - сузи грекча суздан олинган булиб, ёзиш учун ишлатиладиган учи
уткирлаштирилган таёкчани билдиргани маълум. Кадимги римликлар,
грецияликлар стилга кишиларни ишонтириш санъати сифатида караганлар.
Стиль сузининг асл мохияти хозирги кунда хам ана шу изохлардан унчалик
узоклашгани йук. Факат кейинги даврлардаги талкинларда вазифавий стилга
(аслида услуб ушадир) алохида эътибор бериб юборилган: услуб (стиль)
нуткнинг жамият ижтимоий фаолияти маълум томони билан богланган узига хос
лугати ва бошка хусусиятларига эга булган куриниши булиб, нуткнинг худди
шундай бошка турларидан уз ички хусусиятлари билан тафовут килиб туради.
Синоним - маънодош сўзлар.
Тасвирий ифодалар ёки парафразалар-нарса, шахс- буюм, воқеа – ҳодисаларни
тасвирлаш йўли билан билдирадиган сўз бирикмалари.
Темп лотинча (
темпус) сщзидан олинган бщлиб суръат, даража, ваыт, деган
маънони англатади.
Тил - ахлоқа қуроли, тил - ҳаёт кўзгуси тил - маънавият белгиси.
Узус-бирор тил жамоасида тил системасида мавжуд б5'лган имкониятларпинг
фойдаланиб келинаётган қисми узус дейилади. Узус бир гилни бошқасидан
ажратнб турадиган шартларни ҳам, тилнинг ички нормаларини ҳам ўз ичига олади.
Фразеологизм - ибора.
Эпитет - сифатлаш.
96
